________________
258
નીલાંજના શાહ
SAMBODHI
(પૃ.૫૭૧) અને “ક્ષી.ત.” (પૃ.૩૨૯)માં પદ્ ગત | પતે એમ ધાતુસૂત્ર ચુરાદિમાં મળે છે. શાકટાયન ધાતુપાઠ (પૃ.૨૧)માં પણ ચુરાદિમાં વૃદ્ધિ સન્ડેશવને ! સૂત્ર મળે છે માટે ધનપાલનો આ મત બધા વૃત્તિકારો કરતાં જુદો પડે છે.
૩૫. વિઃ વેતનયાનનિવાસેપુ વિતાદ્રિ: નિપાતને ધ્વતિ ધનપાનશીટની I (પુરુષાર, પૃ.૭૮) લીલાશુક નોંધે છે કે ધનપાલ અને શાકટાયન વિદ્ વેતનધ્યાનનિપાતનેy I એમ ચુરાદિમાં ધાતુસૂત્ર આપે છે. “મા.ધા.વૃ.” (પૃ.૫૫૫)માં આ ધાતુસૂત્ર વિદ્ વેતના ધ્યાનનિવાપુ એમ ચુરાદિમાં મળે છે, પણ તેમાં ધનપાલનો આ મત આપ્યો નથી “ક્ષી.ત.” (પૃ.૩૦૯)માં વિઃ વેતનધ્યાનવિવાપુ ! એમ મળે છે, જયારે
ધા.પ્ર.' (પૃ.૧૪૯)માં સાયણની જેમ જ આ સૂત્ર મળે છે, તો કવિ. (પૃ.૩૩)માં વેતના ધ્યાનવાસવા એમ સૂત્ર આપી આ ધાતુના ચાર અર્થ દર્શાવ્યા છે : ચેતના, આખ્યાન, વાસ(નિવાસ) અને વાદ.
ધનપાલ અને શાકટાયન સાયણના નિવાસેપુ અને “ક્ષી.ત.'ના વિવાપુને બદલે નિપાતનેy (પૃ.૨) એમ આ ધાતુનો ત્રીજો અર્થ દર્શાવે છે. નિપાતનનો અર્થ “નીચા પાડવું, નાશ, હુમલો,’ અનિયમિત રૂપ વગેરે થાય છે. સાયણ કહે છે કે ધનપાલ અને શાકટાયન આમ પાઠ કરે છે, પણ શાકટાયન ધાતુપાઠમાં (પૃ.૨૦) નિવાસનેષુ મળે છે. ધનપાલે “નિપાતન” અર્થમાં આ ધાતુ પ્રયોજાતો જોયો હશે, તેથી આ અર્થ દર્શાવ્યો હશે એમ માનવું રહ્યું.
૩૬. કો નોધ્યતે | વન વ નોતે I .... ધનપત્તિસ્તુ તમેવ પ્રસ્તુત્યાદિ – વનું ધારિતુ પતિ द्रमिडाः तेषां (नित्यं) मित् संज्ञा । वनयति । आर्यास्तु विभाषामित्त्वमिच्छन्ति । तेषां व्रानयति वनयति इति। (પુરુષાર, પૃ. ૮૩)
પુરુષકારમાં ગ્વાદિ વન ધાતુના મિત્ર સંબંધી ધનપાલન મત આપ્યો છે. આ મત મા.ધા.વૃ. (પૃ.૧૯૬)માં નથી. પુરુષકારમાં પ્રથમ વન વ નોતા એ ગ્વાદિ ધાતુના અર્થ બાબત ચર્ચા છે. કેટલાક માને છે કે આનો અર્થ કહ્યો નથી, તેથી ક્રિયાસામાન્ય એનો અર્થ છે. ક્ષીરસ્વામી (પૃ.૧૧) પણ એમ જ માને છે. પુરુષકારમાં ક્ષીરસ્વામીનો મત એમ આપ્યો છે કે ધાતુના અનેકાર્થત્વને લીધે આ ધાતુનો અમુક અર્થ છે, તેમ જણાવ્યું નથી, પણ આ મત “ક્ષીતમાં મળ્યો નથી.
ગ્વાદિગણના આ વનુ ધાતુનો અર્થ કેટલાક “ગતિ' કરે છે અને કેટલાક ‘ક્રિયાસામાન્ય કરે છે એમ આ “મા.ધા.વ.” (પૃ.૧૯૬)માં મળતા નિર્દેશ પરથી પણ લાગે છે તૌ વનતિતિ વચં નિયમ: I तेन क्रियासामान्येऽपि वनति इत्यादि भवति ।
ત્યારબાદ પુરુષકારમાં આ સ્વાદિ વન ધાતુના મિત્ર બાબતની ચર્ચા મળે છે. વન પરનું ધાતુસૂત્ર ત્પાદિના પટાગણ ઘટાદિમાં આવે છે અને તેથી વરિયો રમત: એ સૂત્ર આ ધાતુને લાગુ પડે અને તેનું મિત્વ થાય. જેમકે વનતિ . ગ્વાદિગણમાં આ ધટયો મિત: | પછીનું ત્રીજું સૂત્ર નાસ્ત્રાવનુવમાં | સૂત્ર આવે છે, તેનો અર્થ એ છે કે સ્ત્રી, ના, વન અને વન – આ ધાતુઓ જો ઉપસર્ગ-વિનાના હોય તો તેમને વિકલ્પ મિત્વ થાય છે તેથી વનયતિ ઉપરાંત વનતિ પણ થાય.
For Personal & Private Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
