Prabuddha Jivan 2018 09

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 8

ઉપનિષદમાં ઉદ્ગીથ વિધા
ડૉ. નરેશ વેદ બધાં ઉપનિષદો વ્યષ્ટિ અને સમષ્ટિનું, જીવ, જીવન અને વૈશ્વિક કે જાગતિક કક્ષાના કોઈ મહા નિયમ કે ધોરણને અનુસરીને જગતનું સચરાચર સૃષ્ટિનું રહસ્ય સમજાવવાનો ઉપક્રમ રાખે છે. નિયમિતરૂપે અને વ્યવસ્થિતપણે થયાં કરે છે. આ પદાર્થ અને આ જીવાતી જિંદગી અને આ બહ્માંડમાં રહેલાં પદાર્થો અને શક્તિને આપણે દાર્શનિક ભાષામાં સતુ અને ઋતુ કહીએ છીએ. શક્તિઓ, તેમના પારસ્પરિક સંબંધો કેવા છે અને શા માટે છે, સત્ એટલે સનાતન અસ્તિત્વ અને ઋતુ એટલે સનાતન મહાનિયમ. એમના અસ્તિત્વની આખરી વાસ્તવિકતા શી છે, એમનું સર્વોચ્ચ છાંદોગ્ય’ અને ‘બૃહદારણ્યક' આ બંને ઉપનિષદોમાં આ સત્ય શું છે – એ વાત સમજાવવાનો એમના અષ્ટાઓનો ઉદ્દેશ છે. સત્ અને ઋતુની જે રમણા છે તેને આ વિદ્યા દ્વારા સમજાવવાનો પરંતુ આ વાત એમણે એ કાળની ભાષામાં અને એમને હસ્તગત પ્રયત્ન થયો છે. આ સૃષ્ટિમાં અને આ બહ્માંડમાં જેનું સનાતન હતી એવી અભિવ્યક્તિની રીતિમાં રૂપકો, પ્રતીકો, દૃષ્ટાંતો, કથાનકો અસ્તિત્વ છે તે બ્રહ્મ છે અને જે સનાતન મહાનિયમ કામ કરી રહ્યો વગેરેનો ઉપયોગ કરીને રજૂ કરેલી છે. આપણે એમની કાવ્યમય છે તેને કહે છે ગતિ, ધૃતિ અને ઉષ્મા. બહ્માંડની કક્ષાએ સાંકેતિક ભાષા મુદ્રા અને અભિવ્યક્તિ તરાહથી અજાણ હોવાથી, મહાનિયમરૂપે આ કાર્ય કરી રહ્યો છે સૂર્ય. એ સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં આજે આપણે એમણે રજૂ કરેલી વાત આસાનીથી સમજી શકતા અને આ જગતમાં રહેલાં તત્ત્વોને તેજ, ગતિ અને હૂંફ આપે છે, નથી. પરંતુ આપણે જો એમની શૈલી લઢણને સમજીને ઉકેલીએ જ્યારે વ્યક્તિગત ભૂમિકાએ આપણા શરીરમાં એ કાર્ય કરે છે તો જીવન જીવવાની કળા અને એનું વિજ્ઞાન બંને પામી શકીએ. પ્રાણ. તે આપણા શરીરને તેજ, ગતિ અને ઉષ્મા આપે છે. એ જ
આગલાં પ્રકરણોમાં આપણે આવો પ્રયત્ન કરીને કેટલીક રીતે જગતમાં પણ સનાતન મહાનિયમરૂપે એ જ કાર્ય કરે છે. વિદ્યાઓથી માહિતગાર થયા. આ પ્રકરણમાં આપણે આવી જ આપણા શરીરમાં શ્વાસોચ્છવાસ, રૂધિરાભિસરણ, ચયાપચય, સર્જન, એક અગત્યની વિદ્યા ‘ઉગીથ વિદ્યાથી પરિચિત થઈશું. આ ઉત્સર્ગ વગેરે જે ક્રિયાઓ થાય છે તે તેની સહાયથી તો થાય છે. એ વિદ્યાનું નિરૂપણ મોટાં કદનાં બે ઉપનિષદો – ‘છાંદોગ્ય' અને જ રીતે જગતમાં સરિતા, સરોવર, સમુદ્રના જળનું બાષ્પીભવન, બૃહદારણ્યક'માં વિસ્તારથી થયું છે. ‘છાંદોગ્ય ઉપનિષદ'ના પહેલા એથી બંધાતા વાદળો, વાદળોની વૃષ્ટિ, પરિપ્લાવિત ધરતીમાંથી અધ્યાયના એકથી બાર ખંડોમાં અને બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ'ના થતું અંકુરણ, એમાંથી થતો છોડ અને વૃક્ષરૂપે વિકાસ, એમાંથી પહેલા અધ્યાયના ત્રીજા ખંડમાં એનું નિરૂપણ થયેલું છે. પાકતા ધાન્યો, ફૂલનું ફળમાં, એક ઋતુનું બીજી ઋતુમાં પરિવર્તન,
કુ, યજુર, સામું અને અથર્વ – એ ચારેય વેદોમાં સામવેદ દિવસ અને રાત્રિ, સૂર્ય અને ચંદ્રના ઉદય અને અસ્ત - મનુષ્યના ગાન અને સૂરનો મહિમા કરનારો વેદ છે અને છાંદોગ્ય ઉપનિષદ' જન્મ અને મૃત્યુ - આ બધું એને કારણે તો થાય છે. સામવેદનું છે એટલે એમાં પણ બહ્મનું ઉચ્ચ સ્વરે કરવામાં આવેલું મનુષ્યમાં રહેલી આ પ્રાણશક્તિ તેની વાકશક્તિને પણ પરિપોષે ગાન છે. માટે એમાં નિરૂપાયેલી વિદ્યાને ઉગીથ કહી છે. ઉગીથ છે. એટલે મનુષ્ય જ્યારે પ્રાણથી સંપોષિત એવી વાકશક્તિ વડે એટલે ઉચ્ચ સ્વરે થતું ગાન. વૈદિક ઋચારત્રો અને છંદોનું ઉચ્ચ ઉંચા સ્વર વડે જ્યારે વેદમંત્રોનું ગાન કરે છે તેને ઉદ્દગીથ કહે છે. સ્વરે થતું ગાન એને ઉદ્ગીથ કહે છે. પણ અહીં છંદ' અને આ ઉદ્ગીથ સંજ્ઞાની સંધિ છૂટી પાડીએ તો ઉતુ + ગી + થ એમ “ઉદ્દગીથ' બંને સંજ્ઞાઓ સમજવી પડશે.
થાય. આનાથી સૂર્ય અને પ્રાણની ત્રણ સ્થિતિગતિ સૂચવાય છે. | છંદ એટલે સ્વર અને વર્ણના ઉચ્ચારણનું બંધારણ અથવા ‘ઉત્થી ઉદય, ‘ગી' થી સ્થિરતા અને “થ'થી અસ્ત. એ કારણે સ્વર અને વર્ણના લયબદ્ધ અને તાલબદ્ધ તેમ જ અર્થાનુસારી પ્રાચીનકાળમાં ત્રિકાળ સંધ્યારૂપે સૂર્યને અર્થ આપવાની પ્રથા હતી. ઉચ્ચારણ માટેનું સંવિધાન. છંદમાં ત્રણ તત્ત્વો મહત્ત્વનાં છે: લય, પ્રાતઃ સંધ્યા, મધ્યાહુન સંધ્યા અને સાયં સંધ્યા. ત્રણ કાળે ત્રણ મંત્રો તાલ અને ધ્વનિ. સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં રહેલાં જડ અને ચેતન તમામ સાથે સૂર્યને જલાંજલિ આપવાની વિધિમાં મનુષ્યપ્રાણનો સૂર્ય સાથે પદાર્થો અને શક્તિઓમાં લયબદ્ધતા અને તાલબદ્ધતા છે. એટલે કે અનુબંધ સાધવાની ચેષ્ટા હતી. ચારેય યોનિના જીવોમાં ગતિ, એક શિસ્ત છે, નિયમ છે. આ શિસ્ત કે નિયમને કારણે જ ગ્રહો- સ્કૂર્તિ અને ઉષ્મા આ પ્રાણતત્ત્વ અને સૂર્યતત્ત્વને કારણે જ આવે ઉપગ્રહો પરિભ્રમણ કરે છે, ઋતુચક્ર ફરતું રહે છે, જીવજંતુ, છે. પ્રાણ અને સૂર્ય ચેતનદાયી શક્તિ છે. માટે એ બંનેને છંદોબદ્ધ પશુ-પંખી, વનસ્પતિ-ઔષધિ, મનુષ્યનું જન્મ-મરણનું ચક્ર ચાલતું મંત્રગાનથી અંજલિ આપવાની પ્રક્રિયાને ઉદ્દગીથ કહે છે. જો રહે છે. વ્યક્તિગત કક્ષાએ તેમ જ સમષ્ટિગત કક્ષાએ પદાર્થનું ઉગીથનો પ્રતીકાર્થ લઈએ તો “ઉત્' એટલે મન, “ગી' એટલે શક્તિમાં અને શક્તિનું પદાર્થમાં રૂપાંતર થયા કરે છે, અને તે પણ પ્રાણ અને “થ' એટલે અન્ન. અન્ન વડે પ્રાણ અને મન પોષાય છે.
૮.
પ્રબુદ્ધજીવન
સપ્ટેમ્બર- ૨૦૧૮