________________
૯૪ જે
બૃહદ્ ગુજરાત કૃષિમહાઉદ્યોગનાં મંડાણ થયાં. ત્યાંના આર્થિક જીવનને એક નવી મેમોરિયલ એકેડમીની વીંગ રચાઈ. તેમાં અહિંસા અને સત્યના સંસ્કૃતિનો સંપર્ક કરાવી ગતિશીલ અને ઉત્પાદનશીલ બનાવ્યું. જેને પયગંબર મહાત્મા ગાંધીજીની સંપૂર્ણ માનવકદની કાંસ્ય પ્રતિમા લઈને તેઓ યુગાન્ડાના આર્થિક જીવનના બેતાજ બાદશાહ તરીકે મૂકાઈ અને આ એકેડમી તથા પ્રતિમાનું ઉદ્ઘાટન અને અનાવરણ પંકાયા! ઓક્ટોબર ૧૯૨૪માં, વિજયાદશમીના શુભદિને જયારે ડૉ. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન જેવા જગવિખ્યાત ફિલ્શફ અને લગાઝી સુગર ફેક્ટરીનો પ્રારંભ થયો ત્યારે તેમની વ્યાપારી રાજપુરુષને હસ્તે થયું. આ પ્રસંગ ઉજવાયા પછી થોડાક જ વર્ષો સાહસિક્તા અને એ ધરતી પ્રત્યેના અસીમ પ્રેમનો મહિમા નવી બાદ, એશિયાના દેશોની માફક પૂર્વ આફ્રિકાના પ્રદેશો પણ એક દુનિયાએ જાણ્યો! જાપાનની ટેકનોલોજી અપનાવવાની આજે પછી એક સ્વાધીન થયા અને એશિયા અને આફ્રિકાએ મુક્તિનો આપણે વાતો કરીએ છીએ પણ નાનજીભાઈએ અડધી સદી પહેલાં પ્રથમ શ્વાસ લીધો. શ્રી નાનજીભાઈ પોતાની જન્મભૂમિ માટે પણ જાપાનની ટેકનોલોજી પૂર્વ આફ્રિકા અને આપણા દેશમાં સમર્પિત હતા. તેમણે પોરબંદર અને નીકટવર્તી ક્ષેત્રોમાં સ્થાપેલ અપનાવીને ૨૧મી સદીના દરવાજા ખોલી દીધા હતા.
ઔદ્યોગિક તારક મંડળોએ સૌરાષ્ટ્રના ઔઘોગીકરણમાં મોટું તેઓશ્રીએ સમયને એક ઘડી પણ તેમના પ્રચંડ પુરુષાર્થ પાસેથી છટકવા દીધો નથી. તેમણે આફ્રિકાખંડની ભયંકર દારૂણ યુરોપની મુસાફરી, ભારતની રવાતંત્ર્ય સંગ્રામની ચળવળ, બિમારીઓ, ઝેરી માખીઓ, બ્લેક વોટર અને મેલેરિયા જેવા સ્વામી દયાનંદજીની વિચારધારા તથા મહાત્મા ગાંધીજીના સંપર્કે હાડગાળી નાખનાર રોગનો સામનો કર્યો. ત્યાંના વનરાજાએ પણ નાનજી શેઠના માત્ર ચાર ચોપડીના ભણતરને જીવનના પૂર્ણ ઘડતર એકલવાયા ભીષણ જંગલોમાં એમને પડકાર્યા અને માણસખાઉ તરફ વાળવા માંડ્યું. પરિણામે તેમનામાં એક સંસ્કૃતિ પ્રેમી જંગલી માનવોની દાઢ પણ એમને જોઈને સળવળી હતી. કેળવણીકાર સાકાર થયો. પુત્ર-પુત્રીના સમાન સંસ્કાર, સ્ત્રીને પણ ઈશ્વરકૃપાથી અને અડગ આત્મવિશ્વાસથી એ બધા કટોકટીના વેદ ભણવાનો અધિકાર, જાતિ-પાંતિના ભેદભાવ વિનાનો પ્રસંગોને પાર ઊતાર્યા. કુદરતી વિટંબણા અને વ્યાપારની ચઢતી સમાજ, છૂતાછૂત અને ધર્મના આડંબરોથી મુક્ત એવી ઋષિ પડતી પણ માનવના અદમ્ય પૌરૂષની તેમણે પોતાના જીવન દ્વારા પ્રણાલીના સાક્ષાત્કાર સમી સ્વામી દયાનંદ પ્રેરિત માનવતાના પ્રતીતિ કરાવી. જયાં સભ્યતાનું નામ નિશાન ન હતું ત્યાં શ્રી. સનાતન મૂલ્યોને સાચવતી ગુરૂકુલીય શિક્ષા પદ્ધતિ તરફ શ્રી આપાસાહેબ પંત કહે છે તેમ ‘એક નૂતન પ્ર-ઔઘોગિક સભ્યતાનો નાનજીભાઈ તેમજ તેમના સાચાં સંગાથીની સંસ્કારમૂર્તિ શ્રીમતી યુગ પ્રગટાવ્યો.'
સંતોકબાને આકર્ષણ જાગ્યું અને પુત્રી સવિતાને પોતાના જ | શ્રી નાનજીભાઈએ પૂર્વ આફ્રિકાની ધરતીને અનન્યભાવથી કુટુંબની બીજી ચારે કન્યાઓ સાથે વડોદરાના આર્ય કન્યા આરાધી અને એ જ ધરતીએ એમને એટલાજ અનન્યભાવથી અનંત હાથોએ આપ્યું. મળ્યું તેનો સંગ્રહ ન કર્યો પણ માતૃભૂમિ ઇ. સ. ૧૯૩૪માં પંડિત આનંદપ્રિયજીના નેતૃત્વ હેઠળ અને કર્મદાત્રીભૂમિના વિકાસ અર્થે મેળવ્યું તે વાપર્યું. બાવીશ કન્યાઓનું મંડળ – જેમાં શ્રી નાનજીભાઈનાં પુત્રી પણ યજ્ઞભાવનાનો આવો આરાધ ભાગ્યેજ અન્યત્ર પ્રગટ થયેલો હશે. સમ્મિલિત હતાં. - પૂર્વ આફ્રિકા પહોંચ્યું. ત્યાંની યુરોપિયન, પૂર્વ આફ્રિકામાં, નર્સરી સ્કૂલ, આર્યકન્યા ગર્લ્સ હાઈસ્કૂલ, આફ્રિકન અને ભારતીય પ્રજા પર આ મંડળે ખૂબ પ્રભાવ પાડ્યો. લાયબ્રેરી, ટાઉનહોલ, નગર ઉધાનો, આર્યસમાજ મંદિરો, જયારે આ મંડળની નીલગંગા (નાઈલ) ના ઉદ્દગમ સ્થળમહિલામંડળ ભવનોની સ્થાપના સાથે ત્યાંની નાગરિક, સામાજિક, વિક્ટોરિયા સરોવરના કિનારે આવેલ જીંજા ગામે પહોચ્યું ત્યારે શ્રી સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક સંસ્થાઓને એમણે હૃદયપૂર્વક આપ્યું અને નાનજીભાઈના પ્રમુખત્વ હેઠળ ભરાયેલી સભામાં કન્યાઓનો સતત ઉપાર્જનશીલ છતાં અખંડ અર્પણશીલ જીવન કેવું હોઈ શકે ?
સર્વાગી વિકાસ જોઈને દર્શકો આનંદવિભોર થઈ ગયા. અડધી સદી તેનો મૂક પણ પ્રત્યક્ષ સંદેશ આજે પણ સૌના હૃદયમાં અંક્તિ છે. પહેલાં આભડછેટનું ભૂત માનવીના લોહીમાં હતું ત્યારે શ્રી
નૈરોબીમાં, કેન્યાની ભૂમિ ઉપર, જયાં રાગદ્વેષનો દાવાનલ નાનજીભાઈએ ૧૯૩૬માં પોરબંદરમાં આર્યકન્યા ગુરૂકુલનો પાયો પ્રજ્જવલતો હતો. ત્યાં જ નૈરોબીમાં સર્વજાતિઓની એક્તાના એક હરિજન બાળાના હસ્તે નખાવી અસ્પૃશ્યતા નિવારણની પ્રતીક રૂપ નૂતન આફ્રિકાના ઘડવૈયા તૈયાર કરવા મહાત્માગાંધી | દિશામાં સાહસિક પગલું ભરીને એક સમાજસુધારક તરીકેના તેમના મેમોરિયલ એકેડમી રચવાનો શ્રી નાનજીભાઈએ સંકલ્પ કર્યો. તે જીવનનું અનોખું દર્શન કરાવ્યું. આર્ય પ્રણાલીના જ્ઞાન વિજ્ઞાનનો માટેની સમીતિ નીમી. ભારતિયોને ઢંઢોળ્યા. ભારત સરકારનો વર્તમાન શિક્ષા પદ્ધતિ સાથેનો સમન્વય એ આ ગુરુકુલની વિશેષતા સંપર્ક સાધ્યો. કેન્યા કોલોનિઅલ ઓફિસે પણ આમાં સક્રીય પાઠ છે. છેલ્લા ૬૫ વર્ષોમાં પચ્ચીસેક હજાર કન્યાઓ આ ગુરુકુલમાંથી ભજવ્યો. એક વિશાળ ટેકનિકલ કોલેજમાં મહાત્મા ગાંધી ધર્મમય શિક્ષણ અને વિશુદ્ધ ભારતીય સંસ્કૃતિનાં પાન કરીને દેશ
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
