Prabuddha Jivan 2018 09

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 4

થઈ ગયા જયારે કૃષ્ણનો સમય જૈનોના ૨૨મા તીર્થંકર નેમિનાથ ભગવાનનો સમય અર્થાત ઈ.સ.પૂર્વે. ૩૦૦૦-૩૧૦૦નો ગણાય છે અને જૈન તીર્થંકર નેમિનાથ અને કૃષ્ણ વચ્ચે સાંસારિક સંબંધ પણ દર્શાવ્યો છે. ઇતિહાસમાં રસ પડે એવી આ ઘટનાના તોની તપાસ ઉપરાંત એનું જોડાણ અને સંદર્ભો વચ્ચેની કડી, એક નવી રસ પડે એવી સ્થિતિ સર્જે છે.
આજે અનુઆધુનિકતાવાદી કાળમાં સાહિત્યને જોવાનો અભિગમ બદલાઈ રહ્યો છે. સાહિત્યક્ષેત્રે 'કૃતિ'નો અર્થ પણ બદલાઈ રહ્યો છે. હવે સમગ્ર કૃતિને જયારે સમજવાનો પ્રયત્ન કરતો હોય ત્યારે જૈન કૃતિને પણ તેના સાંપ્રદાયિક વલણોથી વેગળી કરી માત્ર સાહિત્યિક દૃષ્ટિએ જોવાનો પ્રયત્ન કરાયો છે. એક કૃતિ જાણીતા ગૃહિતોનો આધાર લઇ પોતાના નવા સંદર્ભો સાથે રચાય છે ત્યારે એક નવી કૃતિની રચના થાય છે. જૈન પરંપરામાં રામકથાના અનેક રૂપો છે. એમાં સંઘદાસગણિ કૃત 'વસુદેવહિંડી' વિમલસૂરિ કૃત ‘પઉમચરિય' અને ગુણભદ્ર કૃત 'ઉત્તમપુરાણ' મહત્વની પરંપરાઓ પૈકીના છે. એ ઉપરાંત સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ગુજરાતી ભાષામાં બીજા અનેક રામાયણ આધારિત ગ્રંથો જૈન સાહિત્યમાં મળે છે. ઉપર જણાવેલ ત્રણેય રામકથાઓમાં થોડીક વિભિન્નતા જોવા મળે છે, પરંતુ મહત્વની બધી ઘટનાઓ સમાન છે. શ્વેતામ્બર પરંપરામાં 'પઉમચરિય' અને દિગંબર પરંપરામાં 'ઉત્તરપુરાણ'નો પ્રભાવ વિશેષ રહ્યો છે. જૈન પરંપરામાં જે વિવિધ કૃતિઓ મળે છે. તેમાં કવિ સમયસુંદરે ‘સીયારેિઉ’ નો મુખ્ય આધાર લીધો છે, ઉપરાંત ‘પઉમચરિય'નો પ્રભાવ પણ જોવા મળે છે. પ્રાકૃત પારંગત જૈનાચાર્ય વિમલસૂરીએ ‘વિમલાંકમંડિત પઉમચરિય’ નામે કથાનું આલેખન કર્યું છે. ‘પઉમચરિય' અંગે કહેવાય છે કે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી ૫૩૦મે વર્ષે પ્રાકૃત ભાષામાં ગાથાબદ્ધ લગભગ અગિયાર હજાર શ્લોક પ્રમાણે આચાર્ય શ્રી વિમલસૂરિએ
કાવ્યશૈલીથી 'પમચરિય' ની અર્થાત જૈન રામાયણની રચના કરી હતી. જેનું પ્રથમ સંસ્કરણ જર્મન વિદ્વાન ડૉ. યાકોબીએ સન.
૧૯૧૪માં કર્યું હતું. અહીં ગુજરાતી સાહિત્યના મહત્વના મધ્યકાલીન સર્જક સમયસુંદરની કૃતિ 'સીતારામ ચૌપાઈ જેમાં પઉમચરિય પરંપરાનો આધાર લેવાયો છે, તેની વાત કરવાનું નિર્ધાર્યું છે.
મધ્યકાલીન કૃતિમાં ધાર્મિક શ્રદ્ધા ઉપરાંત સમાજ અને એ સમયના સંદર્ભોની અસરનું જે પરિણામ મળે છે અને નવી રૂપાંતરિત કૃતિ
નિર્માણ થાય છે, તે રસનો વિષય બને છે.
'સીતારામ ચૌપાઈ' કવિવર સમયસુંદરનું રાજસ્થાની ચમકાવ્ય સં.૧૬૭૭ થી ૧૬૮૩ની વચ્ચે રાજસ્થાનના મેડતા, સાચોર વગેરે સ્થળે રહીને રચાયું. રાજસ્થાની ભાષામાં રામસંબંધી રચનાઓનો પ્રારંભ ૧૬મી શતાબ્દીથી થયો અને ૨૦મી સદી સુધી આ પરંપરા ચાલુ રહી. સીતા અને રામ આધારિત અનેક કૃતિઓ રચાઈ, રાજસ્થાની ભાષામાં ચારણો અને જૈન મુનિ દ્વારા પુષ્કળ સાહિત્ય
રચાયું છે. સમયસુંદરની પ્રસ્તુત કૃતિ 'સીતારામ ચૌપાઈ' એ વિશિષ્ટ કલાકૃતિનો નમુનો છે. જૂની ગુજરાતી સાહિત્યમાં પદ્ય લખાણો વિશેષ હતાં, એવો સામાન્ય ખ્યાલ પ્રવર્તે છે. પણ જુના સાહિત્યની શોધ થતી જાય છે, તેમ એ ખ્યાલ બદલાતો જાય છે, ચૌદમાં સૈકાથી જૂની ગુજરાતીમાં ગદ્યસાહિત્ય મળે છે અને એનું વૈપુલ્ય ઉત્તરોત્તર વધતું જાય છે. અહીં એક મુદ્દો યાદ રાખવો ઘટે કે જૈન સાહિત્યકારો મોટેભાગે જૈન સાધુ-સાધ્વીઓ હતા. ગુહસ્થાશ્રમી શ્રાવક કવિ ઘણી અલ્પ સંખ્યામાં હતા. સાહિત્યાકોશના ૧૬૦૦ જેટલા મધ્યકાળના જૈન કવિઓમાં શ્રાવક કવિઓ પચાસેકથી વધારે થવાની ધારણા નથી. આ જૈન સર્જકોએ પણ અન્ય સર્જકોની જેમ જાણીના ક્યાનોને આધાર લઇ સર્જન કર્યું પરિણામે તુલનાત્મક અભ્યાસની એક નવી પરંપરા ઉભી થઇ છે.
'સીતારામ ચૌપાઈ' એ સાંપ્રદાયિક કૃતિ હોવાને કારણે એમાં ધર્મોપદેશનાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ રહ્યો છે. એમાં કર્મફળને અધિક મહત્વ અપાયું છે. અહીં માત્ર ઈશ્વરની સ્તુતિ નથી આવતી પણ પાત્ર પર જયારે દુઃખ પડે ત્યારે એના કર્મનું કારણ ગણાવાય છે. બીજું અહીં જન્મ અને પૂર્વજન્મને પણ સ્વીકારાય છે. પાત્ર પર જે સંકટ આવે છે એનું કારણ એના પૂર્વજન્મના કર્મો છે. આમ એક કથામાંથી અન્ય કથાઓ જન્મે છે. એનું વર્ણન, એના કથાનકો, પ્રવાસ સ્થળ, એક વિશિષ્ટ રસ અને લાલિત્ય જન્માવે છે. કથામાં મુનિ આવે અને એના ઉપદેશથી પાત્રો એની પાસે દીક્ષા લે છે. કથાનું મૂળ ધ્યેય કર્મ ખપાવવા અને દીક્ષા હોવા છતાં સુંદર ઋતુ વર્ણનો, પ્રકૃતિ વર્ણનો, શૃંગાર રસને પણ સ્થાન પ્રાપ્ત થયું છે. સીતારામ ચૌપાઈ નવ ખંડમાં દુહા અને સાત ઢાળ એમ કુલ મળીને ૩૭૦૦ ગાથામાં વિસ્તૃત આ રાસ છે.
જૈન પરંપરાની સીતારામ ચૌપાઈ વાલ્મીકિ રામાયણથી
ધણી દ્રષ્ટીએ ભિન્ન છે. રામકથાના મુખ્ય ત્રણ પુરુષ પાત્રો રામ,
લક્ષ્મણ અને રાવણ – ને જૈનોના ત્રેસઠ શલાકા પુરુષો પૈકી ગણાય બલદેવો, હ વાસુદેવો અને ૯ પ્રતિવાસુદેવો એમ મળીને કુલ ૬૩ છે. ત્રેસઠ શલાકા પુરુષોમાં ૨૪ તીર્થકરો, ૧૨ ચક્રવર્તીઓ, ૯ મહાપુરુષો ગણાય છે.
'સીતારામ ચૌપાઈ'નો આરંભ ગૌતમસ્વામી અને શ્રેણિક
મહારાજાના પ્રસંગથી થાય છે. રાજા શ્રેણિકને ગૌતમ મુનિ થા કહે છે.ગણધર ગૌતમસ્વામી રાજગૃહ નગરમાં ઉપદેશ આપતા હોય છે ત્યારે શ્રેણિક મહારાજા હાજર હોય છે. સાધુ પર મિથ્યા ક્લેક ચડાવતા કેવું દુખ સહન કરવું પડે છે તેનું ઉદાહરણ આપતા સીતાની કથા કહે છે, જે કથાનો આરંભ સીતાના પૂર્વભવની
કથાથી થાય છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
‘લંક ન દીજઈ કેતનઈ, વલી સાધનઈ વિશેષિ, પાપવચન સહુ પરિહરઉ, દુઃખ સીતા નઉ દેખિ
સપ્ટેમ્બર- ૨૦૧૮