Nyayamanjari

Author(s): Jayant Bhatt, Suryanarayan Sharma
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office

Page 576

वितण्डाप्रकरणम् । पक्षयोरन्यतरः स्यान्न ह्यवरुणो मित्रावरुणयोरन्यतर इत्युक्तमेव, पक्षो ऽपि च भवन्नेष न पक्षत्वादित्यनेन रूपेण हेतूक्रियते किन्त्वन्यतरत्वादि. तीत्थं च हेतूकरणे नैष दोष इति ।
सत्प्रतिपक्षस्योदाहरणान्तरम् ।। अपरमुदाहरणं सन्सर्वज्ञ. इतरतद्विपरीतविनिर्मुक्तत्वाद् घटवद् असन्सवंश इतरतद्विपरीतविनिर्मुक्तत्वात्खरविषाणवदित्यत्राप्याक्षेपप्रतिसमाधानप्रकारः पूर्ववदनुसरणीयो धयंसिद्धता च यत्नतः परिचिन्तनीया ।
सत्प्रतिपक्षोदाहरणान्तरदूषणम् । एवं जातीयक सूदाहरणं नानुमोदन्ते मतिमन्तः यत्र हि हेतुना स्वयः मथै सम्यगसम्यग्वा ऽनुमाय प्रमाता परप्रत्यायनाय तं हेतुं प्रयुजीत स प्रयुज्यमानो वस्तुबलप्रवृत्ततया हेतभवति हेत्वाभासीभवति वा तथा ह्या. रोहपरिणाहवति पुरो ऽवस्थिते धर्मिणि स्थाणुगतविशेषानुपलम्भादेकस्य पुरुष इति भवति प्रतीतिरितरस्य तु पुरुषगतविशेषानुपलब्धेः स्थाणुरिति भ. वति मतिः , एवं यदा ऽसावेकः पुरुषत्वसिद्धये परं प्रति स्थाणुधर्माग्रहणं हैतुत्वेन ब्यादितरो ऽपि पुरुषधर्माग्रहणेन स्थाणुतां प्रतिष्ठापयन्प्रत्यवतिष्ठते तदा स्वप्रतीत्यनुसरणपुरःसरसाधनाभिधानाद् भ्रान्तिसंभवाञ्च युक्तं तथाविधोदाहर. णकीर्तनम् , एवं नित्यःशब्दोऽनित्यधर्मानुपलब्धेराकाशवत् अनित्यः शब्दो नित्यधर्मानुपलब्धेर्घटवदित्यपि द्रष्टव्यम् , यस्तुन वस्तुमूलः केवलोत्प्रेक्षामात्रावलम्बन: स्वप्रतीतिषु न दृष्टपूर्वः किं तदुपन्यासेन, एतेन सद्वितीयप्रयोगा अपि प्रत्यक्ताः , यथा क चित्साधनप्रयोगे कृते सति तत्रैवं परः पत्यवतिष्ठते यथा पस्ततसाध्यधर्माधिकरणत्वशन्यधर्मिघटान्यतरसद्वितीयो घट: अनुत्पन्नत्वाकुड्यवदिति , यथा प्रस्तुतेन सिषाधयिषितेन धर्मेण शन्यो यः प्रकृतो धर्मो घटश्च तयोरन्यतरेण न सद्वितीयो ऽयं घटरूपो धर्मी तत्र हेतुरनुत्पन्नत्वं तस्य कुड्यादौ व्याप्तिरिति , सत्यं वदत यद्यस्ति लोके कचिदीडशः प्रती तिक्रमः घटश्च धर्मो धर्मिघटयोरन्यतरे। सद्वितीय इत्यत्रान्यतरशब्दः सा. मान्यवचनो ऽपि धर्मिणि व्याख्येयो न हि घट एव घटेन सद्वितीयो भवितुमहतीत्यलमलीककल्पनाकौशलप्रख्यापनेन ।
सम्यग्वा यदि वा अन्यथा विदधते ये हेतवः संविदं दृष्टाः स्वात्मनि ते प्रयोक्तमुचिताः कामं परज्ञप्तये। ये तु स्वप्रतिपत्तिमेव न तथा कर्त क्षमाः कल्पना
सामर्थोत्थितवस्तुशून्यघटनाः किं तत्प्रयोगे फलम् ॥ ये तु सूक्ष्मोत्प्रेक्षणक्षमप्रज्ञातिशयाभिधानदुर्विदग्धास्तथाविधानपि प्रयुञ्जते।
२१