Kavyakalpalatavrutti

Author(s): Amarchand Maharaj, R S Betai, Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 410

काव्यकल्पलतावृत्ति:-परिशिष्ट
उद्धतोनि तमेकम नेकच्छेदवन्मृगदशामविरामैः ।
श्रु(श्रू)यते स्म मणितं कलकाञ्चीनूपुरध्वनिभिरक्षतमेव ।। धीराधीराधीरामध्या प्रौढाप्पुभे त्रिधा। धीरामध्या, धीराधीरा मध्या, अधीरामध्या । एवं प्रौढाऽपि त्रेधाः ॥छ।।
पोढाऽपि ज्येष्ठा कनिष्ठाभेदा द्वादशधा मताः ।
मुग्धैकरूपा प्रागूढा ज्येष्ठा पश्चात् कनिष्ठिका ।। अथ धीरामध्यानां क्रोधचेष्टा यथा--
तिस्रः सोत्प्रासवक्रोक्त्या तयैव धृतबाष्पया। वाक्यरूपेण क्रोधिन्यो धीरामध्यादिकाः क्रमात् ॥ सोत्प्रासवक्रोक्त्यामवाप्य या धीरामध्या यथा--- धिग् मां किं समुपेत्य चुम्बसि बलान्निर्लज्ज लज्जा क्व ते वस्त्रान्तं शठ मुञ्च मुञ्च शपथैः किं धूस्ततिधिसे । खिन्नाहं तव रात्रिजागरतया तामेव याच प्रियां।
निर्माल्योज्झितमुण्यदामनिकरे का षट्पदानां रतिः॥छ।।। उपचारो बहिच्छाभ्यां धीरा प्रौढप्रियं प्रति । धीरोढादासीत्यतोऽथवाऽऽनुकल्यतः ।। अधीरा प्रौढा संतर्जनाघाताभ्यां क्रुधं सृजेत् । धीरा प्रौढा सोपचारा यथा
एकत्रासनसङ्गतिः परिहृता प्रत्युद्गता दूरतस्ताम्बूलानयनच्छलेन रभसाश्लेषोऽपि संविघ्नितः।
आलापोऽपि न मिश्रितः परिजनं व्यापारयन्त्यान्तिके कान्तं प्रत्युपचारतश्चतुरया कोपः कृतार्थीकृतः ।।
(अमरुशतके १८) धीरा प्रौढा सा बहिच्छा यथा--
वर भ्रभङ्गास्ते प्रकटितगुरुक्रोधविभवा वरं सोपालम्भाः प्रणयमधुरा गद्गदगिरः । वरं मानाटोप: प्रसभजनितानादरविधि
निगूढान्तःकोपा कठिनहृदये संवृतिरियम् ।। वीरा धीरा प्रौढोदासीना यथा--
आयस्ता कलहं पुरेव कुरुते न अंसते वाससो भग्न भ्ररतिखण्डवमानमघरं धत्ते न केशग्रहे। अङ्गान्यर्पयति स्वयं भवति नो वामा हठालिङ्गने
तन्व्या शिक्षित एष संप्रति कुतः कोपप्रकारोऽपरः ॥ (अ.श.-१०६) धीराधीरा प्रौढानुकूला यथायत्पाणिर्न निवारितो निवसनग्रन्थिं समदग्रन्थयन्
भ्रूभेदो न कृतो मनागपि सुदुर्यत्खंड्यमानेऽधरे।