Sambodhi 2013 Vol 36

Author(s): Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 263

255
Vol. XXXVI, 2013
ધનપાલ : પાણિનીય ધાતુપાઠના એક અપ્રસિદ્ધ વૃત્તિકાર ધનપાલના જે મત માત્ર પુરુષકારમાં મળે છે તે હવે દર્શાવ્યા છે.
૩૧. દ્રઢ - સ્વી: સાિિત . ....ક્ષીરસ્વામી વાર્દિ-સાક્ત્ સ્વાતે: સર્મwifuujન્ भवति । अस्ति कर्म यस्य सकर्मकः । आस्वादधातुर्णिचमुत्पादयति । पय आस्वादयति इति । धनपालश्च आस्वादयति क्षीरम् इत्युदाहरन्नत्रैवानुकूलः । (पुरुषकार, पृ.४०)
પુરુષકારમાં ધનપાલનો આ મત ચુરાદિગણના આ સ્વઃ સર્માન્ – એ ધાતુસૂત્રના સંદર્ભમાં આપ્યો જણાય છે. ધનપાલના મતના સમર્થનમાં ક્ષીરસ્વામીનો જે મત પુરુષકારમાં ટાંક્યો છે તેનાથી જુદો મત “ક્ષી .ત.” (પૃ.૩૧૫)માં મળે છે. “ક્ષી.ત.'માં ખરેખર સૂત્ર આમ મળે છે. બાસ્વઃ સર્માત્ | प्वद् संवरणे इति वक्ष्यति । आ एतस्मात् इत ऊर्ध्वं सकर्मकाण्णिच् क्रियते । शाकटायन त्वाङ्पूर्वात् स्वादेराह - માસ્વાતિ ધિ |
ઉપર્યુક્ત ધાતુસૂત્ર પરના ધનપાલન મતને સમજવા બે મુદ્દાને ધ્યાનમાં રાખવા જરૂરી છે. કેટલાક ટીકાકારો જેનું સમ્મવિ કર્મ છે તે ધાતુને પણ સકર્મક ગણે છે. બીજું , આ તે ધાતુસૂત્રમાં અમુક ટીકાકારો નક્કે ઉપસર્ગ ગણે છે, તો બીજા ટીકાકારો તેનો અભિવિધિ અર્થ ગણે છે. મા.વા.વ્. (પૃ.૫૬ ૧)માં મા સ્વઃ સંવર્માત્ સૂત્ર છે તેમાં ધનપાલનો મત આપ્યો નથી પણ મા અભિવિધિના અર્થમાં છે તેમ કહ્યું છે, તેથી પ્રસ ધાતુથી માંડી ધ્વઃ સુધીના સકર્મક ધાતુઓથી જ થાય છે એવો અર્થ થયો.
ક્ષી.ત.'માં ખરેખર જે ઉપર્યુક્ત મત મળે છે તેના પ્રમાણે તે પણ મા ને અભિવિધિના અર્થમાં લે છે તે સ્પષ્ટ છે. આ મર્યાદ્રામિવિઃ (૨.૧.૧૩) સૂત્રથી મા અર્થ મર્યાદા અને અભિવિધિ થાય છે. અભિવિધિનો “અતિવ્યાપ્તિ’ અર્થ થાય છે.
ધનપાલનો આ સૂત્ર વિશેનો મત વિચારતાં પહેલાં મૈત્રેયનો મત પણ જોવો જરૂરી છે. ‘ધા.પ્ર.'(પૃ.૧૫૩)માં મૈત્રેય પણ સાયણ અને ક્ષીરસ્વામીની જેમ જ મા ને ઉપસર્ગમાં અર્થમાં ન લેતાં અભિવિધિના અર્થમાં ઘટાવે છે. આ તમામ્ સવિર્ભાવ બિન્ મવતીતિ મન્તવ્યમ્ .... પૂર્વાત્ સ્વ૮ વ સકર્મકવિત્યા આમ તેમણે કેટલાક ઉપસર્ગ તરીકે ને ઘટાડે છે તે પણ નોંધ્યું છે. સ્પષ્ટ છે કે આ ત્રણે વૃત્તિકારો ના અભિવિધિના અર્થમાં લે છે.
પુરુષકારમાં આપેલા ધનપાલના ઉદાહરણ “માસ્વાતિ ક્ષીર' પરથી જણાય છે કે તે મા ઉપસર્ગ માને છે. ધનપાલના આ મતને ક્ષીરસ્વામીએ ટાંકેલા શાકટાયનના મતનું સમર્થન મળે છે. તેમાં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે શાકટાયન આર્ટ્સ ઉપસર્ગ ગણે છે અને તે પ્રમાણે દષ્ટાંત આપે છે. “ક્ષી.ત.” (પૃ.૩૧૬)ના સંપાદક યુધિષ્ઠિરે (પાદટીપ નં.૨) પણ નોંધ્યું છે કે કાશકૃત્ન અને શાકટાયન માર્ક્સ અભિવિધિના અર્થમાં લેતા નથી.
પુરુષકારના કર્તા આ મત સાથે સંમત નથી. તે ધનપાલનો મત આપ્યા પછી કહે કે અભિવિધિ " પક્ષ જ યોગ્ય છે, કારણકે બારમાત્, માધૃષાવા, સાત્િ વગેરે ચુરાદિના સૂત્રોમાં અભિવિધિનો અર્થ