Prabuddha Jivan 2018 09

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

બીજી રીતે કહીએ તો જેમાંથી સમસ્ત ભાવો અને શક્તિઓનો ઉદય થાય છે તે ઉીથ. આવા ભાવો અને શક્તિઓનો ઉદય શેમાંથી થાય છે એમ વિચારતાં ખ્યાલમાં આવે છે કે એ છે સત્, એટલે કે સનાતન અસ્તિત્વ, એટલે કે બમ. આ બધ્ધ તો નિરંજન, નિરાકાર, નિર્ગુણ અને અવ્યક્ત છે. એની અમૂર્તતા હઠાવી એને ઓળખવા માટે ઋષિઓએ 'કાર'નું પ્રતીક યોજ્યું છે. એ માત્ર બ્રહ્મનું સૂચક, વાચક, પ્રતિનિધિરૂપ સ્થૂળ પ્રતીક નથી. એ અ, ઉ અને મ – એમ ત્રણ અક્ષરોનો બનેલો એક પ્રાણવાન અને સમર્થ ધ્વનિ છે. એટલું જ નહિ, એ સત્ત્વ રજ અને તમરૂપ સૃષ્ટિના મેધાભાવ (ચૈતન્યાત્મકતા)નું ઘૌતક પ્રતિરૂપ પણ છે.
ઉપનિષદના ઋષિઓને આ જગતને છોડી પરલોકની ચિંતામાં રસ નથી. એમને તો ઈહલોકના જીવનમાં, મનુષ્યના દીર્ઘાયુષ્યમાં એની સમૃદ્ધિમાં અને એની પ્રસન્નતામાં રસ હતો. તેથી એમની દૃષ્ટિએ મનુષ્ય જીવન મનુષ્ય સંબંધોમાં વ્યક્ત થતાં વૈશ્વિક ક્રમ અને સંવાદિતાને જ ધર્મ માનતા હતા. એમને મન ધાર્મિકતા એટલે આંતરસમૃદ્ધિ. આવી સમૃદ્ધિ વ્યષ્ટિ અને સમષ્ટિ વચ્ચે, સ્થૂળનો સૂક્ષ્મ સાથે સંવાદ સધાય ત્યારે આવે. આવો સંવાદ આ બે વચ્ચે નથી સધાતો ત્યારે મનુષ્ય જીવનમાં બીમારી, પીડા, વેદના આવે છે. એમાંથી બચવું હોય તો મનુષ્ય કેવી રીતે જીવવું જોઈએ, સચરાચર સૃષ્ટિ અને બ્રહ્માંડ સાથે કેવા સંબંધ રાખવા જોઈએ તે શીખવું જોઈએ, પોતાની જીવનશૈલીને ઓળખવી પડે. જો એ આમ કરી શકે તો તે પોતાના શારીરિક બંધારણમાં દીર્ઘાયુષ્ય મેળવી શકે, મનોશારીરિક બંધારણમાં સમૃદ્ધિ પામી શકે, અને પ્રેમ અને કરુણા દ્વારા પ્રસન્નતા પામી શકે.
તો વ્યષ્ટિ સમષ્ટિ સાથે, સ્થૂળ સૂક્ષ્મ સાથે, આધિભૌતિક જીવન આધ્યાત્મિક જીવન સાથે ક્યારે સંવાદ સાધી શકે? કેવી રીતે સાધી શકે? એ સમજાવવા માટે એમણે ઉગીથ વિદ્યા દ્વારા સામગાનનો બોધ કર્યો છે. કાં તો સામવેદના મંત્રોનું મધુર સ્વરચના દ્વારા ગાન કરે અથવા ૐૐકારનો જયયજ્ઞ કરે. જ્યાં સુધી મનુષ્ય વૈશ્વિક સનાતન મહાનિયમ સાથે તાલમેલ (turning) સાધતો નથી ત્યાં સુધી એના જીવનમાં અલ્પાયુષ્ય, આજારી, દરિદ્રતા અને ખિન્નતા રહે છે. આપણે એ ભૂલી જઈએ છીએ કે આપણે આ હ્માંડમાં જે વૈશ્વિક લયતાલ (rythm) ચાલી રહ્યો છે એની સાથે આપણા જીવનના લયતાલ જોડવાના હોય છે. કવિ કલાપીએ ગાયેલું કે 'આ ખૂનને ચરખે અને રાતે હમારી ગોદમાં દમબદમ બોલી રહી ઝીણી સિતારી આપની.' વૈશ્વિક કક્ષાએ જે નાદનો ગુંજારવ થઈ રહ્યો છે તેની સાથે આપણા અંતરનો તાર આપણે જોડાવાનો હોય છે. અનંતનું જે સંગીત બજી રહ્યું છે એની સાથે આપણા સૂરને આપણે મેળવવાનો હોય છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં સર્વત્ર લયબદ્ધ ગુંજન ચાલી રહ્યું છે. નદીના વહેતા જળપ્રવાહનો
સપ્ટેમ્બર- ૨૦૧૮
નિનાદ, સમુદ્રમાં ઉછળતાં અને ઓસરતા મોજાઓનો ઘોષ, હળુહળુ વાતા પવનમાં વહેતો સૂર, પંખીઓના કલરવમાં, અરે વનની વનરાઈઓમાં અને પહાડોની ચટ્ટાનોમાં, ગહન ગુફાઓમાં અને ગોરંભાયેલા આકાશમાં – બધે જ ગુંજન થઈ રહ્યું છે. અમેરિકાની નાસા સંસ્થાએ તો નિઃસીમ અને નિઃસ્તબ્ધ અરણ્યમાં અને પર્યાવરણમાં ગુંજતા ધ્વનિને રેકોર્ડ પણ કર્યો છે. એ ધ્વનિનું સામ્ય ૐકાર સાથે છે. જ્યારે આપણે ૐકારનું ગાન કરીએ છીએ ત્યારે સમગ્ર ધ્વનિ અને બ્રહ્માંડના પદાર્થો આપણી સાથે ગાન કરતા જ હોય છે. ચૈતન્યસત્ત્વ સમો આ ધ્વનિ સ્વયંભુ અને પવિત્ર છે. ‘છાંદોગ્ય ઉપનિષદ‘ ઉદ્ગીય વિદ્યા દ્વારા સાર્વત્રિક રૂપે બજાતા આ પવિત્ર અને આંતરસંગીતની સર્વસમર્થકતાનો ઉદ્ઘોષ કરે છે. એનું વિશ્લેષણ કરીને ઉપનિષદકાર સાત પ્રકાર ગણાવ્યા છે. એ છે ઃ કાર, ઈહકાર, ઓહઈકાર, અથકાર, સિમકાર, હુંમકાર અને કાર. આ ધ્વનિઓને આધાર બનાવીને ભારતીય સંગીતકારોએ સાત સ્વરની રચના કરી, એમાં સ્વરની ફેરબદલી અને મિશ્રણો દ્વારા અનેક રાગોની રચના કરેલી છે. આ ઢંકારનો જય કે સામગાન આપન્ની neurological system અને neurochemical system ને અસર કરે છે.
આ ઉદ્દ્ગીયને સમજાવવા માટે ઋષિઓએ ભારે જહેમત કરી છે. ક્યારેક નાસિકા સંચારિ સ્થૂળ પ્રાણને ઉદ્ગીથ કહ્યો છે. ક્યારેક પાંચ ઈન્દ્રિયોથી ઉપર જે છઠ્ઠો મુખ્ય પ્રાણ અથવા મધ્યપ્રાણ છે, તેને ઉદ્ગીય હ્યો છે. ક્યારેક એને અંગિરસ કહીને ઓળખાવ્યો છે. કારણ કે મુખ્ય પ્રાણ બધાં અંગો અને બધી ઈન્દ્રિયોમાં રસનો સંચાર કરે છે. આપણા જીવનમાં આપણે ખારો, ખાટો, તીખો, કડવો, તૂરો, મધુર અને મીઠો – એમ સાત રસનો અનુભવ કરીએ છીએ. પણ ઋષિએ આ અંગિરસને સાતેયની ઉપર આઠમા રસ તરીકે ઓળખાવ્યો છે. ક્યારેક ઉદ્દ્ગીથને પૃથ્વી અને અગ્નિના યુગ્મરૂપે, અંતરિક્ષ અને વાયુના યુગ્મરૂપે, તો ક્યારેક ઘુલોક અને સૂર્યના યુગ્મરૂપે ઓળખાવ્યો છે. તો ક્યારેક ત્રણેય લોક તેમજ તેમના અધિષ્ઠાનરૂપ દેવતાઓના યુગ્મરૂપે પણ ઓળખાવ્યો છે.
હજુ એક અન્ય રીતે પણ આ ઉદ્ગીથને સમજી શકાય. સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં ચૈતન્યનો વિલાસ છે, એની રમણા છે, ત્યાં ત્યાં સ્પંદન છે, ઘડકાર છે. જેમ આપન્ના શરીરમાં હ્રદય ધબકાર છે, નાડી ધબકાર છે. આ સ્પંદન સમયના સરખા અંતરે આવૃત્ત થતું હોવાથી, એમાં એક તાલ અને લય પેદા થાય છે. આ લયતાલ તે જ ઉદ્ગીય છે. જ્યાં સુધી આપણે આ મૂળભૂત વાત સમજીને એ ચૈતન્ય તાલ સાથે તાલ નથી મિલાવતા ત્યાં સુધી આપણા જીવનમાં તંદુરસ્તી, પ્રસન્નતા અને સમૃદ્ધિ આવતાં નથી. આ ચૈતન્ય એક શક્તિ છે, ઊર્જા છે. એ બ્રહ્માંડના વિશાળ સ્તરે પણ છે અને પિંડના સીમિત સ્તરે પણ છે. આ સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ, ભૌતિક અને
પ્રબુદ્ધ જીવન
દ