________________
ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ પૂર્ણ ન કરી હોય ત્યાં સુધી કરણ અપર્યાપ્તા અને ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ પૂર્ણ કર્યા પછી તેઓ જ કરણ પર્યાપ્તા તરીકે ગણાય છે. અને આ રીતે વિચારીએ તો કરણ પર્યાપ્તા અને કરણ અપર્યાપ્તાની અપેક્ષાએ ૭ નરકના ચૌદ ભેદો તથા દેવોના ૧૯૮ ભેદો સંગત થાય છે.
લબ્ધિ પર્યાપ્તા - અપર્યાપ્તા અને કરણ પર્યાપ્તા – અપર્યાપ્તાની વ્યાખ્યાઓ મનમાં બરોબર ધારી રાખશો તો સમજાશે કે (૧) જે જીવ લબ્ધિ પર્યાપ્તો હોય તે જીવ કરણ પર્યાપ્તો અને કરણ અપર્યાપ્તો, બંને પ્રકારનો જુદા જુદા સમયે હોઈ શકે છે, પણ તે જીવ લબ્ધિ - અપર્યાપ્તો તો હોઈ શકે જ નહિ, કારણ કે તે મરતાં પહેલાં બધી પર્યાપ્તિઓ પૂરી કરવાનો જ છે.
(૨) જે જીવ લબ્ધિ અપર્યાપ્તો હોય એટલે કે બધી પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કર્યા પહેલા મરી જ જવાનો હોય તે જીવ પણ કરણ -- અપર્યાપ્યો અને કરણ પર્યાપ્તો જુદા જુદા સમયે હોઈ શકે છે. કારણ કે દરેક જીવે ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ તો પૂરી કરવી જ પડે છે. તે પહેલાં કોઈનું ય મરણ થઈ શકતું નથી. પરંતુ તે જીવ લબ્ધિ પર્યાપ્તો તો ન જ હોય.
(૩) જે જીવ હાલ કરણ અપર્યાપ્યો છે, તે જીવ તે જ સમયે કરણ પર્યાપ્તો ન હોઈ શકે. પછીથી તે જીવ અવશ્ય કરણ પર્યાપ્તો બને જ. જો તે જીવ સ્વયોગ્ય બધી જ પથતિઓ પૂર્ણ કર્યા પછી જ મરવાનો હોય તો તે લબ્ધિ - પર્યાપ્તો હોઈ શકે. પણ જો તે જીવ સ્વયોગ્ય તમામ પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કર્યા પહેલાં જ મરી જવાનો નક્કી હોય તો તે જીવ લબ્ધિ અપર્યાપ્યો હોય. આમ, કરણ અપર્યાપ્તો જીવતે જ સમયે લબ્ધિ પર્યાપ્યો કે લબ્ધિ અપર્યાપ્તો હોઈ શકે પણ કરણ પર્યાપ્તો તો ન જ હોય.
(૪) જે જીવ હાલ કરણ પર્યાપ્યો હોય તે જીવ તે જ સમયે કરણ અપર્યાપ્તો તો ન જ હોય, હા ! પૂર્વે તે કરણ - અપર્યાપ્યો હતો તે જુદી વાત. આ કરણ પર્યાપ્તો જીવ લબ્ધિ પર્યાપ્તો કે લબ્ધિ અપર્યાપ્તો હોઈ શકે.
કરણ પર્યાપ્તા અને કરણ અપર્યાપ્તાની વ્યાખ્યા માટેના અન્ય મતો પણ છે. જ્યાં સુધી જીવ બધી જ પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ ન કરે ત્યાં સુધી અપર્યાપ્તો. તમામે તમામ સ્વયોગ્ય પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કરે પછી જ તે કરણ પર્યાપ્તો ગણાય. આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે લબ્ધિ અપર્યાપ્યો જીવ ક્યારે પણ કરણ પર્યાપ્તો બની શકે નહિ કારણ કે તે જીવ બધી પર્યાતિઓ પૂર્ણ કર્યા પહેલાં જ મરી જવાનો નક્કી છે.
અન્ય મત પ્રમાણે જે જીવે જે પતિ પૂર્ણ કરી હોય તે પતિની અપેક્ષાએ. તે જીવ કરણ પર્યાપ્તો ગણાય. જે પર્યાપ્તિઓ હજુ પૂર્ણ કરવાની તેણે બાકી છે. તેની અપેક્ષાએ તે કરણ અપર્યાપ્તો ગણાય.
જીવને પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા બનાવવાનું કાર્ય આ પર્યાપ્ત નામકર્મ અને અપર્યાપ્ત નામકર્મ કરે છે.
કર્મનું કમ્યુટર ભાગ-૩ માં
