Nyayadarshanasya Nyayabhashyam

Author(s): Vatsyayan
Publisher: Manilal Iccharam Desai

Page 470

अनित्यसमनिरूपणम् ] न्यायभाष्यम् / 439 ऽनुपलब्धिः= उपलब्ध्यभावः स्वसंवेद्य:- नास्ति मे शब्दस्यावरणायुपलब्धिः इति= 'नोपलभ्यन्ते शब्दस्याग्रहणकारणान्यावरणादीनि' इति, तत्र यदुक्तम्- 'तदनुपलब्धेरनुपलम्भादभावसिद्धिः' इति एतन्नोपपद्यते // 31 // साधर्म्यात्तुल्यधर्मोपपत्तेः सनित्यत्वप्रसङ्गादनित्यसमः // 32 // 'अनित्येन घटेन साधादनित्यः शब्दः' इतिब्रुवतः- 'अस्ति घटेनानित्येन सर्व-. भावानां साधर्म्यम्' इति सर्वस्यानित्यत्वमनिष्टं संपद्यते, सोयमनित्यत्वेन प्रत्यवस्थानादनित्यसम इति // 32 // अस्योत्तरम्-- साधादसिद्धेः प्रतिषेधासिद्धिः प्रतिषेध्यसाधात् // 33 // प्रतिज्ञाद्यवयवयुक्तं वाक्यं पक्षनिवर्तकं प्रतिपक्षलक्षणं प्रतिषेधः तस्य पक्षण प्रतिषेध्ये साधर्म्य प्रतिज्ञादियोगः, तद् यद्यनित्यसाधादनित्यत्वस्यासिद्धिः?- साधादसिद्धेः, प्रतिषेधस्याप्यसिद्धिः- प्रतिषेध्येन साधादिति // 33 // अन्यत् पूर्वत्र व्याख्यातम् / सूत्रार्थमाह- शरीरे इति, शरीरावच्छेदेनेत्यर्थः, भवत इतिशेषः / उदाहरति-. अस्तीति, ज्ञानस्यास्तीत्यनेन सत्त्वं नास्तीत्यनेनासत्त्वं ज्ञायते इत्यर्थः / उक्तमन्यत्रातिदिशति- एवमिति, उदाहार्यमिति शेषः, यथा- 'अस्ति मे प्रत्यक्षज्ञानं नास्ति मे प्रत्यक्षज्ञानम् ' इत्यादि / पर्यवसितमाहसेयमिति, अत्र 'आवरणादीनामनुपलब्धिः ' इतिवक्तव्यमासीत्- अग्रिमपदेनान्वयसंभवात् / आवरणाधनुपलब्धेरपि ज्ञानं जायते ततश्च शब्दावरणादेरभावः सिध्यतीत्यर्थः / उक्तस्यार्थमाह- उपलब्ध्यभाव इति / उदाहरति- नास्तीति / उदाहृतं व्याचष्टे- नोपलभ्यन्ते इति, विद्यमानस्य शब्दस्याग्रहणकारणान्यावरणादीनि नोपलभ्यन्ते तेनाऽश्रूयभाणस्य शब्दस्याऽसत्त्वमवधार्यते तेन शब्दस्यानित्यत्वं सिद्ध. 'मित्यर्थः / उपसंहरति-तत्रेति, तत्र= एवं शब्दावरणादेरभावेऽवधार्यमाणेपि " तदनुपलब्धेरनुपलम्भात्" इत्यादि यदुक्तं तन्नोपपद्यते इत्यन्वयः / स्पष्टमन्यत् / अभावसिद्धिः= शब्दावरणानुपलब्धेरभावस्य सिद्धिस्तया शब्दावरणसिद्धिरित्यर्थस्तदेतदनुपलब्धिसमलक्षणे उक्तं द्रष्टव्यम् // 31 // अनित्यसमां लक्षयति- साधादिति, साधर्म्यात्= कृतकत्वादिलक्षणाद् घटादिसाधर्म्यात् तुल्यधर्मोपपत्तेः= तुल्यधर्मत्वोपपत्तेः- शब्दस्यानित्यत्वापत्तौ सर्वेषामपि पदार्थानां सत्स्वादिना धर्मेण घटादिसाधर्म्यसंभवात् अनित्यत्वं प्रसज्यते न च सर्वानित्यत्वं तवाभीष्टमिति न घटादिसाधादपि शब्दस्यानित्यत्वमुपपद्यते इत्यर्थस्तथा च सर्वानित्यत्वप्रसङ्गादनित्यसमा जातिर्भवतीति सूत्रार्थः / व्याचष्टे- अनित्येनेति, अवतो नैयायिकस्य / प्रकृतमाह- अस्तीति, यथा- 'सर्वमनित्यं सत्त्वाद् घटवत्' इति, साधर्म्यमत्र सत्त्वादिलक्षणं ग्राह्यम् , सर्वस्यानित्यत्वं च नैयायिकस्यानिष्टमेव- आत्मा. दीनां नित्यत्वस्वीकारात्. तथा च न घटादिसाधादपि शब्दस्यानित्यत्वमुपपद्यते इत्यर्थः / निर्वक्तिसोयमिति / स्पष्टमन्यत् / / उद्देशसूत्रानुरोधेन प्रथमं नित्यसमस्य लक्षणं वक्तव्यमासीदित्यनुसंधेयम् // 32 // मग्रिमसूत्रमवतारयति- अस्येति, अस्य= उक्तस्यानित्यसमस्य / साधादिति- साधा असिद्धेः= साध्यासिद्धौ ‘नित्यः शब्दः श्रावणत्वात् शब्दत्ववत् / इतिप्रतिषेधस्य- त्वदीयानुमानस्यापि सिद्धिर्न संभवति- तस्यापि प्रतिषेध्यसाधात्= प्रतिषेध्यं यदनित्यत्वानुमानं तत्साधम्र्येण प्रवृत्तत्वात साधर्म्यस्य च त्वयाऽसाधकत्वस्वीकारात्, नित्यत्वानित्यत्वानुमानवाक्ययोः साधये च प्रतिज्ञाद्यवयव. योगो विज्ञेय इतिसूत्रार्थः / अत्रत्या वृत्तिरपि द्रष्टव्या / व्याचष्टे- प्रतिज्ञेति, पक्षनिवर्तकम्= साध्यपक्षप्रतिषेधकम् प्रथमपक्षप्रतिषेधकमत एव प्रतिपक्षलक्षणं प्रतिज्ञाद्यवयवयुक्तं वाक्यं प्रतिषेधः, तस्य प्रतिषेधस्य, प्रतिषेध्येन पक्षेण= 'अनित्यः शब्दः कृतकत्वात् ' इत्यादिना प्रथमपक्षेण, उभयमप्यनुमानवाक्यं