________________
૯. નરેન્દ્રનાથ
હવે શ્રીરામકૃષ્ણનું નામ કલકત્તાવાસીઓને હૈયે વસવા લાગ્યું હતું. બ્રાહ્મસમાજના અનેક ભક્તો અને શ્રી કેશવચંદ્ર સેન પણ શ્રીરામકૃષ્ણના ભક્ત થયા હતા. તેમના સિવાય શ્રી રામચંદ્ર દત્ત, મનમોહન મિત્ર, સુરેન્દ્ર, કેદાર, લાટુ, રાખાલ, વૃદ્ધ ગોપાળ, હરીશ ભવનાથ, તારકનાથ, નિત્ય ગોપાલ, બલરામ બોઝ, બાબુરામ, નિરંજન, પંડિત ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર, ગિરીશચંદ્ર ઘોષ વગેરેનાં નામ વિશેષ ઉલ્લેખનીય છે. પરંતુ તેમના સૌના સિવાય શ્રીરામકૃષ્ણનાં જીવન-કવન પર વધુ પ્રકાશ તો શ્રી મહેન્દ્રનાથ ગુપ્ત અને શ્રી નરેન્દ્રનાથ દત્તે જ પાડેલો. શ્રીરામકૃષ્ણનાં વચનામૃતોને મુમુક્ષુઓના બહુવિધ કલ્યાણ માટે શબ્દબદ્ધ કરીને શ્રીરામકૃષ્ણ કથામૃતના રૂપમાં ગ્રંથ લખનાર શ્રી ‘મ'ના નામથી જાણીતા થયેલા, શ્રી મહેન્દ્રનાથ ગુપ્ત સને ૧૮૮૨ના માર્ચ માસમાં પહેલવહેલા શ્રીરામકૃષ્ણને મળવા ગયા હતા, અને ત્યાર બાદ શ્રીરામકૃષ્ણ તેમના જીવનનું એક અવિભાજ્ય અંગ બનીને રહેલ.
આવો જ એક યુવક નરેન્દ્રનાથ દત્ત, સુરેન્દ્રનાથ મિત્રને ત્યાં પહેલી વાર શ્રીરામકૃષ્ણને મળ્યો. અઢાર વર્ષની વયના નરેન્દ્રે એ વખતે સુંદર ભજનો ગાયાં, એ વખતે જ શ્રીરામકૃષ્ણની વેધક દૃષ્ટિએ એ નવયુવકના અતૃપ્ત આત્માને છેક ઊંડાણ સુધી નિહાળી લીધો. એમને આ મધુર ગાયક પ્રતિ આકર્ષણ થયું અને એમણે એને દક્ષિણેશ્વર આવવાનું આમંત્રણ આપ્યું. આગળ ઉપર આ મુલાકાતને યાદ કરતાં શ્રીરામકૃષ્ણ કહેલું: “મે
૪૦
