________________
જૈન યુગ
નવેમ્બર ૧૯૫૦
પ્રબંધચિંતામણિ” માંથી (ઈ. સ. ૧૩૦૫) વિશિષ્ટ ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિના વિદ્યાર્થીને ઉપયોગી થાય એવી શબ્દો અને પ્રયોગોની એક સૂચિ આપી છે, અને સંપૂર્ણ શબ્દસૂચિઓ હોવી જોઈએ. આપણે આશા ભાષાનાં નોંધપાત્ર લક્ષણોની સંક્ષેપમાં ચર્ચા કરી છે. મેં રાખીએ કે પ્રાકૃત અને જૈન અધ્યયનના વિષયની આ અને પ્રાય વિદ્યામન્દિરને મારા એક કાર્યસાથી શ્રી. એક મોટી જરૂરિયાત પ્રાકૃત ટેસ્ટ સોસાયટી યોગ્ય જયંત ઠાકરે “જૈન સંસ્કૃત શબ્દકોશવિષયક અધ્યયન” વિદ્વાનોના સહકારથી પૂરી કરે, અને પ્રાકૃત ભાષાના એવા લેકસિકોગ્રાફિકલ રટડીઝ ઈન જૈન સંરકૃતમ્) એ નામની
એક કોશની સંકલના માટે ક્રમિક આયોજન કરે, જે એક લેખમાળા શરૂ કરી છે; અને “પ્રબન્ધચિંતામણિ” | શબ્દભંડોળની દૃષ્ટિએ બને એટલો સંપૂર્ણ હોય એટલું માંથી અકારાદિક્રમે ગોઠવેલા ૭૦૦ શબ્દોનો સંક્ષિપ્ત જ નહિ પણ પ્રાકૃત ભાષાઓ દ્વારા વ્યક્ત થયેલ વિચારો ટિપ્પણો સાથેનો એનો પહેલો હપ્તો “જર્નલ ઓફ અને સંસ્કારિતાના વિકાસને પણ ઠીક ઠીક ખ્યાલ આપે. ધી ઓરિએન્ટલ ઈન્સ્ટિટયૂટના ડિસેમ્બર ૧૯૫૮ના
ભાગ્યે જ કહેવાની જરૂર હોય કે આ ત્રણે યોજનાઅંકમાં પ્રસિદ્ધ થયો છે, અને રાજશેખરસૂરિના “પ્રબધ
ઓનો જૈન આગમ સાહિત્યની સાંસ્કૃતિક સૂચિ, “જેન કોશને (ઈ. સ. ૧૩૪૯) આધારે તૈયાર કરેલો આ
સંસ્કૃત નો શબ્દકોશ અને પ્રાકૃત શબ્દકોશનો-મુખ્ય પ્રકારનો શબ્દકોશ ટૂંક સમયમાં બહાર પડશે. વિવિધ
ઉદ્દેશ વિભિન્ન હોવા છતાં એ ત્રણેય પરસ્પરની પૂરક છે પ્રકારના ગ્રન્થોને આધારે આવી બહુસંખ્ય સૂચિઓ
અને એ ત્રણેય દ્વારા પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન ભારતના તૈયાર થાય ત્યારે જ “જૈન સંસ્કૃતના શબ્દકોશ માટે
સાંસ્કૃતિક, ભાષાકીય અને સાહિત્યિક ઇતિહાસ ઉપર પૂરતી સામગ્રી એકત્ર થશે. સંસ્કૃત સાહિત્યનો એક
પ્રકાશ પડશે. મહત્વનો હિરસો, જે પ્રાયઃ મધ્યકાલની બોલાતી સંસ્કૃતનો ઠીક ખ્યાલ આપે છે તેને સમુચિત રીતે છેલ્લે, જૈન જ્ઞાનભંડારો વિષે હું થોડુંક કહીશ. જૈન સમજવા માટે આવા શબ્દકોશની અત્યંત આવશ્યકતા છે. સાધુઓનાં પાંચ મહાવ્રતોમાંનું એક અપરિગ્રહ છે.
૫. હરગોવિન્દાસ શેઠ કૃત “પ્રાકૃત શબ્દમહાર્ણવ” ગ્રન્થો પણ પરિગ્રહ બની જાય એવો સંભવ હતો, આથી (પ્રાકૃત-હિન્દી શબ્દકોશ) અને મુનિશ્રી રત્નચન્દ્રકૃત આગમના કેટલાક અંશોમાં સ્પષ્ટ કહેલું છે કે સાધુએ
અર્ધમાગધી શબ્દકોશ” ઉપરાંત રૉયલ કવાર્ટી સાઈ પુસ્તકનો પરિગ્રહ રાખવો નહિ, અને પુસ્તક લખવા ઝનાં કુલ ૯૨૦૦ પૃષ્ઠમાં છપાયેલો અને સાત દળદાર માટે અથવા તેનો ઉપયોગ કરવા માટે પણ પ્રાયશ્ચિત્ત ગ્રન્થમાં વહેંચાયેલો “અભિધાન રાજેન્દ્ર', આપણી પાસે ઠરાવેલું છે. પરંતુ સમય જતાં ધાર્મિક સાહિત્ય વધતું ગયું છે, જેના પ્રણેતા આચાર્ય વિજયરાજેન્દ્રસૂરિના પવિત્ર તેમ તેમ એ બધું યાદ રાખવાનું મુશ્કેલ બનતું ગયું અને સ્મરણમાં બે વર્ષ પહેલાં જ એક સ્મારક ગ્રન્થ બહાર જ્ઞાનના અનિવાર્ય સાધન તરીકે પુસ્તકોનો રવીકાર કરવો પડેલો છે. આ મહાન કોશના સંકલન અને સંપાદનની પડ્યો, અને તે એટલે સુધી કે શ્રતને વ્યવસ્થિત રીતે વાત ન કરીએ તો યે, એનું મુદ્રણ પણ એક મહાભારત
લિપિબદ્ધ કરવા માટે પરિષદ મળી તથા પુસ્તક લખાકાર્ય હતું, અને પ્રાકૃતના અભ્યાસીઓ આ મહાન
વવાં અને યોગ્ય સાધુ-સાધ્વીઓને દાનમાં આપવાં એ સંદર્ભગ્રન્થ તૈયાર કરવા બદલ એ વિદ્વાન આચાર્યના ધનનો સદ્વ્યય કરવા યોગ્ય સાત ક્ષેત્રો પૈકીનું એક ક્ષેત્ર સદાને માટે ઋણી રહેશે. પણ વિદ્યાર્થીની દષ્ટિએ આ ગણાયું. પૂર્વકાળમાં જૈન ધર્મ કે પુસ્તક સમેત તમામ કોશમાં એક ત્રટિ છે, અને તે એ કે કેટલીક વાર પરિગ્રહનો વિરોધી હતો, તો પણ કાળાન્તરે ભારતમાં એક શબ્દની સમજૂતી આપવા માટે આખા ગ્રન્થો એ એક જ એનો ધર્મ બન્યો, જેણે પુસ્તકોને તેમજ ઉધૃત કરવામાં આવ્યા છે, પણ અન્યથા સંદર્ભે એવી પુસ્તકાલયો અર્થાત જ્ઞાનભંડારોની સ્થાપના અને રીતે ટાંકવામાં આવ્યા નથી કે જેથી વિદ્યાર્થી તેને સંગોપનને અતિશય મહત્વ આપ્યું. જ્ઞાનના પ્રત્યક્ષ રૂપ આધારે મૂળ સાધન શોધી શકે અને તેનો ઉપયોગ કરી તરીકે પુસ્તકની પૂજા શરૂ થઈ. કાર્તિક શુકલ પંચમીને શકે. પ્રાકૃતનો ભાવી શબ્દકોશ “અભિધાન રાજેન્દ્ર દિવસે એનો ઉત્સવ યોજાયો, જે જ્ઞાનપંચમી તરીકે જેટલો વિસ્તૃત ભલે ન હોય, પણ ભૂલ સન્દર્ભેનો ઉપયોગ ઓળખાય છે, અને એ ઉત્સવ પરત્વે સંરકૃત, પ્રાકૃત, કરનાર વિદ્યાર્થીની દષ્ટિએ પૂરેપૂરો કાર્યક્ષમ હોવો જોઈએ. અપભ્રંશ અને પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં ગણનાપાત્ર કથાપ્રાકૃતનાં તમામ સંપાદનોની સાથે શબ્દકોશશાસ્ત્રી તેમજ સાહિત્ય વિકસ્યું. જૈનોના જ્ઞાનભંડારોના ઉદ્ભવ અને
