________________
પ્રતિભા દર્શન
જે ૯૫ વિદેશમાં સંસ્કાર દીવડીઓ થઈને વસે છે.
પોરબંદરને જગવિખ્યાત બનાવેલ છે. ગાંધીજીના ૭૯ વર્ષના | શ્રી નાનજીભાઈનો રાષ્ટ્રપ્રેમ પણ અનન્ય હતો. ૧૯૨૭માં
જીવનને લક્ષમાં રાખી ૭૯ ફૂટની ઊંચાઈ ધરાવતું આ કલાત્મક ગાંધીજી છેલ્લી વખત પોરબંદર, કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદની
કીર્તિમંદિર દેશ-વિદેશના પર્યટકો માટે અનેરા આકર્ષણનું કેન્દ્ર બેઠકમાં આવ્યા ત્યારે બ્રિટીશ સરકારના રોષની પરવા કર્યા વિના
બનેલ છે. મુંબઈ જેવા પચરંગી નગરમાં બૃહદ ભારતીય સમાજે મહારાણા મીલના મકાનમાં જ આ પરિષદ ભરાઈ હતી. તે વાત
એમના આ કાર્ય પ્રત્યે સદૂભાવ પ્રદર્શિત કરીને તેનું નામ “શ્રી નાનજીભાઈની રાષ્ટ્રિય ભાવનાના રંગની ઝલક દર્શાવે છે.
નાનજી કાલીદાસ મહેતા ઇન્ટરનેશનલ હાઉસ' રાખ્યું. આ તો ૧૯૪૪માં મહાત્મા ગાંધીજીએ પંચગીનીમાં શ્રી નાનજીભાઈના
મોટી ઘટનાઓની વાત થઈ : પણ એવા બીજા પણ અગત્યના નિવાસસ્થાને બે મહિના રહી, નાનજીભાઈની રાષ્ટ્રિયતાને તથા
બનાવોની તો એક મોટી તપસીલ કરવી પડે! ગામડામાં કુમારશાળા મહેમાનગતિને અતિ નિકટથી અનુભવીને પૂ. બાપુએ કહ્યું કે
શરૂ કરવી છે: મળો નાનજીભાઈને. કન્યાશાળાનું મકાન બાંધવું છે
: પહોંચો નાનજીભાઈ પાસે. તિલક સ્વરાજભંડોળની સૌરાષ્ટ્રની “સુયજમાન એટલે નાનજી શેઠ.” ભારતને સ્વતંત્રતા મળી. સૌરાષ્ટ્રનું એકમ થયું. આ નવા જ રાજયના મંત્રીમંડળ સમક્ષ એક
ઝોળી અધૂરી રહે છે : કશી ફિકર નહિ, નાનજીભાઈ તો પડખે
ઊભા છે ને ! નારી છાત્રાલય સ્થાપવું છે! એમની સ્ત્રી શિક્ષણની સમસ્યા ખડી થઈ! સૌરાષ્ટ્રમાં પૂરતું અનાજ તો પાકતું ન હતું.
ભાવના મદદે ચડે છે. ધર્મની, સંસ્કૃતિની, સમાજની ધોરી નસ પપ્રાંતમાંથી મંગાવું પડે તેવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન થઈ! રાજયની તિજોરી
સમી કોઈ સંસ્થાને ઉગારવી હોય, જીવાડવી હોય કે નવી સ્થાપવી. સાવ ખાલી! આવા ઊગતા રાજ્યને પૈસા ધીરી કોણ અનાજ આપે?
હોય તો નાનજીભાઈની લક્ષ્મી એનું ઉદાર અર્પણ કરવાને હંમેશા અને આપે તોય એમાં સૌરાષ્ટ્રવાસીઓ અને સૌરાષ્ટ્ર રાજયની
તત્પર હોય છે. તે પોતે આપે ને અપાવે. કેટલીક વાર અપાવ્યા પ્રતિષ્ઠા શી? સૌરાષ્ટ્ર રાજયના પ્રથમ મુખ્યમંત્રી શ્રી ઉછરંગરાય
પછી આપે. દાન એમની પ્રકૃતિની બીજી બાજુ. એક બાજુ મબલખ ઢેબરની વિનંતીથી પળવારમાં જ શ્રી નાનજીભાઈએ સૌરાષ્ટ્ર
ઉપાર્જનની મનીષા તથા શક્તિ અને બીજી બાજુ સવભાવ સહજ રાજ્યની પ્રતિષ્ઠા સાચવવા રૂપીયા ત્રીસ લાખ ગણી આપ્યા.
અર્પણશીલતા. પોતે સમજે, પોતાને રુચે તેમાં અવશ્ય આપે. સૌરાષ્ટ્રમાં ધાન્ય ભેગું થયું અને સૌરાષ્ટ્રવાસીઓએ નિરાંતનો શ્વાસ
ભારતમાં જ્યાં જ્યાં તેમનો હાથ પહોંચ્યો છે, ત્યાં ત્યાં તેમણે આપ્યું લીધો. આવી હતી શ્રી નાનજીભાઈની કર્તવ્યનિષ્ઠા.
છે. મંદિરો બંધાવ્યાં છે ને મંદિરોનો જીર્ણોદ્ધાર પણ કરેલો છે. | શ્રી નાનજીભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ અને હિન્દુધર્મના સંરક્ષક દેવવિહીન દેવસ્થાનોમાં દેવભૂમિઓની સ્થાપના કરેલી છે. અને સુધારક હતા. મહર્ષિ દયાનંદ અને પૂજય ગાંધીજીના ગંગામૈયાને કાંઠે અને અન્ય પવિત્ર યાત્રા સ્થળોમાં ઘાટો અને જીવનમાંથી પ્રેરણા લઈ હિન્દુ સમાજ અને હિન્દુ ધર્મનો ઉદ્ધાર સુરક્ષિત સ્નાનઘરો બંધાવ્યા. ભદ્રસમાજને આપ્યું. ગ્રામસમાજને કરવામાં એમણે હૃદયપૂર્વક ભાગ ભજવ્યો હતો. આપણી સાદી, આપ્યું. કાળદુકાળે, ઉત્સવો અને રાષ્ટ્રકાર્યમાં, નગરજન અને અબૂધ પણ પવિત્ર જીવન ગાળતી નારીઓના ઉત્થાન અર્થે પોતાની ગ્રામજનોની પડખે હંમેશા ઊભા રહ્યા. શક્તિનો ઉત્તમાંશ અપ્યું અને માતૃશક્તિનાં શિક્ષણ, ઉત્થાન અને
ભૂતપૂર્વ બ્રિટીશ સરકારે યુગાન્ડામાં કરેલાં વિશિષ્ટ કાર્યો માટે સંરક્ષણના કાર્યમાં અનન્ય ભાવે તેઓ લાગી ગયા હતા. ઉદ્યોગો
| શ્રી નાનજીભાઈને ‘એમ.બી.ઈ.'ના ખિતાબથી નવાજયા. વધતા ગયા, અર્થની છોળો ઊછળવા લાગી, પરંતુ તેમણે
પૌરબંદરના રાજવી શ્રી નટવરસિંહજીએ તેમને ‘રાજરત્ન' ઇલ્કાબથી સ્વીકારેલાં જીવનમૂલ્યો કે સેવાકાર્યોમાંથી ક્યારેય ન વિચલિત
વિભૂષિત કરેલ અને નવાનગર સંસ્થાએ “ઓર્ડર ઓફ મેરિટથી થયા. ઊલટી એમની કર્મવૃત્તિ અને દાનશીલતા ઉત્તરોત્તર પ્રબળ
સન્માન કરેલ. પૂ. કાકાસાહેબ કાલેલકરે શ્રી નાનજીભાઈને થતાં ગયાં. એમણે આર્યકન્યા ગુરુકુલને મહિલા કોલેજ જેવી સંસ્થા
“ધર્મરત્ન' તરીકે ઉબોધીને એમની ધર્મનિષ્ઠા તથા ભારતીય સંસ્કૃતિ આપીને આત્માના અમૃતથી ઊછેરી. ‘ભારતમંદિર'ની સ્થાપના અને નારી શિક્ષણના કાર્યને ઊર્મિસભર અંજલિ આપેલી. દ્વારા ભારતમાતા અને તેના વરેણ્ય સંતાનોએ - ઋષિકલ્પ પુરુષોએ
| શ્રી નાનજીભાઈ સાદગીના તો ઋષિજન હતા. સાદી અને સન્નારીઓએ જે સંસ્કૃતિનું સર્જન કર્યું તેને વિનમ્રપણે પ્રેરક
ભાષા, સાદો પહેરવેશ, સાદું લખાણ, સાદું ભોજન અને ઉચ્ચ અર્થ આપ્યો. ‘તારામંદિરની રચના કરી વિજ્ઞાન અને
આચાર વિચાર એમના જીવનનાં ‘પંચશીલ’ હતાં. ટાઢ અને તડકે, ઉદ્યોગયુગના પુરસ્કર્તા મહામાત્ય પંડિત જવાહરલાલ નહેરૂની
અંધારે ને અજવાળે પુણ્યમયી છાયા સમાં પૂજનીયા સંતોકબાને સ્મૃતિને મૂર્ત કરી, “મહર્ષિ વિજ્ઞાન મહાવિદ્યાલય'નું ભવ્ય સર્જન
સથવારે, સંતપુરુષોને આવકાર્યા, રાષ્ટ્રપુરુષોનો સત્કાર કર્યો, કરીને ભારતીય સંસ્કૃતિએ ભાળેલું ઋષિઋણ અનન્ય ભાવે ચૂકવ્યું.
રાજા-મહારાજા સાથે ફર્યા, છતાં પોતે જે ગ્રામસમાજમાં ઊછર્યા પોરબંદરમાં પૂજય ગાંધીજીના જન્મસ્થળને સ્મારકરૂપે હતા, જેમની સાથે કિશોર-અવસ્થાનો નિર્મળ આનંદ માણ્યો હતો, આકાર આપી કીર્તિમંદિરના સર્જન દ્વારા શ્રી નાનજીભાઈએ તે ગ્રામજનોને, ખેડૂતોને, સામાન્યજનને તેઓ કદી ન ભૂલ્યા.
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
