________________
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય
| ગુજરાતને ગુજરાતની પ્રજાને, પ્રજાની સંસ્કાર સમૃદ્ધિને અન
નૈતિકતાને ઘડી, પાસા પાડયા, એના ઝંખવાયેલા ઓજને પં. શીલચંદ્રવિજયજી ગણિ પાણીને બહાર આણ્યું એની ચમકને અનાવૃત કરી અને આખું
જગત એની સામે નીરખ્યા જ કરે એવા અનુપમ સૌન્દર્યથી એને હેમચન્દ્રાચાર્ય એક મહાન ગુજરાતી. એક મહાન સાધુ,
સંસ્કારી આપી. એક મહાન વિદ્વાન એક મહાન સંસ્કારપુરૂષ.
એકબાજુ એમણે સાહિત્ય સર્જનનો જ્ઞાનયજ્ઞ આરંભ્યો. - હેમચન્દ્રાચાર્ય: એક મહાન સર્જક: ગુજરાતી ભાષાના, પાણિનિ અને પતંજલિ, ઇન્દ્ર અને શાકટાયન અને કાત્યાયન ગુજરાતની સંસ્કારિતાના, ગુજરાતની અસ્મિતાના.
આ બધા વૈયાકરણોનો જાણે કે એ પૂર્ણાવતાર બન્યા અને એક વીતરાગી નિઃસ્પૃહ શિરોમણી ફક્કડ સાધુ પણ એક એમણે સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન આપ્યું. પાણિનીય વ્યાકરણનું આખીયે પ્રજાના સંસ્કારપિંડનું, નૈતિક અને સાહિત્યિક કાવ્ય ભટ્ટીકવિએ આપેલું અહી હેમાચાર્યે જ એ કામ કરી સરૂચિંતત્રનું ઘડતર કેવી રીતે કરી શકે છે. તેનો. ગુજરાતને લીધું અને ‘એક પંથ દો કાજની જેમ દ્વયાશ્રય મહાકાવ્ય વાટે અને કદાચ સમગ્ર ભારતવર્ષને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી એમણે વ્યાકરણને અનુસરતું અને વળી સોલંકી- ચૌલુકય વંશના હેમચન્દ્રાચાર્ય સમો બીજો દાખલો મળવો દોહ્યલો છે. આ સમગ્ર ઇતિહાસને સુઘડ રીતે વણી લેતું મહાકાવ્ય આપ્યું. બીજે અર્થમાં હેમચન્દ્રાચાર્ય વસ્તુત: યુગપુરૂષ બની રહ્યા હતા. નામાલિંગાનુશાસન (શબ્દ કોશ) માટે અમરસિંહના
આધ્યત્મિકતાનો સંબંધ વ્યકિત સાથે છે, તો નૈતિક મૂલ્યોનો અમરકોષનો આશરો લેવાતો હતો, અહિ એ ન્યૂનતાની પૂર્તિ અનુબંધ સમગ્ર સમાજ સાથે હોય છે. સમાજચેતનાના પ્રાણમાં માટે એમણે અભિધાનચિંતામણિકોષ અને લિગાનુશાસનની નૈતિકતાનું તત્વ સિંચવું, અને યુગોના યુગો સુધી એ સમાજને ૨ચના કરી. એક ડગલું આગળ વધીને એમણે દેશીનામમાળા ઉન્નત રાખી શકે તે રીતે સિંચવું અને છતાં પોતાની વૈયકિત ક પણ રચી, જે આવનારા સૈકાઓની ગુજરાતી ભાષા માટે પાયાના આધ્યાત્મ સાધનાના પવિત્ર ધ્યેયમાં મસ્ત-મગ્ન બન્યા રહેવું. પત્થર સમી બની રહેવાની હતી. ભગવાન વ્યાસે મહાભારત આ કામ માત્ર યુગપુરૂષથીજ, દેશ અને કાળ ઉપર પોતાનું અને પુરાણો આપ્યા હતા. અહી હેમચન્દ્રાચાર્ય સંપૂર્ણ અને તે પણ પ્રેમભર્યું આધિપત્ય સ્થાપી શકનાર ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર મહાકાવ્ય આપ્યું, જે એક બાજુ યુગપુરૂષથી જ બની શકે. હેમચન્દ્રાચાર્યને આ સંદર્ભમાં પૌરાણિક સાહિત્યની ન્યુનતાની પૂર્તિરૂપ હતું, તો બીજી બાજુ મૂલવીએ તોજ ગુજરાત પરના તેમના અણભારનો અંદાજ આવી કાલિદાસ, માઘ, ભારવિ અને શ્રીહર્ષના મહાકાવ્યોની પણ શકે.
હરોળમાં ઊભુ રહી શકે તેના કાવ્ય સાહિત્યરૂપ પણ હતું. હેમચન્દ્રાચાર્ય ગુર્જરગિરાની આધ ગંગોત્રી સમા મહાપુરૂષ મમ્મટના કાવ્ય, કાશની સામે એમણે કાવ્યાનુશાસન આપ્યું હતા. આજે ગુજરાતમાં બોલાતી ગુજરાતી બોલીનો પહેલો પાયો અને છંદોનુશાસન પણનિમ્ બૌદ્ધ આચાર્ય માતુચેટના એમણે નાખ્યો છે, એ હકીકત એક ઐતિહાસિક તથ્ય છે. સ્તોત્રોની સ્પર્ધા કરે તેવું સ્તોત્ર સાહિત્ય સજર્યુ. સિદ્ધિસેન હેમચન્દ્રાચાર્ય પૂર્વેનું ગુજરાત એ ભાષાની તેમજ સંસારની દિવાકર અને હરિભદ્રસૂરિની યશોજ્વલ તર્ક પરંપરામાં દ્રષ્ટિએ દરિદ્ર અને કંગાળ ગાતું ગુર્જરરાષ્ટ્ર હતું. એની પાસે સ્થાન લઇ શકવા સક્ષમ એવું વાદાનુશાસન પણ તેમણે આપ્યું. એનું પોતીકું કહી શકાય તેવું સાહિત્ય ન હતું કે ભાષાનું પોત અને છેલ્લે, યોગગ્રંથોના સમુદ્રનું મંથન કરીને મેળવેલા પશુ નહતું. બધે આ બાબતે એ સંપૂર્ણત: પરોપજીવી રાષ્ટ્ર હતું. અમૃતકુપા જેવું યોગશાસ્ત્ર આપીને ભગવાન પતંજલિની ખોટ તો સંસ્કાર વારસાની દ્રષ્ટિએ ગુજરાતની પ્રજા પાસે એની પણ તેમણે પૂરી આપી. તેમણે શું નથી આપ્યું ? ગુજરાતને, પોતીકી અને અંગતના ચોકમાં ઉન્નત મસ્તકે ઊભી રહી શકે ગુજરાતના સાહિત્યને, ગુજરાતની અસ્મિતાને તેમણે ખોબલે તેવી કોઇ સભ્યતા કે અસ્મિતા પણ નહોતી અણધડ રત્નપાષાણ ખોબલે આપ્યું છે. અક્ષય અને અમર. એમ જનકૃતિ છે કે એક જેવી એની સ્થિતિ અને કક્ષા હતી, એ રાહ જોતી હતી કોઈક લીંબુ હાથમાં લઇને ઊંચે ઊછાળવામાં આવે તે ઉછળે ને પાછું ઝવેરીની: જે એને પારખે અને પાસા પાડે.
હાથમાં આવે એટલા સમયમાં હેમાચાર્ય છ નવા શ્લોકોની એને ઝવૈરી મળ્યા હેમચંદ્રાચાર્યના સ્વરૂપે. એમણે રચના કરી લેતા. સેંકડો લહિયાઓ હારબદ્ધ બેઠા હોય, અને
VIIIIiiiiiiiiiiiim R Neeeee
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.ainelibrary.org
