________________
જાન્યુઆરી ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૭
મીરાબહેન ફરી બીમાર પડ્યાં. બાપુ જાતે જઈને તેમને સેગાંવ લઈ શકેલો અવરુદ્ધ પ્રેમ પૃથ્વીસિંહ તરફ બેકાબૂ થઈને વહી નીકળ્યો. આવ્યા. બળદગાડાની મીરાબહેનને અંદર સૂવાડી પોતે પાછળ પૃથ્વીસિંહ મીરાબહેનને એટલા ગમી ગયા હતા કે તેઓ તેની સાથે ચાલતા આવ્યા. સેગાંવ આવીને મીરાબહેનની સારવાર બાપુએ જાતે લગ્ન કરવા, તેના બાળકની મા બનવા આતુર થઈ ગયાં. તેમણે કરી. ધીરે ધીરે મીરાબહેન સાજા થયાં. બાપુએ સેગાંવમાં રહેવાની પૃથ્વીસિંહને ઉત્કટતાભર્યા પત્રો લખ્યા. પૃથ્વીસિંહ સાથે પરવાનગી આપી. પણ સ્થિતિ ઉપેક્ષિત જેવી હતી. બાપુની દેખભાળ જન્મોજન્મનો કોઈ સંબંધ છે તેવું તેમને લાગતું હતું. તેને સર્વસ્વ કરવા માટે સુશીલા ઉપરાંત જયપ્રકાશ નારાયણના પત્ની પ્રભાવતી, અર્પણ કર્યા વિના રહેવાતું ન હતું. બેગમ અમતુસ્સલામ, લીલાવતી અને રાજકુમારી અમૃતકૌર પણ મીરાબહેને ગાંધીજીને પણ વાત કરી, આશીર્વાદ માગ્યાં. બાપુએ હતાં. મીરાબહેનના ભાગે બેત્રણ બાળકોને કાંતતા શીખવવા કહ્યું, ‘તું પૃથ્વીને પૂર્ણપણે અનુસરજે.’ પણ પૃથ્વીસિંહ? તેને પ્રોઢ સિવાય કોઈ કામ ન આવ્યું. મીરાબહેનને ખાદીકામ ઓછું ગમતું. વયે પહોંચેલાં મીરાબહેનમાં એટલો રસ ન હતો. તેમણે બાપુને તેમને વધુ રસ પશુપાલનમાં હતો.
કહ્યું, ‘આશ્રમની સ્ત્રીઓને બહેન માનવાની સલાહ તમે મને આપી અંદર ઉપેક્ષાનું દર્દ, બહાર હેતુશૂન્યતા. બાપુની પરવાનગી લઈ હતી. એ અનુસાર હું તો મીરાને બહેનની નજરે જોતો હતો.” બાપુએ મીરાબહેન પહેલાં સરહદ પ્રાંતમાં અને પછી બિહાર ગયાં. પણ કહ્યું, ‘એવી પરંપરા વ્યવસ્થા અને શિસ્ત માટે સર્જેલી છે, તે ખરું; બાપુનો વિયોગ ખૂબ સાલતો હતો. બાપુએ અઠવાડિયામાં એક જ પણ તેનાથી તું અને મીરા ભાઈબહેન નથી થઈ જતાં. તું ઈચ્છે તો પત્ર લખવાની છૂટ આપી અને પોસ્ટકાર્ડથી ચાલતું હોય તો મીરાને પરણી શકે છે.” પોસ્ટકાર્ડથી જ પતાવવું તેવું પણ સૂચવ્યું. લખ્યું, ‘તું સેગાંવ પાછી પણ પૃથ્વીસિંહ બમ ચાલ્યા ગયા. પરશી પણ ગયા. ભાગી આવે તે કરતાં ત્યાં કામ કરતાં ખલાસ થઈ જાય તેમ હું ઈચ્છું મીરાબહેનનો સામનો કરવાની તેમનામાં હિંમત ન હતી, પણ છું.' ઉપરાંત, ‘તું મારી આંખથી દૂર છે. મનથી દૂર નથી.” બાપુનું મીરાબહેન માટે દુ:ખ પણ થતું હતું. તેઓ બાપુને પત્રો લખતા, વલણ મીરાબહેન સમજી શકતાં ન હતાં.
મીરા કેમ છે ?' પૂછતા. બાપુએ લખ્યું, ‘મીરા આનંદમાં છે, સ્વસ્થ મીરાબહેન સરહદ પ્રાંતમાં હતાં ત્યારે ગાંધીજી પાસે પૃથ્વીસિંહનું છે, કામમાં પરોવાયેલી છે. તે માને છે કે તમારો સંબંધ આગમન થયું. એ ૧૯૩૮ની સાલ હતી. પૃથ્વીસિંહ પાંચ હાથ પૂરા જનમોજનમનો છે ને આવતા જન્મમાં પણ તમે બંને મળશો. આ પ્રભાવશાળી પંજાબી પુરુષ હતા. રાષ્ટ્રવાદી, ક્રાંતિકારી હતા. બાબા જન્મમાં તું આ ભૂલી ગયો છે તેનું તેને દુઃખ થાય છે.” પૃથ્વીસિંહ આઝાદ તરીકે જાણીતા હતા. બ્રિટિશ પોલિસથી બચવા ગાંધીજી સાથે પડી ગયેલું અંતર એ પૃથ્વીસિંહનો નકાર : અમેરિકા ચાલ્યા ગયા હતા. ત્યાં ગદર પાર્ટી સાથે કામ કર્યું, પછી મીરાબહેનની સ્થિતિ કેવી હશે? ‘મારા રસ્તા પર ગાઢ ધુમ્મસ પાછા ભારત આવી લાહોર કાવતરામાં જોડાયા, પકડાયા, ફાંસીની છવાયેલું હતું. મારી પીડાને હું મૌન તિતિક્ષા અને કઠોર પરિશ્રમમાં સજા થઈ. પછીથી જનમટીપ આપી આંદામાન મોકલી દેવાયા, ભૂલવા મથતી. પ્રાર્થના કરતી કે ઈશ્વર મને શાંતિ આપે.' આ મોન ફરી ભારતમાં લવાયા. ૧૯૨૨માં તેઓ જેલમાંથી ભાગી ગયા. ૧૬ પંદર મહિના ચાલ્યું. ‘થોડો વખત હું દિવસમાં અડધી કલાક માટે વર્ષના ભૂગર્ભવાસ પછી તે અહિંસા તરફ વળ્યા હતા અને ગાંધીજી બોલતી, બાકીનો વખત અઠવાડિયામાં બે વાર, જ્યારે બાપુને મળવા પાસે આવ્યા હતા.
જતી ત્યારે પંદર મિનિટ માટે બોલતી.” સરહદમાંત અને બિહારમાંથી વર્ધા આવેલાં મીરાબહેનની પણ કળ વળતી નહોતી. મીરાબહેનને રોમા રોલાં સાથેની છેલ્લી મુલાકાત પૃથ્વીસિંહ સાથે થઈ ત્યારે એ બેમાંથી કોઈને આવી રહેલા મુલાકાત યાદ આવતી. તેને દસ વર્ષ થઈ ગયા હતાં. તોફાનનો અણસાર આવ્યો ન હતો. બાપુને પણ નહીં.
જિંદગી પાંચ દાયકાની મજલ કાપી ચૂકી હતી. તેમને ફરી વાર સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૯માં મીરાબહેનને પૃથ્વીસિંહની આત્મકથાનું એવો અનુભવ થતો હતો કે ગાંધીજી માટે પોતે પોતાની જાતને શા માટે અંગ્રેજી સુધારવાનું કામ સોંપાયું. ૧૯૪૦માં સેગાંવ સેવાગ્રામ બન્યું. ભૂંસી નાખી. પૃથ્વીસિંહ પરના એક પત્રમાં તેમણે લખ્યું હતું, ‘બાપુનો આ બધો સમય પૃથ્વીસિંહ અને મીરાબહેન ત્યાં જ હતાં. મીરાબહેનને પ્રેમ મારા પર શાસન કરે છે. મારા કાર્યોને જ નહીં, મારા વિચારો અને પૃથ્વીસિંહની બહાદુરી, સરળતા અને નિખાલસતા ગમ્યાં. ‘આવા લાગણીઓને પણ તે કબજામાં લે છે. તેમની શિસ્ત અને તાલીમે મને ઘણું કોઈક સાથે કામ કરવાનું ગમે? તેમને થયું.
શીખવ્યું, પણ તે મારી આત્મનિર્ભરતાના ભોગે થયું. બાપુ પાસે આવતા પણ વાત એટલી જ ન હતી. પૃથ્વીસિંહની પડછંદ કાયા અને પહેલાં હું સ્વતંત્ર, મુક્ત ઊર્જાથી છલકતી, આત્મનિર્ભર હતી. એ સૌમ્ય વર્તન, ગાંધીજી પાસેથી વારંવાર જાકારો પામીને ઘવાઈ હું આજે ક્યાંય નથી. પૃથ્વી, તું આવ્યો અને મારી વિસ્તૃત ચેતના ગયેલા મીરાબહેનના મન પર કામણ કરવા લાગ્યાં હતાં. ફરી જીવંત થઈ. જોકે પૃથ્વીનું વલણ સ્પષ્ટ હતું. તેઓ મીરાબહેનને પૃથ્વીસિંહની હાજરીમાં તેમનું સ્ત્રીત્વ જાગી ઊઠતું. ક્યાંય વહી ન ચાહતા ન હતા. મદદ પણ કરી શકે તેમ ન હતું.
