________________
260
નીલાંજના શાહ
SAMBODH
પાણિનીય ધાતુપાઠના ચુરાદિગણમાં તનુ શ્રદ્ધાપરાયો: સૂત્ર મળે છે; પુરુષકારમાં ધનપાનાથની પહેલાંનો પાઠ ખૂટે છે. પુરુષકાર (પૃ.૮૪, પા.ટી.નં.૪)માં યુધિષ્ઠિર મીમાંસકે સૂચવેલો “તનું શ્રદ્ધાપહિંસાયમતિ' એ ખૂટતો અંશ બરાબર એટલા માટે લાગે છે કે શાકટાયન ધાતુપાઇ (પૃ. ૨૦)માં તેમ મળે છે અને ધનપાલ શાકટાયન પ્રમાણે પાઠ કરતા હોય છે.
. “મા.વા.વૃ' (પૃ.૫૬૬)માં ધનપાલનો આ મત મળતો નથી. તેમાં તેનું શ્રદ્ધાપકરાયોઃ | ૩ સત્ર સૈર્ટે 1 એમ મળે છે. તેનું રૂપ તાનયતિ આપ્યું છે અને ધાતુનો અર્થ ‘શ્રદ્ધા અને ઉપકરણ (મદદ કરવી, સાધન)' એમ આપ્યો છે. “ક્ષી.ત.” (પૃ.૩૨૧) અને “ધા.પ્ર.” (પૃ.૧૫૬) – બંનેમાં સાયણની જેમ જ ધાતુસૂત્ર આપ્યું છે.
શાકટાયનના પાઠ પ્રમાણે જ ધનપાલે આ ધાતુનો અર્થ આપ્યો છે એમ સ્વીકારીએ તો તે શ્રદ્ધા અને ઉપહિંસા(હિંસા) અર્થ આપે છે એમ મનાય.
“કવિ.” (પૃ.૩૫)માં તેનું ચુપરતૌ શ્રદ્ધાને શ્રદ્ધોપાયો: I એમ મળે છે. સાયણ ક્ષીરસ્વામી મૈત્રેય વગેરે તનાદ્રિ ગણમાં તનુ વિસ્તારે તોતિ ! એમ જે ધાતુ આપે છે, તે આનાથી સાવ જુદો છે.
ચુરાદિ ગણના આ ધાતુસુત્ર સાથે “મા.ધા.9, “ક્ષી.ત.” વગેરેમાં ૩૫ત્ર વૈર્ગે એ વિધાન છે. એનો અર્થ એવો છે કે આ ધાતુનો અર્થ તૈર્ણ હોય ત્યારે ઉપસર્ગ સાથે વિકલ્પ બન્માં પ્રયોજાય છે. જેમકે માતાનતિ, વિતાનતિ, સાતનતિ, વિતનતિ વગેરે. fણમાં વિકલ્પ એટલા માટે પ્રયોજાય છે કે આ ધાતુ ચુરાદિના પટાગણ આ પૃષીયમાં આવે છે અને આપૃષીયા: વિમપિતાવ: વેરિતવ્યા. એમ કહ્યું છે
તૈયેંતુ ૩૫સાદનુપસગ્નિ પરસ્તનુધાતુર પૃષીયો વિતવ્ય રૂલ્ય: (બાલમનોરમા પૃ. ૨૭૯) :
અહીં ધનપાલ અને શાકટાયનનો આ ધાતુના અર્થ અંગે જે મત આપ્યો છે તે સાયણ વગેરે કરતાં જરા જુદો પડે છે.
3८. अम गत्यादिषु । ते च कन दीप्तिकान्तिगतिषु, ष्टन वन शब्दे, वन षण सम्भक्तौ 'इति समनन्तरोक्ताः। 'अपरे अव रक्षणगतीत्यादयो गत्यादय इत्याहुः' इत्यपि धनपालः । 'अव रक्षणगतिकान्ति.....भागवृद्धिषु इति विदूरे वक्ष्यमाणा अपि गृह्यन्ते इत्याहुरित्यर्थः । पुरुषकार (पृ.९२)
મમ ત્યપુ ! - ગ્વાદિગણના આ ધાતુસ્ત્રના અત્યાતિષ શબ્દના અર્થ વિશે મતભેદ છે. પુરુષકારમાં આ બંને મત ટાંક્યા છે. “મા.વા.વૃ.” (પૃ.૧૩૩)માં ધનપાલનો આ મત ટાંક્યો નથી, પણ તેમાં ‘કમ ત્યાદ્રિપુ' ! આપી સાયણે કહ્યું છે કે અત્યાદ્રિપુમાંના બદ્રિ શબ્દથી આ સૂત્ર પહેલાં આવતાં,
ન ધાતુના અર્થ, દીપ્તિ, કાન્તિ અને ગતિનો, ઈન વનના શબ્દ એ અર્થનો અને વન પણ ના સભ્યક્તિ અર્થનો – એ બધાંનો સમાવેશ થાય છે. “મા.ધા.વૃ.'(પૃ.૧૬૦)માં આગળ વ ધાતુના ‘રક્ષણ ગતિ વગેરે૨૦ અર્થ આપ્યા છે : મવ રક્ષણાતિત.....મા વૃદ્ધિપુ !
પુરુષકારના કર્તા, ઉપર્યુક્ત અર્થ વિશેનો મત, જે સાયણ, ક્ષીરસ્વામી (પૃ.૭૪) અને મૈત્રેય
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
