Nyayamanjari

Author(s): Jayant Bhatt, Suryanarayan Sharma
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office

Page 606

निग्रहस्थानप्रकरणम् ।
१९१
अत एव भाष्यकृताक्तं तस्ववादिनमतत्त्ववादिनं चाभिप्लवन्ते निग्रहस्थानानीति, असमासकरणमनेकनिग्रहस्थानभेदावरोधार्थम् ।
अत एवानन्तरमाह
तद्विकल्पाज्जातिनिग्रहस्थान बहुत्वम् ॥ गौ.सू. अ. ५ आ. २ सू. ६१ । दिति साधर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानस्य विप्रतिपत्त्यप्रतिपरयोश्च परा मर्शः, नानाकल्पो विकल्पः पूकारभेद इत्यर्थः, साधर्म्य वैधर्म्याभ्यां नपकारस्य बहुत्वाज्जातिबहुत्वम् ।
प्रत्यवस्था
तद् द्वाविंशतिधा विभज्य दर्शयति
प्रतिज्ञाहानिः प्रतिज्ञान्तरं प्रतिज्ञाविरोधः प्रतिज्ञासंन्यासो हेत्वन्त रमर्थान्तरं निरर्थकमविज्ञानार्थमपार्थक्रमप्राप्तकालं न्यूनपाधिकं पुनरुक्तमननुभाषणमज्ञानमप्रतिभा विक्षेपां मतानुज्ञा पर्यनु योज्यापेक्षणं निरनुयोज्यानुयोगो ऽपसिद्धान्तो हेत्वाभासाच निग्रहस्थानानि गौ. सू, अ. ५ आ. २ सु, १ ।
अत्राननुभाषणमज्ञानमप्रतिभा विक्षेप: पर्यनुयाभ्योपेक्ष णमित्य प्रतिपस्या संतान शेषाणि विप्रतिपत्त्या, पुनरुक्तमधिकमित्यसमासकरणेन विप्रतिप. स्यैव वा ऽभिमतमसमासक्लिष्टकल्पनया सापि हि कुत्सितैव प्रतिपत्तिर्यत्पुनरुक्तमधिकं वा प्रयुज्यत इति, असङ्कीर्णोदाहरणविवक्षया च द्वाविंशतिभेदसङ्कीर्त नमवान्तरभेदैस्तु जातिवदानन्त्यमेव तेषामिति,
कीर्तिराह द्वाविंशतिधा निग्रहस्थानानि विभज्यन्ते तेषां च प्रतिपदमिदानीं विशेषलक्षणानि वर्ण्यन्त इति न मृष्यामहे कुतः - असाधनाङ्गवचनमदोषोद्भावनं द्वयोः ।
निग्रहस्थानमन्यत्तु न युक्तमिति नेष्यते ॥ [
वादिना सिषाधयिषितपक्षसिद्धये साधनमभिधेयं स चेदसाधनाङ्गं ब्रूयानिगृह्यते, प्रतिवादिनाऽपि वाद्युक्ते साधने दूषणमुद्भावनीयं स चेददोषमेव दोषत्वेनोद्भावयेन्निगृह्यते, ते एव द्वयोर्वादिप्रतिवादिनोर्निग्रहस्थाने अतो ऽन्यथा निग्रहकरणमन्याय्यमेव, प्रतिज्ञाहान्यादिषु तत्प्रभेदेषु च प्रतिपदमयुक्ततां दर्श: यिष्यति, कति चिचात्र शिशुप्रलापप्राया निग्रहस्थानानि निर्दिष्टानि, साहंशि शास्त्रे लक्ष्यन्त इति परममप्रतिष्ठानम्,
अत्रोच्यते संक्षेपविवक्षया द्वे एव निग्रहस्थाने इति वयमपि किं नोक्तवन्तो विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानमिति एतच्च सामान्यलक्षणमखिलभेदसंग्रहतमं भवति न भवदुक्तम्, तथा हि उत्तराप्रतिभानेन वादिप्रतिवादिनोरन्य