Kavyakalpalatavrutti

Author(s): Amarchand Maharaj, R S Betai, Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 436

काव्यकल्पलतावत्तिः -परिशिष्ट
वर्षासु ग्रीष्म लिङ्गाब्जानुवृत्तिः कविसंमता। यथा-- खंच (चा? )स्ते कलविककण्ठमलिन कादम्बिनीकम्बलं
चर्चा पारयतीव दर्दुरकुलं कोलाहलैरुन्मदम् । गन्ध मञ्चति सिक्तलाजसदशं वर्षेण दग्धा स्थली
दुर्लक्ष्योऽपि विभाव्यते कमलिनीहासेन भासांपतिः।। जलसमवजायमनां जाति या कर्दमेन कथयन्ति । सा शरदि महोत्सविनी गन्धांधितषट्पदा भवति ।।
यथा--
स्थूलावश्यायबिंदुद्युतिदलितवृहात् कारकग्रन्थिभाजो
जात्या जाल लतानां बहलपरिमलप्लावितानां जजम्भे। नानाहंसोपवानं सपदि जलनिधिश्वोपसा परस्य
ज्योत्स्ना शक्लोपधानं शयनमिव शशी नागभोगांकमम्भः ।। स्तोकानुवृत्ति केतक्याः शरदीच्छन्ति केचन।
यथा
--
असूच्यत शरत्कालः केतकीलिकेसरैः।
पद्माताम्रः नवाघातश्चरणरिव वासरः ।। शरद्भवानामनुवृत्तिरत्र बाणासनानां सकुरुंटकानां । हेमन्तवक्त्रे यदि दश्यतेऽपि न द श्यते बन्धविधिः कवीनां ।।
हेमन्तशिशिरे य सर्वानुवृत्तिरक्यतः ॥ एवं कविप्रसिद्ध्यान्यदप्युह्य कविभिः स्वयम् । शोभांधोगन्धरस: फलार्चनायां च गमनमुपयोगि पोढा दर्शितमेतत् स्यात् सप्तममनुपयोगि तथा--
यौगिकनाममालास्तबके-- उद्दिश्यति। इह यौगिकनाममालायाम् ॥छ।।
शब्द इति----यापैकवचन तत्र स एक एवाक्ति: शब्दः । यत्र तु बहुवचन मुख्य-मुख्यादि प्रभृत्यर्थाः शब्दास्तत्रोक्तशब्दसदशार्थाः। बहवोऽपरेऽपि शब्दा: ज्ञेयाः ।।छ।।
स्वर्ग इति---सप्तम्यन्तमुद्देशवचनम्।
सुरेभ्य इति---पञ्चम्यन्तम् । पूर्वपदं गेहानीति प्रथमान्त पुरः पदम् । एवमग्रेऽपि सर्वत्र-सुरगेहं, सुरसम, त्रिदशावासः, अमर्त्यभुवनं, देवलोक इत्यादयः ।।छ।।
देवे इति-धुभ्यः स्वर्गवाचिनामभ्यः । सदः आदिशब्दात तदर्थाः सद्भादयः, धुसद: अथ शब्दसिद्धिप्रतानः। तत्र रूढयौगिकमिश्राख्यास्तबको गतार्थः । यौगिकनाममालास्तबके---उद्दिश्येति । इह यौगिकनाममालायाम् ॥छ।।
शब्द इति--यत्रैकवचन तत्र एक एवोक्तः शब्दः। यत्र तु बहुवचनं मुख्यमुख्यादिप्रभृत्यर्थाः शब्दास्तत्रोक्तशब्दसदशार्थाः। बहवोऽपरेऽपि शब्दा: ज्ञेयाः ॥छ।।