________________
૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૬ જેમાં ધ્યાન પૂર્વે જીવનના અવરોધરૂપ પરિબળો કયા છે, તેને જાણો, • સ્વ-પર ને હીત-ગીત-સત્ય વચન, ગમતી વસ્તુ પર રાગ નહીં તેને દૂર કરો પછી નિર્મળ મનથી ધ્યાન કરો. આપણા જીવનમાં જે કે નહીં ગમતી વસ્તુ પર દ્વેષ નહીં એવી ધીરતાથી, સમતારસમાં અવરોધરૂપ પરિબળો છે તે આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન...
રમણતાથી સાધના કરનાર આત્મા જ્યારે ધ્યાન કરે છે ત્યારે તે જૈન ધ્યાનનાં મુખ્ય બે પ્રકાર...એક અશુભ ધ્યાન-અપ્રશસ્ત ધ્યાન ધ્યાન જીવને સર્વોચ્ચ સ્થાને પહોંચાડે છે. જે અવરોધરૂપ છે, દુર્બાન અને ભવભ્રમણનું કારણ છે ને આર્તધ્યાન ગુસ્સો, ક્રોધ...જેની ભગવાને કેવી સરસ કલ્પના આપી છે. અને રૌદ્રધ્યાન અને બીજું ધ્યાન તે શુભધ્યાન-પ્રશસ્ત ધ્યાન, જે ક્રોધની સામે ક્ષમા કેવું સરસ કામ કરી જાય છે તેનું ઉત્તમોત્તમ ઉપાદેયરૂપ એટલે કે જીવનમાં આચરવા યોગ્ય છે, જે મોક્ષનું કારણ દૃષ્ટાંત તે “ચંડકૌશિક સર્પ'...તે ઉપરાંત અનેક પ્રસંગો જેમાં છે તે ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન. ધર્મધ્યાન પરંપરાએ મોક્ષનું કારણ ગોવાળિયાનો પ્રસંગ, શૂલપાણિ યક્ષનો પ્રસંગ, કટપૂતના છે કેમ કે ધર્મધ્યાનના સતત અભ્યાસથી જ શુદ્ધ ધ્યાનરૂપ શુક્લધ્યાન વ્યંતરીનો, અનાર્ય દેશનાં લાઢ પ્રદેશના આદિવાસીઓ દ્વારા થયેલા જન્મે છે અને તેથી જ મોક્ષપ્રાપ્તિ શક્ય બને છે.
ભયંકર ઉપસર્ગો કે સંગમદેવના ભયંકર ઉપસર્ગો વગેરે પ્રસંગો આપણે જોઈએ તો જૈનધર્મની ખાસ વિશેષતા એ છે કે તે આપણને પ્રભુનાં સાધનાકાળમાં બન્યા. પરંતુ પ્રભુને તો બસ જીવમાત્ર પ્રત્યે સીધી રીતે એમ નથી કહેતો કે હું તમને અમૃત આપું છું, જે શુભધ્યાનરૂપ મૈત્રીભાવ, કરુણાભાવ, ક્ષમાભાવ... ભગવાન માટે એવું કહેવાય છે. પરંતુ અમૃત આપતાં પહેલાં અશુભધ્યાનરૂપ ઝેરનો પરિચય કે તેઓ સતત પ્રત્યેક ક્ષણે ધ્યાનમાં જ રહેતા. આચારાંગ સૂત્રમાં આપે છે. પહેલાં અંધારાની ઓળખ પછી અજવાળાનો પરિચય...જો પણ દર્શાવ્યું છે કે, ભગવાન મહાવીર રાત-દિવસ એકાગ્ર અને અશુભ ધ્યાનરૂપ-અવરોધરૂપ ઝેરનો પરિચય થાય તે આપણાં અપ્રમત્તભાવથી સમાધિપૂર્વક ધ્યાન કરતાં હતાં. તેઓ સ્વયં પોતાના જીવનમાં કેવી રીતે વણાયેલું છે, કેટલું નુકસાનકારક છે તે સમજાય આત્માને વૈરાગ્યભાવથી યુક્ત ધર્મધ્યાન-શુક્લધ્યાનમાં રત રાખતાં પછી તેને દૂર કરવાની સોચ જાગશે, શુભ તરફ વાળી શકાશે. જેમાં હતાં. એ ધ્યાનની કેટલી બધી શ્રદ્ધા હશે... વસ્ત્ર પરની મલિનતા દૂર કર્યા સિવાય વસ્ત્ર સાફ થતું નથી. તેમ પહેલાં વાત થઈ તેમ ધ્યાન અશુભ વિષયનું પણ હોઈ શકે મનની મલિનતા, મન પર રાગ-દ્વેષ-અહંકારરૂપી આવરણો દૂર અને શુભ વિષયનું પણ હોય. અશુભ વિષયનું ધ્યાન શું છે તેને થાય પછી જ મન નિર્મળ બને છે. અને આ મનની નિર્મળતા જ જાણવાથી શુભનો પ્રારંભ થાય. સૌ પ્રથમ આર્તધ્યાન અર્થાત્ આર્ત, ધ્યાનસાધનાને સફળતા આપી શકે.
દુ:ખ, પીડા, મુશ્કેલીઓ, તકલીફો આવતાં તે નિમિત્તે થતું ધ્યાન. જૈનધ્યાનમાં નકારાત્મક અશુભ ધ્યાન પ્રથમ સમજાવ્યું છે. આ આપણી રોજબરોજની જીંદગીમાં દિવસભર ઘણાં પ્રસંગો ઊભા નકારાત્મકમાંથી હકારાત્મક થવાનો માર્ગ...આ એક આપણા ધર્મની થતા રહે છે જેમાં સતત આર્તધ્યાન થતું રહે છે. તેમાં મુંબઈમાં વિશેષતા છે. જેનધ્યાનમાં બહુ જ સૂક્ષ્મતા છે જે અન્ય ધર્મ કે દર્શનમાં મોટામાં મોટું કારણ તે રામો કે બાઈની રજા પડવી. સવારથી જોવા નહીં મળે. ત્યાં અશુભધ્યાનની વાત જ નથી. તેમ જ સામાન્ય ચાલુ થઈ જાય કે આજે રામો આવ્યો નથી. શું થશે? કેવી રીતે વ્યક્તિને ઈશ્વર થવાનો ઈજારો પણ નથી. ક્યાંક અનાદિ શુદ્ધ અથવા થશે? વગેરે...તે ઉપરાંત સાસુ-વહુ, દેરાણી-જેઠાણી, નણંદતો ક્યાંક સૃષ્ટિકાળથી ઉત્પન્ન શુદ્ધ ઈશ્વર માનવામાં આવે છે. જેમ ભાભી, સાળા-બનેવી વગેરે સંબંધોમાં જ્યાં એકબીજાના વિચારો કૃષ્ણ તે કૃષ્ણ...જ્યારે જૈનદર્શનમાં વિશિષ્ટ ભવ્યતાવાળો સામાન્ય નથી મળતા ત્યાં આર્તધ્યાન શરૂ થઈ જાય છે. પુરુષો બહાર આત્મા જેમ સંસારભ્રમણ કરતો જીવ પોતાની ઉત્કૃષ્ટ ધંધાપાણી ક્યાં તો જોબ કરતાં હોય ત્યારે નાના માણસો કે ઉપરી આત્મસાધના, ધ્યાનસાધનાથી સ્વયં ઈશ્વર, અરિહંત, તીર્થકર બની સાથે પણ નાની વાતોમાં ધીરજ નહીં રહેતા આર્તધ્યાન શરૂ...અથવા શકે છે.
તો આપ ઓફિસેથી ઘેર આવે છે ત્યારે ટ્રાફિકની, ટ્રેનની મુશ્કેલીઓ જૈનધર્મની મહત્તા અગ્નિતત્વમાં છે, અને તે પણ ભીતરમાં... પસાર કરીને થાક્યા-પાક્યા ઘેર પહોંચો છો તે સમયે ઘરનાં અન્ય તેથી જ જપ-તપ-ત્યાગ-સ્વાધ્યાય-ધ્યાન દ્વારા ભીતરનાં અગ્નિને સભ્યો બીજી-ત્રીજી વાતો કરે ત્યારે શું થાય છે? આમ કોઈપણ તપાવવામાં આવે છે. બાહ્ય તપ સાથેનું અત્યંતર તપ એટલે કે પ્રતિકુળતા ઉભી થતાં તેને બદલવાના કે અનુકૂળ કરવાના ઉપાયો ઉપવાસ, આયંબિલ. એકાસણું શક્ય ન બને તો ઉણોદરી તપ સાથેનું સર્વ આર્તધ્યાન છે. જીવનમાં સ્ટ્રેસ બહુ જોવા મળે છે. ઈવન નાના ધ્યાન કર્મોને તપવીને બાળવાનું મુખ્ય સાધન બને છે. જે દુનિયાની મોટામાં બાળકો પણ સતત હરીફાઇના કારણે stressed રહેતા હોય છે. મોટી દેન છે. જૈન ધર્મમાં ક્રોધને અગ્નિની ઉપમા આપતાં...
નંબર લાવવાની દોડમાં સતત સ્ટ્રેસથી આત્મહત્યાનાં પ્રયત્નો સુધી • ભીતરના ક્રોધરૂપી અગ્નિને શમાવવા ક્ષમારૂપી જલધારા... પહોંચી જાય છે. અમેરિકા જેવા સુધરેલા દેશમાં પણ આ તકલીફ • માયાવી કપટી પ્રવૃત્તિને શમાવવા મન-વચન કાયાની સરળતા. છે, જે સતત આર્તધ્યાનના કારણે ઊભું થતું હોય છે. • લોભ-આસક્તિને દૂર કરી અનાસક્તિ તરફનાં આત્મિક આ સામાન્ય આર્તધ્યાનની વાત થઈ તો રૌદ્રધ્યાન કોને વિકાસમાં..
કહેવાય...! રૌદ્ર અર્થાત્ દૂર...નિર્દય સ્વભાવવાળા જીવોને હિંસા,
