________________
316
ગ્રંથ સમીક્ષા
SAMBODHI આવી રીતે નવ રસમાંથી થોડોક આસ્વાદ અહીં કર્યો. નવે નવ રસમાં માયિક ગુણોથી પર અક્ષરબ્રહ્મ અને પરબ્રહ્મ ઓતપ્રોત હોવાથી નિર્ગુણ રસ સમગ્ર ગ્રંથમાં જીવંત છે તેમ કહેવું તે અતિશયોક્તિ નથી. તત્ત્વદર્શન વૈભવ
તાત્ત્વિક બાબતોને ગ્રંથકારે ઘણી વખત સંક્ષેપમાં પણ નિરૂપી છે, જેમાં અનેક દર્શનો તથા દાર્શનિક સિદ્ધાંતો સમાઈ જાય છે. ગાગરમાં સાગર જેવી આ નિપુણતાનો અંશ જોઈએ.
લોજમાં નીલકંઠવર્ણીએ મુક્તાનંદ સ્વામીને જીવ, ઇશ્વર, માયા, બ્રહ્મ અને પરબ્રહ્મ વિષયક પાંચ પ્રશ્નો પૂછ્યા. મુક્તાનંદ સ્વામીએ ઉત્તર આપતાં જીવ, ઇશ્વર અને માયાનું નિરૂપણ કર્યું. અક્ષરબ્રહ્મના નિરૂપણનો પ્રારંભ કરે તે પહેલા નીલકંઠવર્ણીના મનના વિચારોને નોંધતાં ગ્રંથકાર લખે છે.
'परं ब्रह्माक्षरं तत्त्वं तत्त्वविश्वे नु विस्मृतम् । स्वशक्तिः केनचित्प्रोक्तोपाधिर्वा भूतसज्ञिका ॥ २६ ॥ लक्ष्म्याद्याः शक्तयः क्षेत्रज्ञसमष्टिस्तथाऽक्षरात् । आध्यात्मिकं स्वरूपञ्चाभिन्नं श्रीपरमात्मतः ॥ २७ ॥ ईशपरेशरूपे च सत्त्वे भेदेऽपि बृंहति ।
રિટીવાવરપોરવયે વહુર્વત્તિ માવિસ્મૃતા: ૨૮ || - જીવ, ઇશ્વર અને માયાનાં લક્ષણો સાંભળીને મહાપ્રભુ પ્રસન્ન થયા, પરંતુ બ્રહ્મનું લક્ષણ સાંભળવા માટે સજ્જ થઈ ગયા. કારણ, જીવ-ઇશ્વર અને માયારૂપી તત્ત્વોનાં રૂપો તો પહેલાંના આચાયોએ પણ થોડાક ભેદ સાથે અથવા ઓછી વિષમતા સાથે નિરૂપ્યાં જ હતાં, પરંતુ દાર્શનિક જગતના ઇતિહાસમાં અક્ષર તત્ત્વ ભુલાઈ ગયું હતું. (૨૪-૧૬)
કોઈએ તેને સ્વશક્તિ(પ્રકૃતિ) કહી 'પરત: સ્વશ: Jધનગ્ન ?' (નિમ્બાર્કાચાર્ય વેદાન્તકૌસ્તુભ ૧/૨/૨૨) કોઈએ ભૂત સૂક્ષ્મરૂપ ઉપાધિ કહી (‘અક્ષરાત્પરત: પર: તિા અક્ષરમવ્યક્ત નામરૂપવીનરાજીિરૂ મૂતસૂક્ષ્મદ્ રુંધરાશ્રયં તસૈવોપાધિમૂતમ્ ' (શંકરાચાર્ય, બ્રહ્મસૂત્રભાષ્યમ્ ૧/૨/ર ૨) કોઈએ લક્ષ્મી વગેરે શક્તિ કહી – અક્ષર શબ્દથી લક્ષ્મી : વ્ર શિવઃ સુરદ્યાશ શરીરક્ષરત્ ક્ષર: નીરક્ષરેહત્વર્િ અક્ષર તત્પર હરિ, (માધ્વાચાર્ય શ્રીમવિષ્ણુતત્ત્વવિનિર્ણય), બ્રહો માવાયાઃ મતિ પ્રતા મહાતી: I (મધ્વાચાર્ય, શ્રીમદ્દભગવદ્ગીતા, માધ્યભાષ્ય ૧૪/૨૭ તથા શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતા, પ્રમેયદીપિકા ૧૪/૨૭)
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
