________________
બહાર હોસ્પિટલના કંપાઉન્ડમાં એક બાંકડા ઉપર સૂઈ જવા આડો પડી. ત્યાં જ એક અજાણી અને સાવ સામાન્ય વ્યક્તિએ આવીને મને ચાદર ઓઢાડી. હું એટલો બધો થાકી ગયો હતો કે ઠંડો પવન હતો તેનો કોઈ ખાસ ખ્યાલ પણ નહોતો. મને ચાદર ઓઢાડતા પેલો માણસ બોલેલો, ‘તમે માંદા પડશો તો તમે જેના માટે આવ્યા છો એ દર્દીનું કોણ કરશે?' મને વિશેષ કંઈ ખબર નહોતી અને થાકને કારણે મને તો તરત નીંદર આવી ગઈ. આજુ બાજુ બીજા પણ અનેક લોકો સૂતા હતા.
થાક્યો એવો હતો કે રાત ક્યારે પૂરી થઈ તેનો ખ્યાલ ન રહ્યો. સૂર્ય પણ ઉગી ગયો હતો. પણ મારી નીંદર હજી ઉઠીએ જેણે મને આમ ચાદર ઓઢાડી હતી? નહોતી. મનમાં એમ પણ ખ્યાલ નહોતો કે કોઈકની ચાદર ઓઢીને હું સૂતો છું. પણ સૂર્ય કિરણો માથા પર આવતા મારી નીંદર ઉડી. ત્યારે આજૂબાજૂના બધા ઉઠીને જતા રહ્યા હતા. એક માત્ર હું જ સૂતો હતો. અને નજીકમાં મને ચાદર ઓઢાડનાર માણસ બેઠો
ગોપનું પ્રાચીનતમ મંદિર
જગતના આશ્ચર્ય વચ્ચે પાંચમી શતાબ્દિનું ભારતીય સ્થાપત્ય ગોપનું મંદિર આજે બચવા પામ્યું તે આશ્ચર્યજનક ઘટના ગણાય અલબત તે એક સમયે ખંડેર હાલતમાં હતું તેથી તેના પર ભારતીય પુરાતત્ત્વ વિભાગે અનેક વખત સમારકામ કર્યાનું જણાય છે. ભારતવર્ષની કેટલીક પ્રાચીન ગુફાઓ જેમ સૌરાષ્ટ્ર-ગિરનાર સાચવી બેઠા છે. તો બરડો ડુંગર પણ તેની કોતરોમાં આજે પણ પ્રાચીન શિલ્પ-સ્થાપત્ય-મંદિરાનું રક્ષણ કરી રહ્યો છે. પુરાતત્ત્વવિદ પ્રભાશંકર સોમપુરાના મત પ્રમાણે “પ્રાચીન અવશેષોનું નિરીક્ષણ કરતા પ્રારંભિક કાળના અવશેષો પ્રાપ્ત થવા દુર્લભ છે પરંતુ ઈ.સ. પૂર્વેની પહેલી-બીજી શતાબ્દિનાં થોડા અવશેષો પ્રાપ્ત થયા છે તે અવશેષો ગુફાઓ સ્વરૂપે મળે છે ઈ.સ. ની ત્રીજી-ચોથી સદી કે ગુપ્તકાળના મંદિરો જો કે અલ્પ છે તે સમયના અને પછીના કેટલાક વિશિષ્ટ મંદિરો સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલા છે.'' તે પૈકીનું આ પાંચમી સદીનું ભારતભરનું એક માત્ર જીણાવાળી ગોપ ગામનું મંદિર ગણાય છે. તે આપણી સમક્ષ હયાત એક માત્ર હિન્દુ ધર્મનો જૂનામાં જૂનો અવશેષ ગણી શકાય. ત્યારપછીના કાળના મંદિરોમાં સૌરાષ્ટ્ર બીલેશ્વર, વીસાવાડા, કિન્દરખેડા, કણસાર, ભણસાર, પિંડારા, વસઈ, પ્રાસણાવેલ, ધ્રેવાડનાં મગ તથા કાલિકાના દહેરા ગણી શકાય.
ગોપનું મંદિર ગુપ્તકાલીન હોવાથી તે ઊંચી અને વિશિષ્ટ જગતી ૫૨ આવેલ છે. તેના પ્રદક્ષિણા માર્ગના બાહ્ય મંડોવરની દીવાલો ભગ્ન છે. પીઠ પર દેવી-દેવતાઓના સ્વરૂપો છે, જેનું કાળના મારને કારણે મૂર્તિવિધાન શક્ય નથી. મંદિરના મૂળ
૧૨
હતો. એને કયાંક જાવું હશે તો પણ એ મારા ઉપરથી ચાદર લઈને ચાલતો ન થતાં મારી ઉઠવાની રાહ જોઈને બેસી રહ્યો હતો. મેં ઉઠીને એમને ચાદર આપતા આભાર માન્યો ત્યાં તો તે ચાદર લઈને ચાલતો થઈ ગયો. એ કોણ હતો, કેવો હતો, ક્યાંથી આવ્યો હતો તે બાબત કશું જાણતો નહોતો. પણ આવી રાત્રીએ એણે મને ચાદર ઓઢાડીને અવર્ણનીય ઉંધનો અનુભવ કરાવ્યો હતો.
હોસ્પિટલના રૂમમાં બેન પાસે ગયો ત્યારે તે મારી ચિંતા કરતી હતી કે તું કંઈ ઓઢવાનું તો લઈ જતા ભૂલી ગયો હતો. પણ આ બધી ઘટનાની વાત કરી ત્યારે તેને પણ આશ્ચર્ય થયું. કોણ હતું
સવજી છાયા
આ કંઈ ચમત્કાર નહોતા. પણ જે બન્યું તે કંઈક જૂદો જ અનુભવ કરાવતા પ્રસંગો હતા. એની અનુભૂતિ કંઈક વિશિષ્ટ જ હતી. mun ફોન : ૯૨૨૮૧૨૮૭૨૮
ગર્ભગૃહની આંતર કે બાહ્ય દીવાલો ઉપાંગો વગરની તદ્ન સાદી છે. તેનો પ્રદક્ષિણા પંથ ત્રાંસી છતથી આચ્છાદિત છે. ગર્ભગૃહ પર વલ્લભી ચૈત્યબારીની આકૃતિઓ બે કોત-વર્ગશિકાના થરો વચ્ચે આવેલ છે. મથાળે આમલક કે કળશ જોવા નથી મળતા. ગોપના આ સ્થાપત્ય માળખાને વિગતથી જોતા તે વિશાળ ૮પ૬૪૧૧ફૂટ ઊંચી જગતી પર આરુઢ છે. મંદિરનું સમચોરસ ગર્ભગૃહ અંદરથી ૧૦ ફૂટ-ઇંચ છે. દીવાલોની જાડાઈ ૨ફૂટ-૬ખેંચ છે. અને ઊંચાઈ ૧૭ ફૂટ છે. એક સમયે ગર્ભગૃહને ફરતો પ્રદક્ષિણા પંથ હશે તેમ ગર્ભગૃહની દીવાલમાં નિયમિત અંતરે ૧૪ ફૂટની ઊંચાઈએ દેખાતા ચોરસ ખાડાઓ પરથી જાણી શકાય છે. જગતીના અંદરની પૂર્વે સોપાન શ્રેણી હતી તે હવે વિદ્યમાન નથી. ગુજરાતના તમામ મંદિરો કરતા આ મંદિરની જગતી સૌથી ઊંચી છે, તેના વિષે રસપ્રદ વર્ણન શ્રી નાજ્ઞાવટી અને ઢાંકીએ તેમના પુસ્તક ‘ધી મૈત્રક એન્ડ સૈધવ ટેમ્પલ્સ ઓફ ગુજરાત'માં કર્યું છે. જગતી વાજન, કર્પીત તથા કંઠ જેવા થરોની બનેલ છે. તેમાં ભદ્ર ગવાક્ષો પણ શોભે છે. જગતી પર ચોરસ મંદિર અને તેના પર બે ભારે ભૂમિવાળું ફાનસાકાર શિખર ઉભુ છે. તેની પ્રથમ ભૂમિ પર બે અને તેની ઉપરની ભૂમિ પર એક એમ ચારે દિશાએ ત્રણ-ત્રણ ચંદ્રશાલાઓ (ચૈત્યબારી) તક્ષણ પામી છે. તેમાં રત્નોથી આભૂષિત શુરસેનની અદ્ભૂત રચના છે. ગર્ભગૃહનું દ્વાર સાદું છે. અહીં બ્રાહ્મી લીપીમાં સાત અક્ષરોનો લેખ કોતરેલ છે. દ્વાર પર છાજય છે. પહેલાના વખતમાં ઉત્તરની ચંદ્રશાલામાં ઉત્તાનપાદ્ અદિતિ તથા પશ્ચિમની ચંદ્રશાલામાં ગણેશની મૂર્તિઓ હતી તે સમારકામ
સપ્ટેમ્બર- ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
