Prabuddha Jivan 2016 01

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 8

પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૬
પદાર્થો, દ્રવ્યો અને જીવો પોતપોતાને ફાળે આવેલું કર્મ અવિશ્રાન્તરૂપે તોડી નાખે છે. કર્યે જાય છે. જેને આત્મવિદ્યા જાણી બ્રહ્મને સમજવું અને પામવું છે, એમની વાણીમાં રહેલી રૂપકાત્મકતા દૂર કરીને કહીએ તો આ એટલે કે જીવનના અંતિમ ધ્યેય અને રહસ્યને સમજવું અને પામવું સચરાચર સૃષ્ટિમાં બ્રહ્મ (સત્ય)રૂપી ચેતનતત્ત્વનો જ વિલાસ છે, છે, તેને વ્યષ્ટિ અને સમષ્ટિ કક્ષાએ ચાલતા આ આંતર અને બાહ્ય એની જ આ બધી રમણા છે. આ વિલાસ કે આ રમણા એક વિરાટ યજ્ઞકર્મને સમજવું જોઈએ. શરીર વડે આત્માને જાણી શકાય અને યજ્ઞ છે. પિંડે અને બ્રહ્માંડે ચાલી રહેલી સર્જન અને વિસર્જનની પ્રક્રિયા આત્મા વડે બ્રહ્માંડ અને બ્રહ્મને જાણી તથા પામી શકાય. પણ એ યજ્ઞના ભાગરૂપ જ છે. અનંત કોટિ બ્રહ્માંડો હોય તો તે બધાં
એ કેવી રીતે જાણી શકાય એની સમજૂતી ઋષિઓએ ‘યજ્ઞ” યજ્ઞકુંડ જ છે. તેમાં જુદાં જુદાં ઉપકરણો (સાધનો) દ્વારા યજનયજ્ઞવેદી’ અને એમાં પ્રગટાવવામાં આવતા “અગ્નિ' અને એમાં પૂજન (હોમ-હવન)ની વિધિ નિરંતર ચાલ્યા કરે છે. આ યજ્ઞ હોમવામાં આવતી “આહુતિઓ'ના રૂપકોથી સમજાવી છે. જેમ કે અક્ષરબ્રહ્મનો જ વિકાસ છે. તેની વ્યવસ્થા અત્યંત સુંદર અને નિયમિત મુંડક ઉપનિષદના ઋષિ જણાવે છે કે જેવી રીતે બરાબર સળગેલા છે. એક બાજુ અધિદેવત વિશ્વ (દેવતાઓથી વ્યાપ્ત વિશ્વ) અને બીજી અગ્નિમાંથી એકસરખા હજારો તણખાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેવી જ રીતે બાજુથી અધ્યાત્મ શરીર (આત્માથી વ્યાપ્ત શરીર)રૂપી યજ્ઞોનું સ્વરૂપ અક્ષર બ્રહ્મમાંથી વિવિધ પ્રકારના જડ-ચેતન આદિ પદાર્થો ઉત્પન્ન પૂર્ણરૂપવાળું છે. એટલે યજ્ઞથી અતિરિક્ત, એનાથી બહાર બીજું શું થાય છે અને છેવટે તેમાં જ લય પામે છે. એ અક્ષર પુરુષથી પણ છે? બીજું કશું નથી. વ્યાધિ અને સમષ્ટિ નિરંતર ક્રિયાશીલ છે. એમાં ઉપર રહેલો પરમ પુરુષ દિવ્ય, નિરાકાર, બહાર-અંદર બધે રહેલો, અહોનિશ ચાલી રહેલી ક્રિયા એ કર્મયજ્ઞ જ છે. આ યજ્ઞ વડે જ ગુફામાં અજન્મા, પ્રાણરહિત, મનરહિત અને શુદ્ધ છે. એ પરમ પુરુષમાંથી ગૂઢ અને ગુહ્ય રહેલા અંતિમ સત્ય કે રહસ્યરૂપ બ્રહ્મપુરુષને ઓળખી પ્રાણ, મન, સર્વ ઈન્દ્રિયો, આકાશ, વાયુ, તેજ, જળ અને સર્વને શકાય. માટે જ વેદોમાં યજ્ઞને “અમૃતનાભિ' કહ્યો છે. એ બ્રહ્મતત્ત્વને ધારણ કરનારી પૃથ્વી ઉત્પન્ન થાય છે. તેનું માથું અગ્નિ છે, તેની આંતર્યાગ અને બહિર્યાગ દ્વારા, તપ દ્વારા, સદ્ગુરુના માર્ગદર્શન આંખો સૂર્ય અને ચંદ્ર છે, તેના કાન દિશાઓ છે, તેની વાણીમાંથી અને આશીર્વાદથી સમજીને પામી શકાય. બ્રહ્મચર્ય અને અધ્યયન એ વેદો થયા છે, તેનો પ્રાણ વાયુ છે, તેના બે પગમાંથી પૃથ્વી ઉત્પન્ન તપ છે અને પોતપોતાને ફાળે આવેલા સ્વધર્મો અને સત્કર્મો થઈ છે, તે સર્વ ભૂતોનો અંતરાત્મા છે.
આંતરબાહ્ય યજ્ઞો છે. છાંદોગ્ય ઉપનિષદમાં આ કારણે જ પુરુષ, તે અક્ષર પુરુષમાંથી અગ્નિતત્ત્વ ઉત્પન્ન થયું છે, એ અગ્નિતત્ત્વ પવન અને બ્રહ્મચર્યને યજ્ઞ કહીને ઓળખાવ્યાં છે. માટે સૂર્ય બળતણ રૂપ છે. તે અક્ષર પુરુષમાંથી સોમતત્ત્વ ઉત્પન્ન વ્યષ્ટિ અને સમષ્ટિનાં સ્વધર્મો અને સત્કર્મોરૂપે ચાલતાં આ યજ્ઞનો થયું છે, તેમાંથી વરસાદ વરસે છે. તે વરસાદને લઈને અનાજ પાકે દેવતા અગ્નિ છે. તેને સાત જિહવાઓ છે, તેવી જ રીતે વિરાટ સૂર્યના છે અને એ અનાજ ખાવાથી ઉત્પન્ન થયેલા વીર્યને પુરુષ સ્ત્રીમાં મૂકે છે. સાત કિરણો છે. આ સાત જિદ્વાઓ અને સાત કિરણો એકબીજાની આમ એ અક્ષર પુરુષમાંથી અનેક પ્રકારની પ્રજા ઉત્પન્ન થાય છે. વૃદ્ધિ કરે છે. વેદના ઋષિઓએ જે સત્યનું દર્શન કર્યું, તે જ સત્ય
વેદની ઋચાઓ, સામવેદના અને યજુર્વેદના મંત્રો, દીક્ષાઓ, યજ્ઞના ત્રણ અગ્નિઓમાં રહેલું છે. એ ત્રણ અગ્નિ છે : આશ્વનીય યજ્ઞો, સર્વે યાગો. દક્ષિણાઓ, સંવસ્તર (વર્ષો) અને યજમાન, તેમજ અગ્નિ, દક્ષિણ અગ્નિ અને ગાઈપત્ય અગ્નિ. આશ્વનીય અગ્નિ શુલોક જેમાં સોમ અને અગ્નિતત્ત્વો (ચંદ્ર અને સૂર્ય) રહેલાં છે તેવા લોકો એ અથવા મન છે, દક્ષિણ અગ્નિ અંતરિક્ષ અથવા પ્રાણ છે અને ગાપત્ય અક્ષર પુરુષમાંથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. અનેક પ્રકારના દેવો, સાધ્યો, અગ્નિ પૃથ્વી અથવા પંચભૂતો છે. એટલે કે ભૂલોક, અંતરિક્ષલોક અને મનુષ્યો, પશુઓ, પક્ષીઓ, પ્રાણ અને અપાન, ડાંગર અને જવ સ્વર્ગલોક-એ ત્રણેયમાં આ ત્રણ અગ્નિઓ છે. ભૂલોકમાં એ અગ્નિરૂપે (અનાજ), તપ, શ્રદ્ધા, સત્ય, બ્રહ્મચર્ય અને વેદની આજ્ઞાઓ પણ છે, અંતરિક્ષલોકમાં એ પ્રાણ એટલે વાયુરૂપે છે અને સ્વર્ગલોકમાં એ એ પુરુષમાંથી જ ઉત્પન્ન થયેલાં છે. સાત પ્રાણો, સાત જ્યોતિઓ, આદિત્ય એટલે સૂર્યરૂપે છે. આ ત્રણેય અગ્નિદેવો જે યજ્ઞકાર્ય કરી સમિધનાં સાત લાકડાં, સાત હોમો, અને જેમાં સાત સાત રૂપે રહ્યા છે તેમાં આપણે ત્રિસંધ્યા દ્વારા ત્રણ વખત હોમ કરવાનો હોય સાત પ્રાણો છુપાઈને રહ્યા છે એવા આ સાત લોકો પણ એ પુરુષમાંથી છે. આપણે પ્રાતઃસંધ્યા દ્વારા સવારે જે હોમ કરીએ છીએ તે પૃથ્વી જ ઉત્પન્ન થયા છે. સમુદ્રો અને પર્વતો તેમાંથી જ થયા છે. બધા (વસુધા) માટે છે, મધ્યાન્હસંધ્યા કરીને બપોરે જે હોમ કરીએ છીએ પ્રકારની નદીઓ તેમાંથી જ નીકળીને વહે છે, બધી ઔષધિઓ અને તે રુદ્રો માટે છે અને સાયંસંધ્યા દ્વારા સાંજે જે હોમ કરીએ છીએ તે રસ તેમાં જ ઉત્પન્ન થયા છે. એ પુરુષ જ ક્ષરદષ્ટિએ સર્વ કર્મરૂપ છે, આદિત્યો અને વિશ્વદેવા નામના દેવતાઓ માટે છે. ગાપત્ય અક્ષરદૃષ્ટિએ તપરૂપ છે અને અવ્યયદૃષ્ટિએ પર નામનું અમૃત બ્રહ્મ અગ્નિમાં અપાતી આહુતિ સર્વ ભૂતસૃષ્ટિ (જીવ) માટે છે, છે. જે આ ગુફામાં છુપાયેલા તત્ત્વને જાણ છે તે અજ્ઞાનરૂપ બંધનને દક્ષિણાગ્નિમાં અપાતી આહુતિ પિતૃઓ માટે છે અને આવનીય