________________
૧૯ ૬) ઘોડો સ્વતંત્ર, પણ લગામ સવારના હાથમાં નિરંકુશ ઘોડો જંગલ-ડુંગરમાં રખડે. સ્વછંદે છલાંગો મારે, કૂદે, હાડકાં ભંગાય.
પણ જાત પશુનીને ? બુદ્ધિની, મનન, ચિંતન કે મંથનની તેની મર્યાદા. અનુકરણ કરવાની જ ટેવ.
એવામાં કોઈક સારી પળે દયાળું માણસજાત એને મળી ગઈ. ઘોડાની પીઠ પર માણસ બેસી ગયો. ઘોડાના મોઢામાં ચોકડું નાખે. લગામ પોતાના હાથમાં રાખે. માણસ ઈચ્છે ત્યારે ઘોડાને ચાબૂક પણ લગાવે. સાથે સાથે ઘોડાને ચારો અને ચંદી ખવરાવીને ધરવે.
ઘોડો સ્વતંત્ર લગામ સવારના હાથમાં.
ઘોડાને સમાધાન છે. મોઢામાં ભલેને ચોકડું ભરાવે. ચાબૂકની ચમચમાટીયે ભલેને ચખાડે. ચંદી-ચારો તો મળે છે ! હાડકાં ખોખરાં થતાં તો મટ્યાં !
આમ કાયમી પરાધીનતા હોંસે ઘોડાએ સ્વીકારી લીધી. પેલી સારી પળ ઘોડાનું બળ ન બની શકી માણસે છળથી એ પળનો પોતાના જ લાભમાં કુનેહપૂર્વક ઉપયોગ (કે ગેર ઉપયોગ ?) કરી લીધો.
માણસ જાત પણ હજુ આવી ઘોડાની પશુવૃત્તિમાંથી સાવ મુક્ત બની શકી નથી. સુખશીલિયાપણાની વૃત્તિથી એણે સ્વાતંત્ર્ય બોગવવાનું સાવ માંડી વાળ્યું હોય એવું કેટલીક વાર લાગે છે.
શરૂમાં માણસ જાત નિરંકુશ હતી. સ્વતંત્ર નહિ પણ સ્વછંદે વિહરતી સ્વેચ્છાએ જાત પર અંકુશ રાખવાનો સંયમ એ હજુ નહોતી રાખી શકતી.
મારે એની તલવાર-બળિયાના બે ભાગ જેવી સ્થિતિ હતી. એમાં કોઈક સારી પળે સારો વિચાર એને આવ્યો. માણસ છે ને? બુદ્ધિ છે, વિચાર કરે. મન છે, મનન કરે. ચિત્ત છે, ચિંતન કરે. મંથન પણ કરે.
ઝઘડવું અને મરવું, મારવું, એના કરતાં ઝઘડાનો ન્યાય અને સલામતી માટે રક્ષણનું કામ કોઈ ત્રીજાને સોંપીએ તો ?
અને ત્રીજાને સોંપ્યું. આ ત્રીજું ભળ્યું, સ્વીકાર્યું એનું નામ રાજ્ય.
ધીમે ધીમે આ ત્રીજા પરિબળ-રાજયે, પોતાનો પ્રભાવ એટલો બધો ઊભો કરી દીધો કે માણસના તમામ વ્યવહારોને રાજ્ય નિયંત્રિત કરી શકે. માણસ જાતને અન્યાય અને અરક્ષિતપણું સહેવાનો અનુભવ થતો રહે છે એમાં મોટો હિસ્સો આ “રાજયને કારણે છે. પરંતુ એનું કારણ રાજય છે એમ માણસને લાગતું જ નથી.
જે રાજ્ય લોકોને કારણે લોકોએ જ સ્વીકાર્યું છે. અને તેથી જ રાજ્ય બન્યું
રાજકીય ઘડતર
