________________
૪૫
‘વિશ્વવાત્સલ્ય’માં આવી સ્પષ્ટતા અનેક વખત થઈ હોવા છતાં પુનરુક્તિ કરીનેય એ વાત તાજી કરવી જરૂરી છે.
૧. મુનિશ્રીને માતારૂપ કૉંગ્રેસ નહોતી, સત્તા નહોતી; ૐ મૈયા હતાં, સત્ય હતું, જેમને સત્તાના શાસનની જરૂર પડે છે તે લોકોને સ્વરાજ કાળથી જ એ કહેતા કે સ્વરાજની જન્મદાતા એવી માતૃરૂપ સંસ્થા નિર્વિવાદ રીતે એ વખતને ત્યારની કૉંગ્રેસ જ હતી. એટલે કૉંગ્રેસનું રાજકીય ‘માતૃત્વ શબ્દ' મતદારો એવા લોકોને માટે મુનિશ્રી પ્રયોજતા.
૨. મિત્રે નામોલ્લેખ કરેલ છે, તે અને નહિ કરેલ પણ એવા જે જે મહાનુભાવો સત્તામાં ગયા કે રાજકીય સંગઠનમાં ગયા છે તેમના તરફ પૂરા આદર સાથે એમ કહીશું કે; એકમાત્ર ઢેબરભાઈ સિવાય તમામે તમામ રાજ્ય સત્તાના શાસનને અને તે વખતની સત્તાધારી સંસ્થા કૉંગ્રેસને સર્વોપરી માનતા હતા. સંતબાલજી અને ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગની સંસ્થાઓ આર્થિક સામાજિક ક્ષેત્રે કૉંગ્રેસથી સ્વતંત્ર અને સ્વાયત્ત કામ કરે તે એમને માન્ય ન હતું. ગુજરાત પ્રદેશ કોંગ્રેસના મુખ્ય આગેવાન શ્રી ઠાકોરભાઈ દેસાઈએ એક ચર્ચામાં આ લેખકને કહ્યું હતું :
“સંતબાલજીની કૉંગ્રેસ ભક્તિ કે નિષ્ઠા માટે તો એમ કહી શકાય કે એ કોઈપણ કૉંગ્રેસમેન કરતાં ચડે એમ છે; પણ તે બહાર રહીને કહે કે કૉંગ્રેસે આમ કે તેમ કરવું જોઈએ એ માન્ય નથી. કોંગ્રેસનું પ્રમુખપદ માન્ય છે. આવે અને પ્રમુખસ્થાન સંભાળે.’
બીજો એક દાખલો.
ધારા ઘડનારી સંસ્થા તરીકે ધારાગૃહોમાં કોંગ્રેસ જાય એ ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગને માન્ય હતું. પણ એ સિવાય આર્થિક, સામાજિક, શિક્ષણ કે રચનાત્મક અને સહકારી કે પંચાયતક્ષેત્રની સંસ્થાઓમાં રાજકીય પક્ષોનું વર્ચસ્વ નહિ હતું. પણ કોંગ્રેસ સંસ્થાગત કે વ્યક્તિગત આ મહાનુભાવોમાંથી કોઈએ આ વાતને ટેકો તો નથી જ આપ્યો, પણ એ પૈકીના એક માત્ર ઢેબરભાઈનો અપવાદ બાદ કરતાં ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગ સંસ્થાઓના કામમાં સહુ રોડાંરૂપ અવરોધક પણ બન્યા છે.
અનેક ઉદાહરણો છે. સંઘર્ષનો આખો ઈતિહાસ સામે છે, એની વિગતોમાં અહીં જતા નથી; પણ આ વલણ સર્વોદયી દૃષ્ટિ કે ગાંધી મૂલ્યોની છેક જ વિરોધમાં જાય છે એમ અમને સ્પષ્ટ લાગે છે.
સમાજપરિવર્તન લોકશક્તિથી નહિ પણ સત્તાની શક્તિથી જ કરી નાખવાની આ વાત હતી. એટલે સર્વોદયી દૃષ્ટિવાળા શાસનમાં ગયા હતા એમ કહેવું યથાર્થ નથી.
એક બીજી વાત.
૧૯૭૪-૭૫માં શ્રી જે. પી. એ રાજકારણને બરાબર સર્વોદયની દૃષ્ટિએ ઘડવાનો
રાજકીય ઘડતર
