________________
૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૬
મહાત્મા ગાંધી અને શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
[સોનલ પરીખ
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ યોજિત૮૧મી પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળામાં તા. ૧૫-૯-૨૦૧૫ના આપેલું વક્તવ્ય. સર્વથી સર્વ પ્રકારે હું ભિન્ન છું. એક કેવળ શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ, અને જીવનમાં દેખાય છે. પરમ ઉત્કૃષ્ટ, પરમ શાંત, અચિંત્ય સુખસ્વરૂપ, માત્ર એકાન્ત શુદ્ધ શ્રીમનો જન્મ ૧૮૬૭માં વવાણિયા ગામે થયો. ગાંધીજી અનુભવરૂપ છું. વિક્ષેપ શો? વિકલ્પ શો? ભય શો? ખેદ શો? પોરબંદરમાં ૧૮૬૯ જમ્યા. બીજી અવસ્થા શી?” આકાશવાણી જેવા આ શબ્દો શ્રીમદ્ રાજચંદ્રએ શ્રીમનું મૂળ નામ લક્ષ્મીનંદન. ચાર વર્ષની ઉમરે નામ બદલી આજથી એકસો પંદર વર્ષ પહેલાં ઉચ્ચાર્યા હતા. અને આજથી નેવું રાયચંદ રાખવામાં આવ્યું. પિતામહ કૃષ્ણભક્ત હતા, મા દેવબાઈ વર્ષ પહેલાં, ‘યંગ ઇન્ડિયા'ના પાના પર કોઈ મસીહાની જેમ જૈન સંસ્કારવાળાં હતાં. બાળવયે વૈષ્ણવ સાધુ પાસે કંઠી બંધાવી મહાત્મા ગાંધીએ સાત સામાજિક અપરાધની ઘોષણા કરી હતી : હતી, પછીથી જૈન ધર્મના ત્યાગ-વૈરાગ્યથી આકર્ષાયા તેથી કંઠી સિદ્ધાંત વિનાનું રાજકારણ, શ્રમ વિનાની સંપત્તિ, વિવેક વિનાનો તૂટી ગઈ પછી ફરી બંધાવી નહીં. તેની ઉંમર સુધીમાં તો જૈન ઉપભોગ, ચારિત્ર્ય વિનાનું જ્ઞાન, નીતિનિયમો વિનાનો વેપાર, ધર્મથી પૂરા રંગાયા. મેધા એવી તેજસ્વી કે બે વર્ષમાં સાત ધોરણ માનવતા વિનાનું વિજ્ઞાન અને ત્યાગ વિનાની ભક્તિ.
સુધીનું ભણી લીધું. સવાસો જેટલા ગ્રંથો વાંચી નાખ્યા. રાજચંદ્ર શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અને મહાત્મા ગાંધી. બંને શક્તિના પુંજ. વિરલ નામથી ખૂબ લખ્યું અને શતાવધાન સિદ્ધ કર્યું. એક સાથે અનેક વિભૂતિઓ. ગઈ શતાબ્દીનું સમગ્ર તેજ જાણે તેમનામાં આવીને વસ્યું કાર્યો કરી શકતા. વાનગી જોઈ તેમાં મીઠું છે કે નહીં તે કહી આપવું, હતું. બંને મહાનતાના ઉચ્ચ શિખરોને આંબી ગયા. સાગરનું ઊંડાણ મોટા ગુણાકાર-ભાગાકાર મનમાં કરવા, હજાર જેટલા શબ્દો જે અને આકાશનો વ્યાપ માપવા મુશ્કેલ છે તેમ આ બંને વિભૂતિઓનાં ક્રમમાં સાંભળ્યા હોય તે જ ક્રમમાં કહી આપવા, એક સાથે ત્રણ જ્ઞાન અને વ્યક્તિત્વનો પાર પામવો મુશ્કેલ છે. એક વ્યક્તિઓ સાથે જુદી જુદી રમતો રમવી અને સાથે પાદપૂર્તિ વગેરે આત્મસાક્ષાત્કારના શિખરે સ્થિર, બીજા જનસેવાના સમુદ્રના કરતા જવા જેવી ક્રિયાઓનો શતાવધાનમાં સમાવેશ થાય છે. મરજીવા.
શ્રીમદે ગુજરાતમાં અને મુંબઈમાં શતાવધાનના સફળ પ્રયોગો બે અંતિમો પર વિરાજતા આ બે મહાનુભાવોને જોડતી કડી કઈ ? કર્યા અને ઘણી ખ્યાતિ મેળવી. ચંદ્રકો-સન્માનો મેળવ્યાં. મુંબઈ એ કડી છે અધ્યાત્મચિંતનની. આ બંનેનું એક સદી પહેલાં ભારતની હાઈકોર્ટના જજ ચાર્લ્સ સાજમને વિલાયતમાં પણ આવા પ્રયોગ ભૂમિ પર એકત્ર હોવું એ એક યોગાનુયોગ માત્ર ન હતો. એ તો કરી બતાવવા માટે શ્રીમદ્ આમંત્રણ આપ્યું ત્યારે તેઓ ચોંક્યા. હતો એક અપૂર્વ અવસર.
આ બધી પ્રસિદ્ધિ ને ઝાકઝમાળ અધ્યાત્મસાધનામાં બાધક બનશે ૧૮૯૧ની સાલમાં ઇંગ્લેન્ડથી બેરિસ્ટર થઈને આવેલા બાવીસ તેવો તેમને ખ્યાલ આવી ગયો અને ત્યાર પછી તેમણે કદી અવધાનના વર્ષના મોહનદાસ ગાંધી અને રેવાશંકર જગજીવનની પેઢીમાં પ્રયોગ બતાવ્યા નહીં અને લૌકિક સિદ્ધિથી નિવૃત્ત થયા. આ શક્તિથી સોનાચાંદીનો વેપાર કરતા ચોવીસ વર્ષના કવિ રાયચંદભાઈ પહેલી પૈસા, પ્રતિષ્ઠા, અનુયાયીઓનો મોટો સમુદાય તેઓ મેળવી શકત. વાર મળ્યા હતા. એ મુલાકાત એક ઇતિહાસ સર્જી ગઈ હતી. પણ તેમનું લક્ષ્ય એ ન હતું. વીસ વર્ષની ઉંમરે પોતાના માર્ગ વિશે
આ મુલાકાતને યથાર્થ રીતે સમજવા માટે આપણે થોડાં વર્ષ આટલી સ્પષ્ટતા અને ભૌતિક સિદ્ધિઓ પ્રત્યે આટલી નિર્લેપતા પાછળ જઈએ. શ્રીમના અને ગાંધીજીના જન્મથી પણ અડધી સદી દુર્લભ ગણાય. તેમને કોઈએ પૂછયું કે તમે આખો દિવસ ધર્મની પાછળ જઈએ તો જોઈએ છીએ કે ૧૮૨૮માં ભારતમાં સુધારકયુગ ધૂનમાં હો છો તો ઝવેરાતના ભાવ જાણી શકતા હશો. ત્યારે તેમણે શરૂ થયો. સતીપ્રથા બંધ થઈ, બ્રાહ્મોસમાજ, પ્રાર્થનાસમાજ, કહ્યું, “અમારો દિ’ નથી ફર્યો કે બજારભાવ જાણવા સ્વાધ્યાય કરીએ.’ આર્યસમાજની પ્રવૃત્તિઓએ વેગ પકડ્યો. કન્યાકેળવણીનાં પગરણ તેમને પૂર્વજન્મનું, જ્યોતિષનું જ્ઞાન હતું; પણ તેઓ તો હતા વિરક્ત, પડ્યાં. ૧૮૫૭માં વિદ્રોહ થયો જે રાજકીય જાગૃતિનું પ્રતીક હતો. અહંશૂન્ય. ‘કષાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મોક્ષ અભિલાષ, ભવે ખેદ, ૧૮૫૮માં કન્યાકેળવણી માટે જીવન સમર્પ દેનાર મહર્ષિ કર્વેનો પ્રાણીદયા, ત્યાં આત્માર્થ નિવાસ.' જન્મ થયો. બદલાયેલા યુગની આ હવામાં ગાંધીજીએ અને શ્રીમદે ગાંધીજીના વડવાઓ રાજનું કારભારું કરતા. મુત્સદ્દીપણું, પહેલા શ્વાસ લીધા હતા. તેની અસર આપણને તેમનાં લખાણોમાં વફાદારી અને સિદ્ધાંતપ્રિયતા તેમના લોહીમાં હતી. બહાદુરી પણ
