________________
ઈચ્છા પ્રમાણે ચારે દિશામાં મર્યાદિત ગતિ કરવાની ક્ષમતા આવે છે. ભુખ, તરસ, ઠંડી, ગરમી વગેરે કારણે એક સ્થાનથી બીજા સ્થાને જવાની ઈચ્છા થતાં તેઓ - ત્રસનામકર્મનો ઉદય હોવાના કારણે - ગમનાગમન કરી શકે છે.
પરન્તુ પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ રૂપ એકેન્દ્રિય જીવોને ત્રસનામકર્મનો ઉદય નથી. તેથી ભુખ, તરસ, ઠંડી, ગરમી વગેરે કોઈપણ કારણસર તેમને એક સ્થાનથી બીજા સ્થાને જવાની ઈચ્છા થાય તો પણ તેઓ એક સ્થાનથી બીજા સ્થાને થોડી પણ ગતિ કરી શકતા નથી. તેમને સ્થિર જ રહેવું પડે છે.
જો કે નદી વગેરેમાં પાણી વહેતું દેખાય છે; અગ્નિની જ્વાળાઓ ઉપર જતી દેખાય છે; પવન તીર્થ્રો જાય છે. વૃક્ષના પાંદડા હલતાં દેખાય છે; પણ પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે નહિ. ઈચ્છા કદાચ ન હોય તો ય ઢાળ કે ઢોળાવના કારણે પાણીએ નીચે ગતિ કરવી જ પડે. અને ક્યારે ક કોઈક નુકશાનીના કારણે ત્યાંથી બીજે જવાની ઈચ્છા થાય તો પણ તે બીજે ન જઈ શકે.
તે જ રીતે અગ્નિ, પવન કે ઝાડના પાંદડા વગેરે પણ ગતિ કરતાં દેખાતા હોવા છતાં ય પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ગતિ કરી શકતા નથી કારણ કે તેમને ત્રસ નામકર્મનો ઉદય નથી. બેઈન્દ્રિયયાદિ જે જીવોને ત્રસ નામકર્મનો ઉદય હોય છે, તેઓ તો પોતાની ઈચ્છાથી ગતિ કરી શકે છે.
હકીકતમાં તો ચૌદે રાજલોકમાં ગમે ત્યાં ગતિ કરવાની અને ગમે ત્યાં સ્થિરતા કરવાની શક્તિ તો જીવાત્માં છે જ. પણ આ ત્રસનામકર્મ તે શક્તિનું નિયમન કરે છે, એટલે કે તે શક્તિને મર્યાદિત કરે છે. તેથી દરેક જીવો ચૌદ રાજલોકમાં પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ગમે ત્યાં જઈ શકતા નથી. મર્યાદિત વિસ્તારમાં જ ગતિ કરી શકે છે.
જીવની ગમનાગમન શક્તિમાં મર્યાદા બાંધવાની તાકાત જેમ ત્રસ નામકર્મમાં છે, તેમ તે જીવાત્માની શારીરિક અશક્તિ, રોગ, બંધન, અનિચ્છા વગેરેમાં પણ છે, તેઓ પણ જીવોની ગમનાગમન શક્તિને મર્યાદિત કરવાનું કે અટકાવવાનું કાર્ય કરી શકે છે.
ત્રસનામકર્મનો ઉદય હોવા છતાં અશાતા વેદનીય કર્મનો ઉદય થાય તો રોગ – અશક્તિ – બંધન થાય; પરિણામે તે જીવ ઈચ્છા હોવા છતાં ય ગમનાગમન કરી શકતો નથી. ભલેને ગમે તેવા ઉપદ્રવો હોય, માણસ ત્યાં પરવશ - લાચાર બની જાય છે ! ક્યારે ક અશાતા વેદનીય કર્મનો ઉદય ન હોવાથી શરીર નિરોગી હોય, પૂરી શક્તિ હોય, બંધનાદિ ન હોય, છતાં ય ગમનાગમન કરવાની જો જીવની ઈચ્છા ન હોય તો ત્રસ નામકર્મનો ઉદય હોય તો ય જીવ ગમનાગમન કરતો નથી.
૭૩
કર્મનું કમ્પ્યુટર ભાગ-૩
