________________
૩૬
શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ એમણે જાણી લીધું કે હજી શિષ્યને બાહ્ય જગતનું લેશમાત્ર પણ ભાન નથી. અને સ્થિર આત્મજ્યોતિમાં એનું મન તદ્દરૂપ બન્યું છે. - પરમ આશ્ચર્ય અનુભવતા તોતાપુરી તો આ અદ્ભુત દશ્ય જોઈ જ રહ્યા. એમને થયું: ‘‘શું આ સાચું હશે? જે સાધના કરતાં મને ચાળીસ વર્ષો સુધી તીવ્ર પુરુષાર્થ કરવો પડ્યો, તેની પ્રાપ્તિ આ પુરુષને કેવળ એક જ દિવસમાં થઈ? શું એ શક્ય છે? તેઓ બોલી ઊઠ્યા: ‘‘વાહ! આ તો એક ચમત્કાર છે!'' એ હતી નિર્વિકલ્પ સમાધિ અથવા તો અદ્વૈત સાધનાની અંતિમ અનુભૂતિની અવસ્થા.
સામાન્ય રીતે તોતાપુરી ક્યાંય પણ ત્રણ દિવસથી વધારે રોકાતા નહીં. પરંતુ દક્ષિણેશ્વરના ઉદ્યાનમાં એ અગિયાર માસ સુધી રોકાઈ ગયા, કારણ કે પોતાના આ અદ્દભુત શિષ્યને અદ્વૈત જ્ઞાનના સર્વોચ્ચ શિખરે સ્થાપવાની એમની ઈચ્છા હતી.
શ્રીરામકૃષ્ણ પાછળથી સદૈવ પોતાના ભકતો પાસે તોતાપુરીના શબ્દોને યાદ કરીને કહેતાઃ ““જો પાત્રને દરરોજ સાફ ન કરું તો એ કાળું પડી જાય. મનુષ્યના મનનું પણ એવું જ છે. જે મનુષ્ય દરરોજ એને ધ્યાન-ભજનથી શુદ્ધ ન રાખે તો એ મલિન બની જાય.'' ગરુના આ ઉપદેશનું સ્મરણ કર્યા પછી પોતે પણ નિયમિત ધ્યાન કરતા અને શ્રી રામકૃષ્ણ પોતાના શિષ્યોને પણ બ્રહ્મજ્ઞાન પામ્યા પછી પણ સાધનામાં પ્રમાદ ન કરવા હંમેશાં આગ્રહ રાખતા.
