Nyayadarshanasya Nyayabhashyam

Author(s): Vatsyayan
Publisher: Manilal Iccharam Desai

Page 450

अथ सटीके ॥न्यायभाष्ये पञ्चमाध्यायस्य प्रथममाह्निकम् / / साधर्म्यवैधाभ्यां प्रत्यवस्थानस्य विकल्पान्जातिबहुत्वमिति संक्षेपेणोक्तं तद्विस्तरेण विभजते, ताः खल्विमा जातयः स्थापनाहेतौ प्रयुक्ते चतुर्विंशतिः प्रतिषेधहेतवः / सांधयंवैधैर्योत्कर्षापैकर्वेार्वर्ण्यविकल्पसाध्याप्त्यप्राप्तिप्रसङ्गमंतिदृष्टान्ताऽनुत्पत्तिसंशयप्रकरणाऽहेत्वऽर्थोप त्यै विशेषोपत्त्युपलब्ध्यनुपलब्धिनित्या ___ नित्यकार्यसमाः // 1 // साधर्म्यण प्रत्यवस्थानमऽविशिष्यमाणं स्थापनाहेतुतः साधर्म्यसमः, विशेषं तत्र तत्रोदाहरिष्याम्यः, एवं वैधर्म्यसमप्रभृतयोपि निर्वक्तव्याः॥१॥ अथ पञ्चमाध्यायप्रसन्नपदा वाजिवक्त्रं नमस्कृत्य कृत्याकृत्यविवेकदम् / पञ्चमाध्यायटीकेयं नायभाष्यस्य तन्यते // षोडशपदार्थेषु जातिनिग्रहस्थानयोरऽवान्तरभेदनिरूपणार्थ पञ्चमाध्यायमारभते- साधम्र्येति, साधर्म्यवैधाभ्यां प्रत्यवस्थानस्य= परमतखण्डनस्य विकल्पात् भेदात् , उक्तम् प्रथमाध्यायान्ते उक्तम् / तत्=संक्षेपेणोक्तम् / चतुर्विशतिः= चतुर्विंशतिसंख्याका जातयः एताः प्रतिषेधहेतवः= परमतखण्डनसाधनीभूताः, प्रतिवादिना स्वमतस्थापके हेतौ प्रयुक्ते तस्य जातिभिः= जात्युत्तरैः प्रतिषेधः= निरासः कर्तव्यो भवतीति जातिभेदाः प्रतिपाद्यन्ते- सद्धेतोः सद्धेतुना प्रत्याख्यानासंभवादित्यर्थः, इत्युपोद्धातभाष्यम् / अत्र प्रथमसूत्रोक्तानां प्रयोजनमारभ्य छलान्तानां पदार्थानां विशेषरूपेण परीक्षणमुपेक्षितं प्रन्थकृतेति विभाव्यम् / ____ साधम्येति- साधर्म्यसमा 1 वैधर्म्यसमा 2 उत्कर्षसमा 3 अपकर्षसमा 4 वर्ण्यसमा 5 अवर्ण्यसमा 6 विकल्पसमा 7 साध्यसमा 8 प्राप्तिसमा 9 अप्राप्तिसमा 10 प्रसङ्गसमा 11 प्रतिदृष्टान्तसमा 12 अनुत्पत्तिसमा 13 संशयसमा 14 प्रकरणसमा 15 अहेतुसमा 16 अर्थापत्तिसमा 17 अविशेषसमा 18 उपपत्तिसमा 19 उपलब्धिसमा 20 अनुपलब्धिसमा 21 नित्यसमा 22 अनित्यसमा 23 कार्यसमा 24 च जातिः, इति सूत्रान्वयः / व्याचष्टे- साधम्र्येणेति, साधयेण यत् प्रत्यवस्थानं तत् स्थापनाहेतुतोऽविशिष्यमाणम्= विशिष्टं न भवति किं तु समानमेवेति साधर्म्यसम इति नामधेयम् / स्थापनाहेतुतो वैधम्र्येण समो वैध→समः / एवमपि बोध्यं, विशेषश्चाग्रे तत्तत्स्थलेषु द्रष्टव्य इत्यलम् / निर्वक्तव्याः= निर्वचनेन= अवयवार्थस्य व्युत्पादनेन व्याख्येया इत्यन्वयः। केषुचित् पुस्तकेखूपलभ्यमानः सूत्रगतः 'हेतु' इतिपाठोऽसंगत एव- लक्षणसूत्रेऽने 'अहेतुसमः' इत्येवं नामनिर्देशादिति विभावनीयम् // 1 //