________________
જૈન યુગ
૧૩
ઑકટોબર ૧૯૫૦
પ્રાતનું કામ પૂરતું જ્ઞાન ન હોય ત્યાં સુધી એને સંસ્કૃતમાં છે. આ બધી વસ્તુઓએ યુનિવર્સિટીઓમાં પ્રાપ્ત પણ યોગ્ય વ્યુત્પત્તિ ધરાવતો ગણવામાં આવતો નથી. અધ્યયનના સ્થાન ઉપર અસર કરી છે, કે જે યુનિવવસ્તુતઃ એમ જ હોવું જોઈએ. પણ આપણો દેશ કે જે સિટીઓ સ્વતંત્ર ભારતમાં આપણું સાંસ્કારિક વારસાના આ ત્રણે ભાષાઓનું તથા એ ત્રણેયને પોષણ આપનાર સંશોધન અને અનુસંધાનમાં મુખ્ય કેન્દ્રો છે. ભારતની સંસ્કૃતિનું વતન છે ત્યાં પરિસ્થિતિ સાવ ઊલટી છે ! સર્વ યુનિવર્સિટીઓમાં પ્રાકૃત અને જૈન ધર્મ વિષે જે વિધિની વિચિત્રતા છે કે પ્રાકૃત અથવા લોકભાષાને
કામ થયું હોય કે થતું હોય તે વિષેની માહિતી એકત્ર હલકી ગણવામાં આવતી અને એ વલણ આજ સુધી કરવાનો પ્રયત્ન મેં કર્યો હતો, અને હું કહી શકું છું ચાલુ રહ્યું છે! પ્રાકૃતમાં રચાયેલાં જૈન આગમો ઉપરનું કે ઘણીખરી યુનિવર્સિટીઓમાં આ વિષે કશું કામ પ્રાચીનતમ ટીકાસાહિત્ય-નિયુક્તિ, ભાષ્ય અને ચૂર્ણિ
ચાલતું નથી. થોડાંક કેન્દ્રોને બાદ કરીએ તો આ પણ પ્રાકૃતમાં છે. પરંતુ આઠમા સૈકાથી માંડીને સંસ્કૃત
મહવની વિદ્યાશાખાના શિક્ષણ માટે પણ સંતોષકારક તરફનું વલણ સ્પષ્ટ રીતે દેખાય છે અને આગમો ઉપરની
વ્યવસ્થા નથી. આ પરિસ્થિતિમાં જલદી સુધારો સંસ્કૃત ટીકાઓ (હરિભદ્રસૂરિ જેવાની) મળવા માંડે છે.
થવો જોઈએ. ત્યાર સુધીમાં જૈનોએ વિદ્વાનોની ભાષા તરીકે સંસ્કૃતનો સ્વીકાર કર્યો હતો તેથી આમ બન્યું હતું અને સંસ્કૃત
પ્રાકૃતના અભ્યાસનો પ્રશ્ન, એ કેવળ એક ધાર્મિક તથા પ્રાકૃતના આ બે પ્રવાહોનો સંગમ બંને માટે
ભાષાના અભ્યાસ તરીકે નહિ વિચારવો જોઈએ. લાભદાયક બન્યો હતો. હાલકૃત “ગાથા સપ્તશતી” જેવા,
પ્રાકૃત લોક સમુદાયની ભાષા હતી, અને માટે મહાવીરે પ્રાકૃતમાં રચાયેલા સાંસારિક મુક્તકસંગ્રહ ઉપર એટલી
એમાં ઉપદેશ આપવાનું પસંદ કર્યું હતું, અને તેથી બધી સંસ્કૃત ટીકાઓ છે કે જેટલી કોઈ પ્રશિષ્ટ સરકૃત
જૈનોનું આગમ સાહિત્ય પ્રાકૃતમાં છે. જૈન અને બૌદ્ધ સાહિત્યગ્રન્થ ઉપર પણ ભાગ્યે હશે. સાહિત્યશાસ્ત્રના
બને પરંપરાઓમાં લોકસમુદાયની ભાષાનું વિશિષ્ટ મહત્ત્વ પ્રત્યેક અભ્યાસીને સુવિદિત છે કે અલંકાર શાસ્ત્રના
સ્વીકારવામાં આવેલું છે. જૈન માન્યતા અનુસાર, તીર્થંકરની સંસ્કૃત લેખકો “ગાથા સપ્તશતી” અને એ પ્રકારના
દેશના દરેકને પોતપોતાની ભાષામાં સમજાય છે. વિખ્યાત પ્રાકૃત સાહિત્યમાંથી ઉદાહરણ તરીકે ગાથાઓ વારંવાર
તાર્કિક સિદ્ધસેન દિવાકર, જેઓ પૂર્વાશ્રમમાં પ્રકાંડ ટાંકે છે. પરંતુ અર્વાચીન ભારતમાં સંસ્કૃતનો
બ્રાહ્મણ વિદ્વાન હતા તેઓ આગમોનો સંસ્કૃત અનુવાદ અનુસ્નાતક વિદ્યાર્થી પણ " મૃછકટિક” જેવું નાટક
કરવા ઈચ્છતા હતા, પણ એ બદલ જૈન સંધે એમને (જે ત્રણ ચતુર્થેશ પ્રાકૃત છે) સંસ્કૃત છાયાની
શિક્ષા કરી હતી. બુદ્ધના એક વિદ્વાન શિષ્ય પણ સહાયથી વાંચતો હોય અને આલંકારિકોએ ઉધૂત કરેલાં
પોતાના ગુરુના ઉપદેશોને સંસ્કૃતમાં ઉતારવાની ઇચ્છા પ્રાકૃત મુક્તકોનું રસદર્શન સંસ્કૃત છાયા દ્વારા કરતો હોય
વ્યક્ત કરી હતી, પણ બુધે એને તેમ કરતાં અટકાવ્યો એ કેટલું વિચિત્ર લાગે છે ! બિનધાર્મિક સાહિત્યમાં
હતો અને સર્વ લોકો સ્વભાષામાં જ પોતાના ઉપદેશો સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતના સાથે થતા પ્રયોગને કારણે એ
સમજે એમ પોતે ઈચ્છે છે એમ જણાવ્યું હતું. આ બંનેને લગભગ એક ગણવામાં આવતાં હતાં એ સ્પષ્ટ
બધા ઉપરથી એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે પ્રાકૃત અને છે. પરંતુ બ્રાહ્મણો કે જેઓ ભારતમાં પરંપરાગત
પાલિ એ સૌ પહેલાં તો, લોકોની ભાષાઓ હતી, અને વિદ્યાના વારસદારો છે તે પછીના સમયમાં તો
નહિ કે થોડાક માણસો જ જેનું ખેડાણ કરતા હોય પ્રાકૃત પ્રત્યે સાવ ઉદાસીન થઈ ગયા, અને એમાંના
એવી ધાર્મિક કે વિદ્વાનોની ભાષાઓ. કેટલાકને મન પ્રાકૃત, વધુમાં વધુ એક નાસ્તિક સંપ્રદાયની
પ્રાકૃત એ જૈન આગમોની ભાષા હોવા છતાં તેણે ભાષા હતી. સમય વીતતો ગયો તેમ પ્રાકૃતનું ખેડાણ પોતાના આખાયે ઈતિહાસ દરમિયાન બિનસાંપ્રદાયિક જેનોમાં પણ ઓછું થતું ગયું; છેલ્લા કેટલાક દશકામાં લાક્ષણિકતા જાળવી રાખી છે. આનંદલક્ષી કથાઓનો આ પરિસ્થિતિમાં સુધારો થતો જણાય છે, છતાં જૈન
( વિશાળ ભંડાર--પૈશાચી પ્રાકૃતમાં રચાયેલી ગુણુટ્યની સાધુઓમાં સંસ્કૃત સાહિત્યની વિવિધ શાખાઓમાં “બહકથા,” જેની પ્રશંસા બાણુ, સુબંધુ અને દંડી જેવા વ્યુત્પન્ન હોય એવી વ્યક્તિઓને મુકાબલે આગમ ગ્રન્થોની
પ્રાચીન લેખકોએ તથા તુલનાઓ પાછળના હેમચન્દ્ર ભાષામાં નિપુણ હોય એવી વ્યક્તિઓનું પ્રમાણુ અલ્પ અને સોમેશ્વર જેવા લેખકોએ પણ કરી છે તે, સદીઓ
