Prabuddha Jivan 2016 01

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

જાન્યુઆરી ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઉપનિષદમાં યજ્ઞવિચાર
|| ડૉ. નરેશ વેદ યજ્ઞ શબ્દ પૌરાણિક કાળનો છે. એ કાળમાં એ શબ્દ અનેક અર્થનો એક યા બીજા, કોઈ પણ યજ્ઞનો આધાર લીધા વિના જીવન જીવનાર વાહક હતો. જેમ કે, હળીમળીને રહેવું. દાન કરવું. ઉદાત્ત ચરિત્રવાળા મનુષ્ય પાપી છે, એવું ભારતીય પ્રજાનું મંતવ્ય છે. ભારતીય પ્રજાને મહાત્માઓનું પૂજન કરવું. સંકીર્તન કરવું. હોમ-હવન કરવાં, વગેરે. મન ધર્મનો એક પાયો યજ્ઞ છે. યજ્ઞ હિંદુ સનાતન ધર્મની મુખ્ય મુદ્રા પરંતુ યજ્ઞ એ સંજ્ઞાનો ધાતુગત અર્થ જોઈએ તો તે પૂજા એવો થાય છે. યજનીય કે ઈષ્ટ દેવતાને માટે દ્રવ્યત્યાગ કરવો એને હિંદુ પ્રજા છે. પૂજામાં આરાધના, ઉપાસના, સાધના, ભક્તિ, સેવા એવા ધર્મનું આવશ્યક અંગ સમજે છે. અર્થો તો સમાવિષ્ટ છે; પરંતુ વધારાનો એક અર્થ બલિદાન (Sac- હિંદુ ધર્મની આધારશિલા સમાન ઉપનિષદમાં યજ્ઞનો શો ખ્યાલ rifice) એવો પણ અંતનિહિત છે. જેમ કે, કમળપૂજા. સ્વાર્થની દૃષ્ટિએ છે તે હવે જોઈએ. નહીં, પરંતુ પરમાર્થ, પરોપકાર કે પરમોપકારની દૃષ્ટિએ પોતાની ઉપનિષદના ઋષિઓનું માનવું છે કે પાંચ લોક છેઃ બ્રહ્મ, અંભ, વહાલામાં વહાલી અને અમૂલ્ય વસ્તુનું બલિદાન કરી દેવું એવો અર્થ મરિચી, મર અને આપ. આ પાંચેય લોકથી બનેલી સમગ્ર સૃષ્ટિ એમાં અભિપ્રેત હતો. સાથોસાથ બીજો ખ્યાલ સ્વાર્થપૂર્તિ માટે એક યજ્ઞ છે. પૃથ્વી, અંતરિક્ષ, ઘુલોક, દિશાઓ અને અવાંતર દિશાઓ હોમહવન કરી, દાન કરી, કોઈને રીઝવવા એવો અર્થ પણ એમાં એ લોકરૂપ પાંક્ત છે. અગ્નિ, વાયુ, આદિત્ય, ચંદ્ર અને નક્ષત્રો અભિપ્રેત હતો. જેમકે, પુત્રકામેષ્ટિ યજ્ઞ, અશ્વમેઘયજ્ઞ, રાજસૂયયજ્ઞ, દેવતારૂપ પાંખ્તો છે. જળ, ઔષધિ, વનસ્પતિ, આકાશ અને આત્મા સર્વમેઘયજ્ઞ, લઘુરુદ્રયજ્ઞ, સપ્તચંડીયજ્ઞ, નવચંડીયજ્ઞ, સહસ્ત્રચંડીયજ્ઞ. ભૂતરૂપ પાંત છે. સૃષ્ટિમાં જીવનો જન્મ અને જીવનું મરણ યજ્ઞ પરંતુ બદલાતા સમય સંજોગોમાં યજ્ઞ સંજ્ઞાના અર્થોમાં પણ પરિવર્તન છે. ગ્રહો અને નક્ષત્રોની ગતિ યજ્ઞ છે. સૂર્ય અને ચંદ્રના ઉદય અને આવ્યું છે. સાંપ્રત સમયમાં યજ્ઞ સંજ્ઞાનો અર્થ થાય છે ; કેવળ અસ્ત યજ્ઞ છે. પૃથ્વીનું ભ્રમણ યજ્ઞ છે. જળનું વહન યજ્ઞ છે, અગ્નિનું સેવાભાવથી અથવા તો કેવળ પારમાર્થિક દૃષ્ટિએ કરેલું કર્મ. જેમકે, પ્રજ્વલન યજ્ઞ છે, વાયુનો વેગ યજ્ઞ છે, આકાશના બદલતાં રૂપરંગ ભૂદાન યજ્ઞ, અસ્પૃશ્યતા નિવારણ યજ્ઞ, શ્રમયજ્ઞ, નેત્રયજ્ઞ, દંતયજ્ઞ. અને બદલાતી ઋતુઓ યજ્ઞ છે. વાદળ, વૃષ્ટિ, વીજળીના ચમકારા, યજ્ઞ શબ્દના મૂળમાં તો ઋણમાંથી મુક્ત થવાની વાતનો સંકેત પણ ઔષધિ અને વનસ્પતિનું પ્રાગટ્ય, વસ્તુ-દ્રવ્યનાં પરિમાણો અને હતો. સત્કર્મી મનુષ્યો જેમણે જેમણે પોતાના ઉપર ઉપકાર કર્યો પ્રતીતિઓ, તેમની સ્થિતિ-ગતિ એ મહાયજ્ઞની વિધિના ભાગ રૂપ હોય તેમનાં ઋણ ચૂકવવા ઈચ્છતો હોય છે. તેથી આપણા પૂર્વજ છે. જ્ઞાની ઋષિઓએ ઋણમુક્તિની ભાવનાને યજ્ઞમીમાંસા દ્વારા તો પ્રાણ, ધ્યાન, અપાન, ઉદાત અને સમાન પ્રાણરૂપ પાંક્ત સમજાવી છે. પ્રત્યેક મનુષ્ય ઋણમાંથી મુક્ત થવા માટે પાંચ યજ્ઞો છે. આંખ, કાન, મન, વાણી અને ત્વચા ઈન્દ્રિયરૂપ પાંક્ત છે. કરવા જોઈએ. એ પાંચ યજ્ઞો એટલે બ્રહ્મયજ્ઞ, દેવયજ્ઞ, પિતૃયજ્ઞ, ચામડી, માંસ, સ્નાયુ, હાડકાં અને મજ્જા ધાતુરૂપ પાંત છે. આ ભૂતયજ્ઞ અને અતિથિયજ્ઞ.
આધ્યાત્મિક ઉર્ફે શરીર સંબંધી પંચકો છે. પ્રાણો અને દેવોને રાખવા યજ્ઞ શબ્દનો યૌગિક અર્થ ત્યાગ હતો. એમાંથી સ્વાર્થત્યાગ એવો માટે આ શરીર એક વસુધાન કોશ છે. એમાં જ સર્વ પ્રાણો, સર્વ અર્થ વિકસ્યો, એમાંથી પરોપકાર એવો અર્થ વિકસ્યો અને એમાંથી દેવો, સર્વ લોકો અને સર્વ ચાહૃતિઓ તેમજ સર્વ વેદો છે. મતલબ આવી પરોપકારની પ્રવૃત્તિ એટલે સેવા એવો અર્થ વિકસ્યો. અંગત કે જીવનું શરીર યજ્ઞ છે. શરીરના જુદા જુદા ભાગોમાં રહીને જીવનાં હિતલાભને બદલે નિ:સ્વાર્થભાવે થતી પરમાર્થી કે પરોપકારી પ્રવૃત્તિ જુદાં જુદાં કાર્યો કરતાં પ્રાણી અને કાન-આંખ જેવી ઈન્દ્રિયોના દેવો એટલે સેવાયજ્ઞ, એવો અર્થ વિકસેલો છે. આ ઉપરાંત, આપણાં આ યજ્ઞનાં ઉપકરણો સમાન છે. જ્યારે શરીરમાં ચાલતી શ્વસન ક્રિયા, કરતાં વિશાળ દૃષ્ટિવાળા ચડિયાતા પ્રાણીની પાસેથી ધર્મોનું મુખ્ય રુધિરાભિસરણ ક્રિયા, ચયાપચય ક્રિયા, સપ્તધાતુ સર્જનની ક્રિયા જ્ઞાન મેળવવા માટે અથવા ચિત્તશુદ્ધિ માટે આપણને વહાલામાં એ મહાયજ્ઞની વિધિના ભાગરૂપ છે. વહાલું એવું દ્રવ્ય હોય તેનો ઈશ્વપ્રીત્યર્થ ત્યાગ કરવો એનું નામ તૈત્તિરીય ઉપનિષદના ઋષિ કહે છે, આ બધું જ જગત, આ યજ્ઞ, એવો અર્થ પણ ધ્વનિત થતો રહેતો હતો. આવા બધા લોકિક રીતે, પોક્ત (પંચક) રૂપ છે, આધ્યાત્મિક પાક્ત વડે મનુષ્ય બહારનું કે ભૌતિક અર્થો ઉપરાંત યજ્ઞ શબ્દનો આધ્યાત્મિક અર્થ પણ વિકસેલો પાક્ત જાણે છે. એમનો કહેવાનો મતલબ એ છે કે આ જગતમાં છે. જેમકે, તપયજ્ઞ, યોગયજ્ઞ, જ્ઞાનયજ્ઞ, જપયજ્ઞ, સ્વાધ્યાયયજ્ઞ. એક અખંડ કર્મયજ્ઞ ચાલી રહ્યો છે, એને સૌએ સમજવાનો છે. દરેક