________________
દક્ષિણેશ્વરથી વિદાય
પાર પાડ્યા પછી તું જ્યાંથી આવ્યો છે, ત્યાં પાછો જઈશ. આમ, શિષ્યમાં ગુરુ સમાઈ ગયા. નરેન્દ્રના જીવનની આ સૌથી ધન્ય પળ હતી!
૪૭
*
મહાસમાધિના બે દિવસ પૂર્વે જ નરેન્દ્ર શ્રીરામકૃષ્ણની પથારી પાસે ઊભો હતો. એ વખતે એને એક વિચાર આવ્યો. એને થયું: ‘‘પોતે ઈશ્વરનો અવતાર છે એવું શ્રીરામકૃષ્ણ અનેક વાર બોલી ચૂકયા છે, પરંતુ જ્યારે એ આવી શારીરિક પીડા અને અસહ્ય વેદના ભોગવી રહ્યા છે ત્યારે, એવી અવસ્થામાં પણ જો એ કહી શકે કે ‘હું ઈશ્વરનો અવતાર છું' તો હું એમને માનું. પરંતુ ત્યાં જ એક નવાઈભરી ઘટના બની. નરેન્દ્રનો વિચાર પૂરો થયો ન થયો કે તરત જ શ્રીરામકૃષ્ણ એના તરફ ફર્યા અને તમામ શક્તિ એકઠી કરીને સ્પષ્ટ રીતે બોલ્યાઃ ‘‘અરે નરેન! તને હજી ખાતરી થતી નથી? જે રામ હતા, જે કૃષ્ણ હતા, તે જ રામકૃષ્ણરૂપે આ દેહમાં વિરાજે છે; અને એ પણ તારી વેદાન્ત દૃષ્ટિથી નહીં!'' નરેન્દ્ર તો આ શબ્દો સાંભળીને ભોઠો જ પડી ગયો! હજી પણ શંકા! એ મનમાં મનમાં જ પસ્તાઈ રહ્યો. રવિવાર, ૧૫મી ઑગસ્ટ, ૧૮૮૬... છેલ્લો દિવસ.
33
આજે શ્રીરામકૃષ્ણની પીડાનો પાર ન હતો, ડૉક્ટરે હાથ ખંખેર્યા. સાંજ ઢળતી હતી. સૂરજ ડૂબતો હતો. લાગતું હતું કે રાત્રિના દીવા પ્રકટે તે પૂર્વે જ આ પ્રકાશજ્યોત બુઝાઈ જશે. ‘કાલી'! ‘કાલી'! ‘કાલી'! ત્રણ વાર સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર કરતાં જ શ્રીરામકૃષ્ણના દેહમાંથી એક કંપારી પસાર થઈ ગઈ. આંખો નાકના ટેરવા ઉપર ઠરી રહી; મુખ ઉપર દિવ્ય સ્મિત રમી રહ્યું અને શ્રીરામકૃષ્ણ સમાધિમાં મગ્ન થઈ ગયા. એ જ
