Dharmkosh Vyavaharkandam Vol 01 Part 02

Author(s): Lakshman Shastri Joshi
Publisher: Prajnapathshala Mandal

Page 1055

दायभागः - संसृष्टिविभागः, मृतापुत्रसंसृष्टिधनाधिकारश्च
(१) तत्र जीवद्विभागेोत्तरकालजातं पुत्रं प्रत्याह विष्णुः - पितृविभक्ता इति । अस्यार्थः । अविस्पष्टगर्भायां पितृभार्यायां ये पुत्रा विभक्तास्ते स्वविभागोतरकालजातस्य पुत्रस्य तत्सद्भावाज्ञानतः स्वभागप्रविष्ट - तद्भागांशानुद्धृत्य दद्युरिति । पिता तु स्वभागप्रविष्टतद्भागांशं न दद्यात् । किन्तु पूर्वजैर्दत्तानंशान् गृहीत्वा विभक्तजेन सह वसेत् । तस्याप्राप्तव्यवहारस्य सहवासेन पालनीयत्वात् । अत एव पितृविभक्ता भागं दद्युरित्युक्तम्। न पुनः पिता पितृविभक्ताश्च भागं दद्युरिति । यत्तु गौतमेनोक्तम्-‘विभक्तज़ः पित्र्यमेव' इति । भागं गृह्णीया - दिति शेषः। तदेतत्पितृविभक्त पुत्रैर्विभक्तजस्य भागदानात्प्रागेव पितरि मृते द्रष्टव्यम् । तथा च पूर्वजैर्भागो न देयः पित्र्यमेवेत्येवकारकरणात् ।
स्मृच. २०६
(२) यस्तु विभागकाले गर्भस्थो न ज्ञातो, ज्ञातोऽपि न तस्यांशो धृतस्तस्य भागमाह विष्णु:- पितृविभक्ता इति । विभागानन्तरं वस्य गर्भाधानं स पित्र्यमेवांशं लभते । +स्मृसा.६६
(३) जीवति तु पितरि मातरि तत्सपत्न्यां वाऽवि - स्पष्टगर्भायां विभक्तैर्विभागानन्तरोत्पन्नोऽयं स्वस्वभागादाकृष्य स्वभागसमभागभाक् कार्यः । तथा च विष्णुः पितृविभक्ता इति । तं च भ्रातृदत्तं तद्विभागं पितैव गृहीत्वा तं परिपालयेत् । तस्यैव तत्राधिकारात् । 'अप्राप्तव्यवहाराणां' इत्यादिप्रांगुक्तवचनाच्च । यच्च वचनं 'अनीशः पूर्वजः पित्रोर्भ्रातुर्भागे विभक्तजः ।' इति, तस्याप्ययमेव विषयः । व्यप्र.४६२
मनुः विभागानन्तरजातः पैतृकांशमात्रभाक् । संसृष्टिनश्चेत् भ्रात्रादयः तेभ्यः समो भागो ग्राह्यः । ऊर्ध्व विभागाज्जातस्तु पित्र्यमेव हरेद्धनम् । संसृष्टास्तेन वा ये स्युर्विभजेत स तैः सह ||
+ चन्द्र. स्मृसावद्भावः ।
* व्यउ. व्याख्यानं • विभक्तेषु सुतो जातः ' इति याज्ञवल्क्यवचने मितागतम् । विभा); व्यम्र.४६ दातवत्; सेतु. ७६ रोल्प (रमुत्य); विभ. ६७ सेतुवत्; समु.१४४ भागं (भागान्); विच.३७ रत्नवत्.
(१) मस्सु. ९।२१६ मिवा. २।१२२; दा. २४ प्रथमपादः : १३०; अप.२।१२२; गौमि. २८/२७ स्युः (Sस्य);
१५३३
1
(१) विभागोत्तरकालं पित्रा यद्विभागद्वयं गृहीतं 'द्वावंशौ प्रतिपद्येत' इति तदेव सत्यां पितुरिच्छायां ग्रहीतव्यम् । पितुरूर्ध्वं वा, न तत्र भ्रातृमिर्वाच्यं किमि - त्ययं द्वावंशौ गृह्णातीति । अथ च नास्ति पितुरिच्छा, तदा समं च, स्वसमोऽस्य भाग उद्धर्तव्यः । ये पितुरूर्ध्व संसृष्टास्तेषामेव स पैतृकोंऽशस्तदुक्तं 'दद्यादपहरेच्चांश जातस्य च मृतस्य च' इति जातस्य संसृष्टिन एव दद्युः । पितुरूर्ध्व तदीयमंशं च सममेव, 'विभक्ताः सह' इत्यनया तु बुद्धया (?) । 'भगिन्या आ प्रसवान्नैव विभागोऽस्ति' इति वसिष्ठेन दर्शितम् (१) । मेधा. (२) पित्रोरिदं पित्र्यमिति व्याख्येयम् । ये च विभक्ताः पित्रा सह संसृष्टाः तैः सार्धे पितुरूर्ध्व विभ तजो विभजेत् । *मिता.२।१२२ (३) 'ऊर्ध्व विभागाज्जातस्त्वि' त्यनेन (मस्मृ. ९ | २१६, नास्मृ. १६/४४) च सस्पृहे पितरि तदिच्छया विभागकालोऽपरो दर्शितः । दा. २४ यदि पिता पुत्रान् विभज्य स्वयं च यथाशास्त्रं भागं गृहीत्वा पुत्रैरसंसृष्ट एव मृतः तदा विभागानन्तरं जातः पितृधनमेव गृह्णीयात् स एव तस्य भागः । अथ कैश्चित् पुत्रैः सह संसृष्टः पिता मृतः तदा संसृष्टेभ्यो भागं गृह्णीयात् । Xदा. १३० (४) विभक्तेषु जातः पितृधनमेव हरेन्न भ्रातृधनं, पितुर्भ्रातॄणां चाभावे पित्रा सह ये संसृष्टास्तैः सह पितृभागं विभजेत । जात इत्येकवचनमविवचितम् । अप. २।१२२
* पमा, मपा. मितागतम् । x ममु. दागतम् ।
व्यक. १५२ मनुनारदौ; स्मृख. ३०७ वा ये (ये वा); विर. ५३८ हरेद्धनम् (धनं हरेत्); स्मृसा. ६६,७७, १४८ विरवत् ; पमा. ४९९ पू., ५०० उत्त.; मपा.६५५; दकि. ४३; रत्न. १४४; विचि. २२८, २४८ विरवत् व्यनि; स्मृचि. ३५; नृप्र. ३६; सवि. ३७५ बिरवत, स्मृतिः : ४३५ पू०० ४३६ उत्त, स्मृचवत्; चन्द्र. ७२ विरबत्; वीमि. २।१२२ विरवत् व्यप्र. ४३४,४६९ पू. ४६३ उत्त; व्यउ. १५० पू., १५१ उत्त.; व्यम.४६६ विता. ३२२,४२८६ राकौ. ४५१ पू., ४५२ उत्त. सेतु. ७३,७५,८०.८१; विभ. ६६ पू.; समु.१४४; विच.३३ पू. : १०१.