________________
વ્યક્ત કરતાં સ્વરૂપો વ્યક્ત થઈ રહ્યાં હતા. વૈખરી-મધ્યમા- જ અનેક મહાભાગી મનુજોને ઓળખાયું ને સધાયું હતું...! પશ્યત્તિના સ્તરોને પાર કરીને આવતી તેમની પરાવાણી તેમના ‘શિલાઓના ચરણ પખાળતાં, કલકલ મંદ નિનાદ કરતા તે અંતર્લોક તરફ સંકેત કરી રહી હતી, આત્માના અભેદ એવા હસ્તિ-શી મંથર ગંભીર ગતિએ વહેતાં તુંગભદ્રાના આ મંજુલ પરમાત્મસ્વરૂપ ભણી આંગળી ચીંધી રહી હતી!
જળ! તેમનાં અવિરત વહેણમાંથી જાણે પ્રશ્નોના ઘોષ ઊઠે છે – તેમની ગુફાના અને તેમના અંતરના એવા નિગૂઢતમ સ્વરૂપ કો હમૂ? કો હમૂ? હું કોણ? હું કોણ?' સુધી પહોંચી તેનો પાર અને સાર હું મારા માટે કંઈક તારવી “અને નિકટ ઊભેલી પ્રાકૃતિક પહાડી શિલાઓમાંથી એ ઘોષના શક્યો હતો એ કારણે હું આનંદિત હતો, કૃતાર્થ બન્યો હતો, ધન્ય જાણે પ્રતિઘોષ જાગે છે - “સો હમ્... સો હમ્... થયો હતો!...
શુદ્ધો હમ્ ... બુદ્ધો હમ્ ... નિરંજનો હમ્... આમ આ અવધૂતની અંતર્ગુફાનો કંઈક સંસ્પર્શ પામી મારી આનંદરૂપો હમ્... સહજાત્મરૂપો હમ્' સચ્ચિદાનંદી શુદ્ધ સ્વરૂપાવસ્થાને સવિશેષ સજાગ કરતો હું દેહનું ભાડું ચૂકવવા - આ સ્વરૂપી અવિનાશી હું આત્મસ્વરૂપ...!' વાતાવરણમાં આહાર-ચિ વિરમી જવા છતાં – ભોજનાલય ભણી ખબર નહીં – “શાશ્વત'ભણી સંકેત કરતા 'પ્રાકૃત' શિલાઓના વળ્યો - સંગાથી સ્વજનો સાથે.
આ ઘોષ-પ્રતિઘોષોને ક્ષણભંગુરતાની પાછળ ભૂલી-ભટકીને બેહાલ મૌન' મહાલયો જ્યારે “મુખર’ બન્યા...! થયેલા પેલા મહાલયોના વિકૃત ખંડેરો-પથ્થરોએ (અને હજુયે ભોજન અને થોડો આરામ લીધો ને નિફ્ટ પથરાયેલા ઐતિહાસિક એવાં જ પથ્થરોના પ્રાણહીન ભીતડાં ઊભા કરવામાં જન્મોના અવશેષો જોવા હું નીકળી પડ્યો. વિજયનગર સામ્રાજ્યના ૬૦ જન્મો ગાળે જનારા વર્તમાનના સત્તાધીશ નશોન્મત્તોએ) સાંભળ્યાં માઈલના વિસ્તારમાં એ અવશેષો ફેલાયેલા હતા... મહાલયો, કે કેમ, પરંતુ મારા અંતરમાં તો એ ઊંડે ઊંડે પહોંચીને જડાઈ ગયા પ્રાસાદો ને સ્નાનગૃહો, વિશાળ દેવાલયો ને ઊંચા શિલ્પસભર હતા, ગુંજી ઊઠ્યા હતા અને એને સાંભળતો સાંભળતો હું ગોપરો. લાંબી લાંબી શ્રેણીબદ્ધ બજારો - દુકાનો ને મકાનો: રાજ- આનંદલીન બની રહ્યો હતો, શૂન્યશેષ થઈ રહ્યો હતો, મારા કોઠારી ને હસ્તિશાળાઓ - આ બધાના પાષાણ-અવશેષો મેં શાશ્વત આત્મસ્વરૂપની વિકલ્પરહિત સંસ્થિતિમાં ઢળી રહ્યો - જોયા... એ પથ્થરોમાંથી આવતા ધ્વનિઓને સાંભળ્યા... એક ભળી રહ્યો હતો! મંદિરમાં તો પ્રત્યેક સ્તંભમાંથી તંત ને તાલવાદ્યોના સ્વર એ વ્યક્ત અને મને જાણવા મળ્યું કે અંતે તો મને કે કમને. એ મૌન કરી રહ્યા હતા!
મહાલયો પણ “મુખર’ બનીને પોતાની હાર સ્વીકારતા શાશ્વતતાના દૂર દૂર ફરી ફરીને આ બધાંને જોઈ વળી, નમતા પહોરે આ સંદેશને જ સ્વીકાર કરતી 'હા' ભણી રહ્યા હતા... એવો ને રત્નકુટ' પર પરત આવી તેની એક શિલા પરથી એ બધાં એવો હતો માત્ર એના રચનારા પેલા વર્તમાનના દયાપાત્ર સત્તાધીશ અવશેષો પર ચોમર દૂર સુધી દૃષ્ટિ નાંખતો હું ઊભો રહ્યો... નશોન્મત્તોનો નશો'!
... અને એ મુંગા પથ્થરો ને મૌન મહાલયો ‘મુખર’ બનીને શાશ્વત-તત્ત્વ ભણી સાંકેતિક, સૂચક આંગળી ચીંધાતાં બોલતાં અને પોતાની વ્યથાભરી કથા કહેતા સંભળાઈ રહ્યાં... તુંગભદ્રાના જળ અને પ્રાકૃતિક પર્વત-શિલાઓના ઘોષ-પ્રતિઘોષ આંખો, સામેના એ મહાલયો ભણી જ મંડાયેલી રહી... પાષાણોની એ જડતત્ત્વમાં બદ્ધજનો સાંભળી શકે એવી ક્ષમતા તેમનામાં કદાચ વાણી સાંભળી ધ્યાનસ્થ થતો હું અંતરમાં ઊંડો ઊતરી રહ્યો... ન પણ હોય, પરંતુ રત્નકૂટ પરની આ આશ્રમની ગુફાઓમાં મિનિટોની મિનિટો નીરવ. નિર્વિકલ્પ શન્યતામાં વીતી ગઈ... ગુંજતા શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના જ્ઞાન ગંભીર ઘોષ તો સ્પષ્ટપણે તેઓ અંતે કંઈક મુશ્કેલી સાથે એમાંથી જ્યારે બહાર આવ્યો ત્યારે અંતર સાંભળી શકે... કાશ! તેમના કાન એ સાંભળવા આતુર બને!! અનુભવ કરી રહ્યું :
જડની ક્ષણભંગુરતા એ સરળપણે સમજાવી રહ્યાં છે - કેટકેટલી સભ્યતાઓ અહીં સર્જાઈ અને વિરમી..! કેટકેટલાં છો ખંડના અધિરાજ જે ચંડે કરીને નીપજ્યા, સામ્રાજ્યો અહીં ઊભા થયાં અને અસ્ત પામ્યાં...!! કેટકેટલાં બ્રહ્માંડમાં બળવાન થઈને ભૂપ ભારે ઊપજ્યા; રાજાઓ અહીં આવ્યા અને ગયા!!'
એ ચતુર ચકી ચાલિયા, હોતા-નહોતા હોઈને, આ ભાંગેલાં ખંડેરો અને અટલ ઊભેલી શિલાઓ તેના સાક્ષી જન જાણીએ, મન માનીએ, નવ કાળ મૂકે કોઈને... છે. મૌન ઊભી ઊભી એ ઈતિહાસ કહે છે તેમના ઉત્થાન- જે રાજનીતિ નિપુણતામાં ન્યાયતંતા નીવડ્યા, પતનનો અને સંતપૂર્ણ સંદેશ આપે છે. આ બધાની ક્ષણભંગુરતાનો! અવળા કર્યો જેના બધા સવળા સદા પાસા પડ્યા; - પેલા 'OZymandias of Egypt' ની પાષાણ-પ્રતિમાની જેમ!! એ ભાગ્યશાળી ભાગિયા તે ખટપટો સૌ ખોઈને, - અંતે એ આંગળી ચીંધે છે પેલા અરૂપ, અમર, શાશ્વત, આત્મતત્ત્વ
જન જાણીએ મન માનીએ નવ કાળ મૂકે કોઈને...' ભણી - કે જે કદી નાશ પામતું નથી અને જે આ પુણ્યભૂમિ પર
(મોક્ષમાળા) (૩૬) પ્રબુદ્ધજીવન
સપ્ટેમ્બર- ૨૦૧૮
