________________
જેન યુગ
ડિસેમ્બર ૧૯૫૦
પ્રકાશ'નું સદ્ગત પ્રિન્સિપાલ શ્રી. કમળાશંકર ત્રિવેદીએ એક વિસ્તૃત હિન્દી ગ્રન્થ હમણાં છાપે છે. ડૉ. પી. એલ. કરેલું સંપાદન અને ભાષાન્તર એમના પુત્ર પ્રિન્સિપાલ વૈદ્ય સંપાદિત હેમચંદ્રત “પ્રાકૃત વ્યાકરણની નવી અતિસુખશંકર ત્રિવેદીએ પ્રકટ કર્યું છે (નવસારી, આવૃત્તિ હમણાં પ્રસિદ્ધ થઈ છે. (પૂના, ૧૯૫૯) અને ૧૯૫૭). પ્રાકૃત વ્યાકરણના આ પ્રાચીન ગ્રન્થના ૫. બેચરદાસ દોશીકૃત “પ્રાકૃત ભાગોંપદેશિકા ની સંપાદક અને અનુવાદક એક વ્યુત્પન્ન વૈયાકરણ હતા, પાંચમી આવૃત્તિ બહાર પડી છે (અમદાવાદ, ૧૯૫૮). અને લક્ષ્મીધરકૃત “વભાષાચન્દ્રિકા', ભદિત “ભટિ- છંદ શાસ્ત્રના વિષયમાં, ત્રણ ટીકાઓ સહિત “પ્રાકૃત કાવ્ય', રામચન્દ્રત “પ્રક્રિયાકૌમુદી' અને કોણભકત પિંગલ” પ્રાકૃત ટેસ્ટ સોસાયટીના ઉપક્રમે છપાય છે. વૈયાકરણભૂષણ'ના બૉમ્બે સંસ્કૃત સિરીઝમાં પ્રસિદ્ધ એ ટીકાઓમાંથી એક તો તદ્દન નવી જાણવામાં થયેલાં એમનાં સંપાદનો જાણીતાં છે. “પ્રાકૃત પ્રકાશ”
આવેલી છે. ઉપરનું એમનું કામ શાસ્ત્રીય છે તથા ભાષાન્તર સ્પષ્ટ અશોક અને ખારવેલના શિલાલેખોને કારણે અને ચોકકસ છે.
પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિના અભ્યાસમાં પ્રાકૃત લેખપ્રાકૃત ભાષાઓને લગતા ડૉ. પિશલના શકવર્તી
વિદ્યાનું ઘણું મહત્ત્વ છે. આપણી સમાલોચનાના સમય જર્મન ગ્રન્થ “Grammatic der Prakrit
દરમિયાન ડો. રાધા ગોવિન્દ્રબસાકે અશોકના શિલાલેખોનું Sprachen (સ્ટ્રાસબુર્ગ, ૧૯૦૦) હિન્દી ભાષાન્તર
એક ઉત્તમ સંકલન આપ્યું છે (કલકત્તા, ૧૯૫૯). ડો. હેમચન્દ્ર જેવીએ કર્યું છે. (પટણા, ૧૯૫૮).
અશોકના નાનામોટા સર્વ લેખોનાં વિભિન્ન પ્રાદેશિક ડૉ. સુભદ્ર ઝાએ કરેલા એ જ ગ્રન્થના અંગ્રેજી ભાષાન્તર
રૂપાન્તરો તેમણે આપ્યાં છે અને દરેક લેખના એક ની (દિલ્હી, ૧૯૫૭) નોંધ મારા પુરોગામીએ લીધેલી છે.
રૂપાન્તરની સંસ્કૃત છાયા તથા અંગ્રેજી ભાષાન્તર આપ્યાં છે. જેથી કહે છે કે એમનું હિન્દી ભાષાન્તર ઘણા સમય
છે. પ્રસ્તાવનામાં ડૉ. બસાકે અશોકના લેખો ભૌગોલિક અગાઉ તૈયાર હતું, અને કેટલીક અનિવાર્ય મુશ્કેલીઓ દૃષ્ટિએ કયા વિભિન્ન પ્રદેશોમાં આવેલા છે તેની, નડી ન હોત તો અંગ્રેજી અનુવાદની પહેલાં તે પ્રકટ
અશોકના રાજ્યવહીવટની તથા તેના ધર્મની ચર્ચા કરી થયું હોત. આવા સન્દર્ભગ્રન્થો ભારતીય ભાષાઓમાં
છે તેમજ અશોકના લેખોમાં રજૂ થયેલી બોલીઓનું ઊતરે એ આવકારપાત્ર છે, પણ બે કોલમમાં છાપેલાં ભાષાવૈજ્ઞાનિક અધ્યયન રજૂ કર્યું છે. પંચાવન પાનાંનું શુદ્ધિપત્રક ખરેખર થકવનારું છે અને - ભુવનેશ્વરથી માત્ર પાંચ માઈલ દૂર ઉદયગિરિ– આ ગ્રન્થનો જ ઉપયોગ કરતાં વિદ્યાર્થીને રોકી દે એવો ખંડગિરિ ઉપરની હાથીગુફામાંનો ખારવેલનો લેખ સંભવ છે. છે. હરદેવ બાહરીનું હિન્દી પુસ્તક, “પ્રાકૃત (ઈ. સ. પૂર્વે ૧ લો સૈકો) ભારતીય ઇતિહાસનો એક
ઔર ઉસકા સાહિત્ય' (સરસ્વતી સહકાર, પ્રકાશનનું અતિ મહત્તવનો દસ્તાવેજ છે, કેમકે ખારવેલના રાજ્યાવર્ષ આપ્યું નથી) પ્રાકૃત ભાષાઓ અને સાહિત્યનો ભિષેક પછીની તેની તેર વર્ષની કારકિર્દીનો સંક્ષિપ્ત અને પ્રવાહી વૃત્તાન્ત એકસોચાળીસ પાનામાં વિગતવાર કાલાનુક્રમિક વૃત્તાન્ત એમાં આપ્યો છે. આ આપે છે. પ્રત્યેક પ્રકરણને અંતે પ્રાકૃતના શિષ્ટ ગ્રન્થોમાંથી લેખ લગભગ એક શતાબ્દી પહેલાં છે. ભગવાનલાલ અવતરણ, હિન્દી અનુવાદ સહ, આપ્યાં છે એ સારું ઇન્દ્રજીએ શુદ્ધ રીતે વાંચ્યો હતો, અને ત્યાર પછી થયું છે. પણ આ અવતરણોમાં ઘણું મુદ્રણદોષો છે, જે સંખ્યાબંધ વિશિષ્ટ પંડિતોએ-ભારતવાસીઓએ તેમજ પ્રારંભિક અભ્યાસીને મુશ્કેલીમાં મૂકે એવો સંભવ છે. યુરોપિયનોએ-સત્તર પંક્તિના આ પ્રાકૃત શિલાલેખની હકીકતોની રજૂઆતમાં પણ કેટલાક ગંભીર દોષો છે. વાચના તૈયાર કરી છે તથા તેનો અર્થવિમર્શ કર્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે, “નયચક્ર' જેવા વિખ્યાત ન્યાયગ્રન્થને
ખારવેલ મહાન જૈન સમ્રાટ હતો અને આખા યે ઉત્તર કથાસંગ્રહ કહેવામાં આવ્યો છે (પૃ. ૫૬), કુવલયમાલા' ભારતમાં તેમ જ દક્ષિણ ભારતના પણ કેટલાક પ્રદેશોમાં ને પણ કથાસંગ્રહ કહ્યો છે (પૃ. ૨૪) અને સૌથી એની આણ પ્રવર્તતી હતી. પરંતુ એના સમય પછી આશ્ચર્યજનક એ છે કે “ગાથાકોશ'નો પણ કથાસંગ્રહ લખાયેલા વિપુલ જૈન સાહિત્યમાં ક્યાંય ખારવેલનો તરીકે ઉલ્લેખ થયો છે (પૃ. ૫૬)! અહીં નોંધવું પ્રસ્તુત ઉલલેખ નથી એનું શું કારણ? શું તે યાપનીય સંપ્રદાયનો થશે કે બનારસ યુનિવર્સિટીનું જૈન સંસ્કૃતિ સંશોધક હતો અથવા શ્વેતાંબરો તેમજ દિગંબરોથી જુદા પડતા મંડળ પ્રાકૃત સાહિત્ય વિષેનો ૉ. જગદીશચન્દ્ર જેનનો બીજા કોઈ સંપ્રદાયનો હતો? ઓરિસામાં જૈન ધર્મનો
