________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श.८ उ. ६. सू. ५ क्रियास्वरूपनिरूपणम्
७३९
"
"
तिर्यग्मनुष्य भवनपति - वानव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिकोऽपि यदा परकीयबहुत्वविशिष्टौ दारि कशरीराण्याश्रित्य कायव्यापारं करोति तदा स्यात् त्रिक्रियः स्यात् चतुष्क्रियः स्यात् पञ्चक्रिया भवति इति किन्तु नवरम् अन्यापेक्षया विशेषस्तु मनुष्ये यथा समुच्चयजीवः कदाचित् अक्रियोऽपि भवति, तथैव मनुष्योऽ क्रियोऽपि भवतीतिभावः अथ समुच्चयजीवचहुत्वमाश्रित्य गौतमः पृच्छति 'जीवाणं भंते ! ओरालियसरीराओ कइकिरिया ?' हे भदन्त ! जीवाः खलु अनेक औदारिक शरीरोंको आश्रित करके कायव्यापार करता है तब वह तीन क्रियाओंवाला भी होता है, चार क्रियाओंवाला भी होता है और पांच क्रियाओंवाला भी होता है । किन्तु मनुष्य पद में जो इनकी अपेक्षा विशेषता है वह ऐसी है कि मनुष्य सामान्य जीव की तरह क्रिया रहित भी होता है । वीनराग अवस्था में ही क्रिया रहित जीव होता है. ऐसी बात अभी कही गई है. सो नारक जीव, एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, पंचेन्द्रियतियैच, मनुष्य भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक जब परकीय औदारिक शरीरोंको आश्रित करके कायका व्यापार करते हैं, तब वे तीन क्रियावाले भी होते हैं, चार क्रियावाले भी होते हैं और पाँच क्रियावाले भी होते हैं। परन्तु ये कोई भी क्रिया रहित नहीं हैं । परन्तु मनुष्य ऐसे नहीं होते हैं वे अक्रियावाले ( इन क्रियाओं से रहित ) भी होते हैं । क्यों कि मनुष्य ही वीतराग अवस्थावाला बनता है-और वीतराग अवस्थामें ये कोई भी क्रियाएँ होती नहीं हैं । अब समुच्चय जीवकी बहुताको એટલીજ વિશેષતા છે કે તે સામાન્ય જીવની જેમ ક્રિયા રહિત હોય છે વીતરાગ અવસ્થામાં જ જીવ ક્રિયારહિત હાય છે, એ વાતનુ હમણા જ પ્રતિપાદન કરવામાં આવી ગયું છે. વૈમાનિક પન્તના જીવ વિષે એવું જ કથન સમજવું. એટલે કે જીવ, એકેન્દ્રિય, विश्लेन्द्रिय, येन्द्रिय तिर्यय, मनुष्य, भवनयति, वानव्य तर, ज्योतिषि भने वैमानि જીવ જયા૨ે પરકીય ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને કાયવ્યાપાર કર ઇં, ત્યારે તેમા ત્રણ ક્રિયાઓવાળા પણુ હાય છે, ચાર ક્ષિાવાળા હેાય છે, અને પાંચ ક્રિયાએાવાળા પણ હેાય છે. પરન્તુ તેમાંથી કાઇ પશુ જીવ ક્રિયા રહિત હેતે નથી. ફકત મનુષ્યમાં જ એટલી વિશેષતા છે કે તે ક્રિયા રહિત પણ હાય છે, કારકે મનુષ્ય જ વીતરાગ અવસ્થાવાળા છની શકે છે અને વીતરાગ અવસ્થામાં તેના દ્વરા કાઈપણ ક્રિયાઓ થતી નથી હવે સામાન્ય જીવની બહુતાની અપેક્ષાએ ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પ્રશ્ન 3- जीवाणं अंते ओरालियसरीओ कइ किरिया ? इन्त !
५
