________________
બાલ્યાવસ્થા સંકીર્તનનો નાદ પણ વધવા લાગ્યો. ધર્મવૃત્તિમાં વધારો થયો પરંતુ વિદ્યાભ્યાસમાં તેનું મન વધારે પરોવાતું નહીં. ગદાધરની નજર સામે તેના પિતાની ત્યાગવૃત્તિ, ઈશ્વરભક્તિ, સત્ય, સદાચાર અને ધર્મપરાયણતાનો ઉજજવળ આદર્શ હતો. તેને મન પંડિતો અને શાસ્ત્રીઓ, તર્કલંકારો અને વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિઓ, કર્મકાંડ-માર્તડો અને મીમાંસા-મહારથીઓ ગમે તેટલા મોટા હોવા છતાં દાનદક્ષિણા અને લોટ-દાળના સીધાં માટે સાવ તુચ્છ થતા જોઈને તેઓ ઈશ્વરપરાયણ થવાને બદલે ભોગપરાયણ થયા હોય તેમ લાગતું. આથી અભ્યાસમાંથી તેનું મન ઊતરી ગયું હતું. છતાં પોતાની માતૃભાષા બંગાળીમાં લખાયેલા તથા છપાયેલા સર્વ ગ્રંથો વાંચવામાં તથા નકલ કરવામાં તે કુશળ થયો હતો. તેના સ્વહસ્તે ઉતારાયેલ રામકૃષ્ણાયન” તથા “સુબાહુ આખ્યાન' નામની હસ્તલિખિત પોથીઓ હજી મોજૂદ છે. એ બધાં ઉપાખ્યાનો ગદાધર ગામનાં સાદાં, ભોળાં નરનારીઓ પાસે વાંચતો, અને સૌ આબાલવૃદ્ધ આ આખ્યાન ખૂબ હોશે હોશે સાંભળતાં.
ગદાધરની ઉંમર હવે સત્તર વર્ષની થઈ ચૂકી હતી. આ બાજુ કલકત્તામાં પોતે શરૂ કરેલા કાર્યને હવે રામકુમાર એકલે હાથે પહોંચી શકતા નહોતા. અને કામારપુકુરમાં ગદાધરની અભ્યાસ પ્રત્યેની ઉદાસીનતા વિશેની સઘળી હકીકત તો તેઓ જાણતા જ હતા. પરિણામે જે ગદાધર કલકત્તા આવે તો પોતાના હાથ નીચે કર્મકાંડ શીખીને ભવિષ્ય માટે તૈયાર થાય, અને બીજું યજમાનોને ઘેર દેવપૂજા વગેરે કરીને કમાણીમાં કંઈક ઉમેરો કરી શકે, તથા સાથે સાથે ત્યાંનાં ઘરકામમાં સહાયક થાય તેવા
