Prabuddha Jivan 2014 Year 62 Ank 01 to 12

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 8

८
પ્રબુદ્ધ જીવન
સીધી પ્રેરણા ભરેલી છે. તેમના વિચારોની પ્રેરણા કરતાંયે તેમની હાજરીની પ્રેરણા ચડી જાય છે. કારણ કે એ હાજરીમાં અરુણાચલના આત્મનિષ્ઠ સાધક ભગવાનનું પૂર્ણ દર્શન સમાઈ જાય છે. હવે આ ગ્રંથના વિષયવસ્તુનો પરિચય કરીએ.
પહેલા અધ્યાયમાં ઉપાસના અને જ્ઞાનનું સ્વરૂપ સમજાવતાં મહર્ષિ કરે છેઃ ઉપાસના વિના સિદ્ધિ કદાપિ મળતી નથી. અભ્યાસ દરમિયાન સહજ સ્થિતિ થાય છે તેને ઉપાસના કહે છે, જ્યારે એ સ્થિતિ સ્થિર સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યારે જ તેને જ્ઞાન કહેવાય છે. વિષયોનો ત્યાગ કરીને આત્મરૂપ કરવામાં આવતી સંસ્થિતિ એ જ્ઞાનજ્યોતિ છે અને તે જ આત્માની સહજસ્થિતિ કહેવાય છે.
માત્ર શાસ્ત્રચર્ચા વડે જિજ્ઞાસુને સિદ્ધિ મળતી નથી. કેવળ આત્મનિષ્ઠા વડે જ સકલ બંધનોમાંથી મુક્તિ મળે છે. સત્યાસત્યનો વિવેક એ તો વૈરાગ્યનું સાધન કહેવાય. ગંભીરશાની કેવળ આત્મરૂપમાં જ સદા સ્થિર રહે છે. તે વિશ્વને નથી અસત્ય માનતો; નથી પોતાનાથી જુદું ગણતો.
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૪
વિચારસાધનની માફક અચંચળ મન અથવા પ્રણવના નિરંતર જપથી પણ શ્રદ્ધાવાન મનુષ્યોને સિદ્ધિ મળે છે. મંત્રો અથવા શુદ્ધ પ્રણવના જપથી વૃત્તિઓ વિષયોમાંથી બહાર નીકળીને સ્વસ્વરૂપાત્મિકા (આત્મનિષ્ઠ) બને છે.
ચોથા અધ્યાયમાં જ્ઞાનનું સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવ્યું છે. ‘હું બ્રહ્મ છું’, ‘બ્રહ્મ હું છું’, ‘હું સર્વ છું’, 'આ સર્વ કાંઈ બ્રહ્મ છે એવી ચાર વૃત્તિઓ એ જ્ઞાન નથી પરંતુ ભાવનાઓ છે. જ્ઞાન તો શુ સ્વરૂપસ્થિતિને કહેવાય.
સ્વાત્મભૂત એવા બ્રહ્મને જાણવા માટે જ્યારે વૃત્તિ પ્રવૃત્ત થાય છે ત્યારે તે સ્વાત્માકાર થઈ જઈ તેનાથી જુદો રહેતો નથી.
પાંચમા અધ્યાયનો વિષય છેઃ હૃદયવિદ્યા. દેહધારી મનુષ્યોની બધી વૃત્તિઓ જ્યાંથી નીકળે છે તેને 'હૃદય' કહે છે. તેનું વર્ણન ભાવનારૂપે જ થઈ શકે. અહંવૃત્તિ બધી વૃત્તિઓનું મૂળ છે. જ્યાંથી આ અહંબુદ્ધિ ઉદ્ભવે છે તે સ્થાન હૃદય છે. આ હૃદયનું સ્થાન છાતીની ડાબી બાજુએ નહિ પણ જમણી બાજુએ છે. તેમાંથી જ જ્યોતિ સુષુમ્બ્રા નાડી દ્વારા સહસાર સુધી વહે છે. સહકારથી એ જ્યોતિ અસંખ્ય નાડીઓ દ્વારા આખા શરીરમાં પ્રસરે છે ત્યારે જ લોકોને સ્થૂળ જગતનો અનુભવ થાય છે. એ અનુભવોને ભેદદૃષ્ટિથી જોવાથી મનુષ્ય સંસારી બને છે. ભેદભાવનો ત્યાગ કરેલો હોય તો વિષયોનો નિકટ સંબંધ થવા છતાંયે મનનો યોગભંગ થતો નથી. ભેદભાવ ગ્રહણ કરવા છતાં આત્મરૂપમાં જે સ્થિર બુદ્ધિ થાય છે તેને સહજસ્થિતિ કહે છે અને જેમાં વિષયોની હસ્તીનું ભાન ન હોય તેને નિર્વિકલ્પ સમાધિ કહે છે. દૃષ્ટા અને દૃશ્યનો ભેદ મનમાં જ છે. અખિલ બ્રહ્માંડ શરીરમાં અને સારુંય શરીર હૃદયમાં સમાયેલું છે. આ હૃદય જ અખિલ બ્રહ્માંડનો રૂપસંગ્રહ છે. જગત મનથી નિરાળું નથી અને મન હૃદયથી નિરાળું નથી સર્વ કાંઈ હૃદયમાં જ સમાઈ જાય છે. જ્ઞાનીઓ પ્રજ્ઞાનનો વાચ્યાય મન અને વક્ષ્યાર્થ હ્રદય કરે છે. હૃદયમાં સ્થિત થયેલાઓની નજરમાં દૃષ્ટા-દૃશ્ય એક જ છે.
ઉપાસના વિના સિદ્ધિ કદાપિ મળતી નથી. અભ્યાસ દરમિયાન સહજ સ્થિતિ થાય છે તેને ઉપાસતા કહે છે, જ્યારે એ સ્થિતિ સ્થિર સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે જ તેને જ્ઞાન કહેવાય છે.
વાસનારહિત થઈને મોન વડે જ્યારે સાધક સહજસ્થિતિમાં સ્થિર થાય છે ત્યારે તે જ્ઞાની નિઃસંદેહ આત્માના દર્શન કરે છે. સર્વ ભૂતો પ્રત્યે સમભાવ હોવો એ ચિહ્ન પરથી જ્ઞાનીને ઓળખી શકાય છે. કામનાની પ્રાપ્તિ માટે શરૂ કરેલી સમાધિથી કામના સહ્ય થાય છે. પણ યોગનો અભ્યાસ કરતાં જો કોઈ મનુષ્ય જ્ઞાની થઈ જાય અને પછી તેની કામના સફ્ળ થાય તોયે તેને હર્ષ થતો નથી.
બીજા અધ્યાયમાં સાધનાના ત્રણ માર્ગોનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. મહર્ષિનું કહેવાનું છે કે હૃદયગુફાની મધ્યમાં કેવળ બ્રહ્મ જ ‘અહં અહં' તરીકે સાક્ષાત્ આત્મરૂપે વિલસી રહ્યું છે. જિજ્ઞાસુ સાધકે તેની શોધ કરતાં કરતાં મન એકાગ્ર કરી, એમાં મજ્જન કરી અથવા પ્રાણનું રોધન કરીને હૃદયમાં પ્રવેશ કરીને આત્મનિષ્ઠ થવાનું રહે છે. મતલબ કે ઉપરથી જુદા દેખાતા પણ તત્ત્વતઃ એક જેવા ઉપાસનાના ત્રા માર્ગો છે. તે છેઃ (૧) માર્ગણા (વિચાર અથવા શોધ), (૨) મજ્જન (ડૂબકી મારવી અથવા લીન થવું) અને (૩) પ્રાણરોધ (શ્વાસનું રોધન).
ત્રીજા અધ્યાયમાં મનુષ્યનું જીવનમાં મુખ્ય કર્તવ્ય શું હોઈ શકે એ પ્રશ્નનો ઉત્ત૨ આપતાં મહર્ષિએ કહ્યું છે કે મનુષ્યનું મુખ્ય કર્તવ્ય પોતાના સ્વરૂપને જાણી લેવું તે છે. તેમાં જ તેના બધાં કર્મો અને ફળોની પ્રતિષ્ઠા સમાઈ જાય છે. સ્વ-સ્વરૂપને જાણવા માટે સાધકે સર્વ વૃત્તિઓને પ્રયત્નપૂર્વક વિષયોમાંથી બહાર કાઢીને ઉપાધિ વિનાના અચળ આત્મસ્વરૂપના વિચારમાં સ્થિર હોવું જોઈએ, સત્સાધકના પ્રયત્નોમાં નિયમો હંમેશાં સહાયરૂપ થાય છે. જ્યારે કૃતકૃત્ય થયેલા સિદ્ધિના નિયમો આપોઆપ ગળી જાય છે.
છઠ્ઠા અધ્યાયમાં મોનિગ્રહના ઉપાયો બતાવ્યા છે. નિત્ય
વૃત્તિઓમાં પરોવાયેલા અને વિષયમાં આસક્ત થયેલા મનુષ્યોને બલવાન વાસનાઓને લીધે મનનો નિગ્રહ કરવાનું મુશ્કેલ થાય છે. પ્રાણરોધ વડે વૃત્તિનો નિરોધ સધાય છે. પ્રાણરોધ એટલે મન વડે શ્વાસનું નિરીક્ષણ કરવું તે. આ પ્રમાણે સતત નિરીક્ષણ વડે કુંભક થાય. જેઓને આ વિધિથી કુંભક સિદ્ધ કરવાનું શક્ય બને નહિ તેઓએ કઠોળના વિધાન પ્રમાણે કુંભક સાધી લેવો.
મોનિગ્રહ માટે એકએક ગણો રેચક અને પૂરક કરવો અને ચાર ગો કુંભક કરવો. આમ કરવાથી નાડીશુદ્ધિ થાય છે. નાડીશુદ્ધિ પછી ક્રમે ક્રમે શ્વાસનો નિરોધ થાય છે. પ્રાણના સર્વ પ્રકારના નિરોધને