Kavyakalpalatavrutti

Author(s): Amarchand Maharaj, R S Betai, Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 297

३२
काव्यकल्पलतावृत्तिः परिशिष्ट
प्रतिज्ञा निरनयप्रकाशनेष स्था १, समवप्रतिभ्य: २. उदो नर्ध वचेष्टायां ३, उपान्मंत्रणे ४, पथ्याराधनयोश्च ५, वा लिप्सायां ६, अकर्मकश्च ७, प्रकाशनानिर्णयप्रकाशनेष स्था प्रतिज्ञा निर्णयेऽथ समवप्रतेः । उदश्चानरध्व चेष्टायां, उपपूर्वस्ततः परं १, देवार्चा यां पथकर्त कसंगममित्रत्वमन्त्रकरणेषु निःकर्मापि च नित्यं । वा लिप्सायां रुचादि स्था २; परपरितोषार्थमात्मनः शरीरदर्शनं प्रकाशने तिष्ठते। यस्य कन्या छात्राय श्लाघ्ह नुस्थाशपां चतुर्थी आत्मानं, कन्या रोचयतीत्यर्थः । अभ्युपगमः प्रतिज्ञानित्यं शब्दमातिष्ठते सभ्यादिभिनिश्चयो निर्णयः । त्वयि तिष्ठते विवादः । संशशयकर्णादिषु तिष्ठते यः । कर्णादीन् सभ्यान् करोतीत्यर्थः । यथा संतिष्ठते, अवतिष्ठते, प्रतिष्ठते, वितिष्ठते, तथा मुक्तावत्तिष्ठते जनः । अनुरद्ध्व इति कि ? आसनादुत्तिष्टति । चेष्टायामिति किं ? ग्रामाच्च तमत्तिष्ठति । तथा देवार्चायां अर्कमपतिष्ठते । पन्था कर्ता यस्य स पथिककर्त कः, अयं पन्थाः सृघ्नमुपतिष्ठते। सङगम उपश्लेषः, यमुना गङगामुपतिष्ठते। मित्रत्वं महामात्रानुपतिष्ठते, मैत्र्या हेतुना फलेन वा साधयतीत्यर्थः । मन्त्रः करणं कारकं यस्यार्थस्य तन्मन्त्रकरणं, तच्च तृतीयान्तं प्रयुज्यते । यथा-- ऐन्या गार्हपत्यमुपतिष्ठते, सावित्र्या सूर्यमपतिष्ठते आराधयतीत्यर्थः । करग्रहणं किम् ? गायत्रीमपतिष्ठते। अकर्मकः भोजनकाल उपतिष्ठते, ज्ञानमस्य ज्ञेयेषूपतिष्ठते सन्निधीयते इत्यर्थः । लिप्सायां वा--भिक्षुको दातृकुलमुपतिष्ठते उपतिष्ठति, वा लभेयमिति ॥छ।।
समो गम्-ऋच्छि-प्रच्छि-सथ वेत्यनिर्दशोऽकर्मका: समोगम-ऋच्छि-प्रच्छि-सुथ वेत्यतिदक । नक: स्मध्यो न चर्करीतौ ऋद्वयं विदादिगः । संगच्छते, कर्मणि तु संगच्छति सुहृदम् । एवमन्येष्वपि कृच्छतुतादि (ष)। समृच्छते, संपच्छते, संश्रुणुते । नित्यपरस्मैपदि साहचर्याद्विदि जानार्थः। संचित्ते-संचिद्रते न वलय: पलितानि च देहिनाम् । प्रज्ञैव वोध्रीतत्त्वानां वयः कुत्रोपभुज्यते। संस्वरतो कवादिः । समृच्छते आदादिको जुहोत्यादिः तस्य सम्पच्छते, संमच्छते, संपश्यते। स्तृधातोश्च क्रीयते लुकि संसस्वर्तिप्रभृतयः ।।छ।।
उपसर्गादस्य त्यही वा, अस्य त्यही रुचादीव प्रादितोऽकर्मकौ। यन्निदेशादसत्यस्तीत्वाद्यदीनसम्मतौ। निरस्यति निरस्यते; विपर्यस्यति, विपर्यस्यते; समहति समहते। सन्ततं तिमिरमिन्दुरुदासो यशः । समहन्निवदिद्विकीर्ण अस्यतेरप्राप्ते ऊहतेश्च, नित्यं प्राप्ते उभयत्र विभाषेयम् । त्वकर्मकामेवेच्छन्ति प्रत्युदाहरन्ति च । निरस्यति शत्रून्, समूहते पदार्थान् ।।छ।।
व्यद्भ्यां तपः, तपः कर्मकश्च, व्यदभ्यां तपोऽकर्मणि । व्यदभ्यां तपः स्वाङ्गकर्मा, तपः कर्मान केवलः । वितपते, उत्तपते रवि:, दीप्यत इत्यर्थः । रोचते, भासते, ज्वलति, दीप्यत, इत्येष्वर्थेष । तपःकर्मकं स्मरंति स्वांगकर्मा । यथा-तप्यते तपस्तापस:; वितपते, उत्तपते पाणि, तापयतीत्यर्थः । अस्वाङ्गकर्मा तु पथ्वी रविरुत्तपतीति, सन्तापयतीत्यर्थः । यथा वहति प्रापणार्थ:, सकर्मक:; ग्राम भार वहति । स्पन्दनार्थत्वे कर्मक एव । नदी वहति स्यन्दते । तपःकर्मा यथातप्यते तपस्तापसः, तापस्तपः, कर्मत्वात् कर्तरि यण् ॥छ।।
निसंव्यपेभ्यो वाह्वां स्पर्द्धायामाडः । समोवेरुपेतः स्पर्धायामाड्यर: पुनः । निह्वयते प्रभृतयो मल्लमाह्वयते स च निह्वयते, संह्वयते, निह्वयते, उपह्वयते, मल्लो मल्लमाह्वयते ॥छ।।
सूचनावक्षेपणे सेचनसाहसप्रतिपन्नकथोपयोगेपु कृञः । अधिः शक्तौ । वेः शब्दः कर्मकः, अकर्मकश्च । सूचनादिषु सप्तस्वधि: शक्ती, वेः परः पुनः । अकर्मा शब्दकर्मा चान्य से कृत्र स्याद्र चादिभाक । सूचनं द्रोहेण परदोषोद्घट्टनं । अयमिदमुपकुरुते अवक्षेपः । कुत्सा दुर्वृत्ता न च कुरुते । सेवने गणिकाम पकुरुते । साहसमविमृश्य प्रवृत्तिः, परदारानुपकुरुते । स्वं मृत्युमभिभाव्य तानभियाति । प्रतियत्नः सन्तोषे गुणान्तराधानं । एधोदकस्योपस्कुरुते' । करोतेः प्रतियत्ने वा कर्मणि षष्ठी । प्रकथनं परतप्तिः । जनवादान् प्रकुरुते । उपयोगो धर्मादिष द्रव्यविनियोजनं । सतामुपकुरुते ।
१. 'सेवने गणिकामपकुरुते.. . एधोदकस्योपस्कुरुते' सं.प. १-२ मध्ये पुनरुक्तमिदं ला.प., दे.प. मध्ये नास्ति । २. 'शतमुपकुरुते' ला.प. ।