________________
254
નીલાંજના શાહ
SAMBODHI
વચન મૂક્યું એનો અર્થ કેવલ અણિજન્તથી પણ આત્મપદ આવી શકે. સાયણે એ જ પ્રમાણે આ મતને ટાંક્યો છે : મૈત્રેયતુ..... આત્મિનેપવીતિ વનનિમાવે માત્મને પમ્' ત્યા€ /
મૈત્રેયના આ મતને, સાયણ અને લીલાશુકે અયુક્ત કહ્યો છે અને બંનેએ એ માટે એકસરખું કારણ દર્શાવ્યું છે. જો આકસ્મીય કાંડમાં મૂ પ્રાલૌ વા ! એમ કહ્યું હોત તો મનન્તરસ્ય વિધિ મવતિ પ્રતિષધો વી. એ ન્યાય લાગુ પડત. તેથી સત્યાપપાસ-પુરાદ્રિયો ખત્ (૩.૧.૨૫) સૂત્રથી નું વિધાન થયું હોઈ તે પરમપ્રકૃત હોવા છતાં, તેનો વિકલ્પ ન મળત અને અનન્તર પ્રકૃત થયેલા આત્મપદી વચનનો જ વિકલ્પ મળત પણ એમ નથી માટે અણિમ્ પક્ષે પરસ્વૈપદ જ યોગ્ય છે.
સાયણ અને પુરુષકારના કર્તાએ સ્પષ્ટ નોંધ્યું છે કે આમ શિન્ ના અભાવમાં પરસ્મપદનું ઉદાહરણ આપતાં, ધનપાલ અને શાકટાયન પણ આમ જ માને છે કે બિલૂના અભાવમાં આત્મપદન થાય અને પરસ્વૈપદ જ આવે. તેમણે આપેલાં ઉદાહરણ સાયણ કે લીલાશુક કોઈએ ટાંક્યા નથી.
સાયણ અને લીલાશુક બંનેએ આ સંદર્ભમાં સુધાકરનો મત ટાંક્યો છે : મનોરમા મા મતે એ પ્રયોગના સંદર્ભમાં સુધાકરે કહ્યું છે કે યૂ પ્રાણાવાત્મનેપવી આપૃષાતિ વિન્વિતખિ રૂતિ શત્ समर्थितम् । तण्णिचसन्नियोगेनात्मनेपदित्वादसाधीयः । अत एव स राष्ट्रभवत् इत्यादि प्रयुयुजे इति । આત્મપદ ખિન્ના વિકલ્પ થાય છે, એ મતનું સુધાકરે ખંડન કર્યું છે ખિન્ના સન્નિયોગથી આત્મપદ પ્રયોજાય છે, માટે જૂના અભાવમાં તે ન પ્રયોજાય એમ સુધાકરનો કહેવાનો અર્થ છે તેથી તેણે સ રાષ્ટ્ર મમવત્ (તેણે રાષ્ટ્ર મેળવ્યું) એમ ઉદાહરણ આપ્યું છે. સાયણે એને બદલે તે સુરમવન ! એમ સુધાકરનું ઉદાહરણ આપ્યું છે.
ત્યારબાદ સાયણે બીજા કેટલાક વૈયાકરણનો મત ટાંક્યો છે તેમણે શ્રીમદ્ર વગેરેના મતની ટીકા કરી છે. શ્રીમદ્ વગેરે કહે છે કે પુરાણવ્યાકરણમાં કુવો ન એ સૂત્રમાં નો ૨ પ્રત્યયાન્ત હોવાથી આત્મપદ માટે છે જ્યારે અહીં તો કેવલ (f) છે. એટલે કે એમનું સૂચન એમ જણાય છે કે કેવલ ‘ળિ' માં ધાતુ પરસ્મપદમાં પ્રયોજાઈ શકે. શ્રીમદ્રનો આ મત સ્વીકારવાથી, બીજા તત્રના અનુરોધને લીધે આત્મપદ અને ળિના સક્રિયોગન્યાયમાં બાધ આવે છે માટે તે મતને સાયણે અયુક્ત કહ્યો છે.
સાયણ આ બધી ચર્ચા આપ્યા પછી, મહાભાષ્યના ટીકાકાર કૈયટે આપેલી વણ્વશ્ચ | (૬.૪.૮૪) I એ અષ્ટાધ્યાયીના સૂત્રમાંના વર્ષમૂઃ વર્ષનું ભવતિ વર્ષ વી પવતે - પ્રાપ્યોતીતિવર્ષપૂરૌષધિવિશેષ: I વધૂ શબ્દની સમજૂતી ટાંકે છે : આ નામની ઔષધિ વર્ષામાં ઉગે છે અથવા વરસાદને લાવે છે એમ અર્થ છે. અહીં વર્ષો: એ વર્ષો શબ્દનું દ્વિતીયાન્ત બહુવચનનું રૂપ છે અને પ્રાપ્તિના અર્થમાં મૂ: ધાતુ આત્મપદમાં પ્રયોજાયો છે. અહીં ખિન્ના વિકલ્પ ભૂ ધાતુનું ભવતે એમ આત્મપદી રૂપ થયું છે.
આમ સાયણે અને પુરુષકારના કર્તાએ પૂ પ્રાણી માત્મને રી સૂત્રના સંદર્ભમાં વિગતે ચર્ચા કરી ધનપાલ અને શાકટાયનનો મત આપ્યો છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
