Kavyakalpalatavrutti

Author(s): Amarchand Maharaj, R S Betai, Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 443

१४६
काव्यकल्पलतावृत्तिः -परिशिष्ट
प्रवीण कृतकर्मा यो कृतकृत्य:, कृतार्थ: कृती च ॥छ।। हरिद्रायां रात्रि नामानि रजनी, निशि (शे)त्यादयः॥छ।। निम्ने परात्तं त्रायत्तवशा धीमांच्छादवन्तः ॥छ।। मुतेकथानामालेखा यशोभ्यः शेषः ॥छ।। - विरंतसि दुरन्तविभ्यो मना: दुर्मनाः, अन्तर्मन विमानः। निकारे परापर्यभिभ्यो भवः । लेखके अक्षराच्चणजीवकः चञ्चवः । सहायो नो जीविगामिचरवः । पदातो पुरोऽग्रेभ्य: सरपुरस्तो गननामिगाः। वेश्यायां पणपणेभ्योऽङ्गनास्तेनाचात्मनोऽङ्गेभ्यश्च भूभव: जन्मादयः । स एव स्त्रीत्वे दुहिता: भ्रातृव्ये भ्रातृव्यसुता:, भागिनेयस्वसभ्य: सुताः पौत्रपुत्रेभ्यः सुताः, एवं पितृष्वसृमातृव (स्व)सृभ्यः सुताः ॥छ।।
उच्चैःश्रवसि देवेभ्योऽश्वा: केशरीपुरः प्रिया: श्मशाने प्रेतात् परेतात पिततः सद्यानि च वनानि च। कौमुद्यार्मिदुभ्यो रुचः, विद्युति अचिरक्षणाभ्यां प्रभा । प्रभाते निशाभ्योऽत्ययः, प्रदोषे रजनीभ्यो मुखं, सन्ध्यायां दिनेभ्योऽन्तावसानादि, ध्वान्ते समवान्धेभ्यस्तमसं, अवश्यायो निशाभ्यो जलानि । बहुले कृष्णेभ्यः पक्षः, दर्शे सूर्येन्दुभ्यः मङ्गमः, अर्हति तीर्थादधिपः करः, कृच्च जिनादीशा ॥छ।।
नृपे पृथ्वीमनुजप्रजा विश्वदेशेभ्यः पतयः । तथा पृथिव्यादिभ्यः-- पाता गोपायिता, गोप्ता, त्राता, भोक्ता, च शासिता । नाथाधिपः परिवृढो भ्रत्रंशः प्रभुरीश्वरः । इन इन्द्रो विभुः, स्वामी, राजा, राटपतिरीश्वरः ।।छ।।
रामेरधोर्दशरथात् कोश (स)ल्यायाः सुताः । जानक्याः प्रियाः जानक्यां प्रिया: जानक्यां जनकात् धरणीभ्यः । सुताः, लक्ष्मणे सुमित्राया: सुताः । रावणे रक्षेभ्यो लैंकायाः पतयो मन्दोदरीतः प्रियाः । दशास्यकण्ठ: मेघनादे शक्रेभ्यो जित: मन्दोदरीतः सुताः ॥छ।।
युधिष्ठिरे धर्मात सुकृतात् तपसः सत्यात् सुताः शल्यादरयः। भीमे वायुभ्यः सुता: हिडम्बककिर्मीर रिपवः । हिडम्बाया: अर्जुने शकेभ्यः सुताः, कपिभ्यो हनुमानान्वजाः, सुभद्राया उलूप्याश्चित्रांगदायाः प्रियाः। नचातकवच कालिकेयमूकासुरकर्णेभ्यो रिपवः ॥छ।।
कृष्णायां पाञ्चालात द्रपदात, यज्ञसेनात नन्दिन्यः पाण्डवेभ्यः प्रियाः। भीष्मे जान्तनोर्गङ्गाभ्यो नदीभ्य सूता विप्रद्रष्टभ्यः सुरः । अग्रद्विशब्दाभ्यंजन्मजजातयः सांयात्रिके पातेभवणिक्केशेषु शिरोभ्यो जजि हुलत्वे हस्तपक्षपलाशकलापभारोच्चायाः अधरे दन्तेभ्यो वेराणिच्छेद अस्तेनायोरसि चक्षउतरस्तोजः। कक्षायां भुजेभ्यो मूलं चुबुके सूनेभ्यो मुखानि, स्वगणरुपमानैश्च सुंदरादिपदैरपि लियन्ते स्त्रियोनि क्रियाश्चाप्यभिधाकृते: अंगानां क्रियाणां च स्वेचते गणाश्च तैस्तद्वाचिभिः शब्दरित्यर्थः। अउस्वशब्दोपादानान्तरलादीनां गणानां नामसाधारण महा। तेन सुंदरत्वादीनां गणत्वेऽपि साधारणत्वात् सुन्दरादिपदैरिति पृथग निर्देशः । उपमीयंते एभिक पमानानि मृगलोचनादीनि तैः सुन्दरआदिर्येषां तानि सुन्दरादीनि पदानि, तैश्च एतैस्त्रिभिरङ्गेभ्य वा लोचनादीनि क्रियागमनमादयश्च स्त्रिया अभिधाकृते अभिधानयोजनाय विशेष्यन्ते, विशेषेण यक्तानि क्रियन्ते स्वगणाविशेषितरङ्नामानि यथा--अलसमीक्षण माली सौम्या: अलसेक्षणा अत्रेक्षणलक्षणाया क्रियाया अलसत्वमसाधारणः स्वकीयो गुणः एव, मधुरवचना, ललितगमनेत्यादयः । उपमानविशेषितरने मानि यथा-मगाक्षिणी इव अक्षिणी अस्या मृगाक्षी, उष्ट्रमखादित्वादुपमानवाचिशब्दस्य बहुव्रीही लोपः अत्र मुगाक्षिलक्षणेनोपमानेनेक्षक्षणमङ्गं विशेषित (तं) एवं सर्वत्र इन्दुवन् मुखमस्या इन्दुमखी कमलानना ॥छ।।
'अधरे. . . . .नायो' ... . . इदं पा.प., पुस्तके नास्ति । अत्रपर्यन्तमेव प्पा. प. पुस्तकमपलभ्वते, अपूर्ण चास्ति ।