________________
જૈન સાહિત્યગત પ્રારંભિક નિષ્ઠા જૈન સાહિત્ય આપણને મળે છે એ નિર્વિવાદ છે. એટલે વૈદિક અને તેના ફળની ચર્ચા અત્યંત ગૌણ હતી. એથી જ
સાહિત્યના પ્રભાવથી સર્વથા મુકત એવું જૈન સાહિત્ય શકય જ કમીસિદ્ધાંતની ચચર્મ ઉપનિષદ સુધી તો ગુહ્મવિધા હતી, જેની ! પં. દલસુખ માલવણિયા નથી. પણ વૈદિક ધર્મની જે નિષ્ઠા હોય, જે સિદ્ધાન્તો હોય ચર્ચા સૌ સમક્ષ નહીં પણ એકાંતમાં કરવી પડતી. યકર્મની
તેમાંથી જૈન સાહિત્ય કયાં જ પડે છે, એ જ વિચારવાનું પ્રાપ્ત પ્રતિષ્ઠા કરવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો. પણ કમને નામે જૈન સાહિત્યને જયારે આપણે અન્ય સાહિત્યથી જુદુ પાડીએ
થાય છે. પ્રારંભમાં એવું બન્યું છે કે વૈદિક વિચારને જ કેટલીક યજ્ઞ કર્મની પ્રતિષ્ઠાનું નિરાકરણ જૈન સાહિત્યમાં સ્પષ્ટ છે. છીએ ત્યારે તે હાથી ? આ પ્રશ્ન છે. આનો ઉત્તર એ છે કે
બાબતમાં અપનાવવામાં આવ્યો. પણ કાળક્રમે તેમાં પરિવર્તન એટલું જ નહીં પણ કમવિચારણા આગવી રીતે જૈન સાહિત્યમાં
આવ્યું. ઉદાહરણ તરીકે, એ રાંગમાં આત્માના પારમાર્થિક દેખાય છે. તેમાં પ્રથમ તો એ કે આત્માની વિશુદ્ધિ માટે કે ભારતીય સાહિત્યમાં વેદથી માંડીને જે સાહિત્ય રચાયું છે તેમાં જેને આપણે જૈન સાહિત્ય તરીકે ઓળખીએ છીએ તે અન્ય
સ્વરૂપના નિરૂપણમાં વૈદિક વિચાર જ નહીં, તેની પરિભાષા પણ આત્મસાક્ષાત્કાર માટે માત્ર શાનનું જ મહત્વ નહીં પણ જ્ઞાન
અપનાવવામાં આવી, પણ કાળક્રમે તેમાં પરિવર્તન કરવામાં વૈદિક સાહિત્યથી જુદું છે. તેનું મુખ્ય કારણ એ છે કે જયારે
અને ક્રિયા બંનેનું સરંખું મહત્વ છે એમ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું. અન્ય સાહિત્ય-વિશેષ ધાર્મિક સાહિત્ય-વેદમૂલક છે એટલે કે
આવ્યું. જયારે એમ માલુમ પડયું કે જૈન સંમત સ્વતંત્ર વિચાર અહી ક્રિયા એટલે સત્કર્મ અથવા સદાચરણ સમજવાનું છે. વેદને પ્રમાણ માનીને રચાયું છે. જયારે જેને આપણે જૈન
સાથે વેદસંમત આત્મસ્વરૂપનો સમગ્ર ભાવે મેળ નથી. ઉપનિષદોએ જ્ઞાનમાર્ગની પ્રતિષ્ઠા કરવા માટે પ્રયત્ન કર્યો, પણ
આચારાંગમાં એક બાજુ એમ કહેવામાં આવ્યું કે આત્મા સદાચાર કે સદાચરણ શું તેનું જોઇએ તેવું સ્પષ્ટીકરણ તે સાહિત્ય કહીએ છીએ તેનો પ્રારંભ જ વેદના પ્રામાણ્યના વિરોધને કારણે થયો છે.
સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. આ મૌલિક વિચારની સાથે સાહિત્યમાં દેખાતું નથી. આથી જ પરિગ્રહના વ્યાપ વિશે કે :
આત્માની વૈદિક સંમત વ્યાપકતાનો મેળ સંભવિત જ નથી. હિંસાના પાપ વિશે ઉપનિષદો આપણાં માર્ગદર્શક બની શકે તેમ આ વિરોધ પ્રારંભમાં બે રીતે પ્રકટ થાય છે: એક તો ભાષાને
આથી આત્માને દેહપરિમાણા રૂપે સ્વીકારીને તેની વેદસંમત નથી. જયાં બધું જ આત્મસ્વરૂપ હોય ત્યાં કોણ કોને મારે અને કારણે, અને બીજો પ્રતિપાધ વસ્તુને કારણે. વૈદિક સાહિત્યની ભાષા જે શિષ્ટ-માન્ય સંસ્કૃત હતી તેને
વ્યાપકતાનો નિષેધ કર્યો. એને પરિણામે આચારાંગમાં જે એમ કોણ શું લે કે છોડે ? આવી વિચારણાને બહુ અવકાશ રહેતો બદલે જૈન સાહિત્યનો પ્રારંભ પ્રાકૃત, એટલે કે લોકભાષાથી
કહેવામાં આવ્યું હતું કે આત્મા નથી દીધું કે હવ, તેને બદલે નથી, આથી સદાચારનાં જે ધોરણ જૈન સાહિત્યમાં સ્થાપવામાં થયો. વેદોએ અને તેની ભાષાએ ‘મન્ન' નું પદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું.
તેને હ્રસ્વ-દીર્ષ સ્વીકારવામાં આવ્યો અને તે સંસારી આત્મા આવ્યા તે વૈદિક સાહિત્યમાં જે ઉપનિષદો સુધી વિકસ્યું હતું તેથી તેના ઉચ્ચારણ આદિમાં કશો ભેદ થવો ન જોઇએ. અને
પૂરતું જ મર્યાદિત ન રહ્યું પણ સિદ્ધ આત્મામાં પણ સ્વીક* તેમાં એ ધોરણોની કોઈ વિશેષ ચર્ચા જોવા મળતી નથી. જયારે તેના વિધિપૂર્વકના ઉચ્ચારમાત્રથી કાયસિદ્ધિ થવાની ધારણા લેવું પડયું.
જૈન સાહિત્યમાં તો એ ધોરણોની જ મુખ્ય ચર્ચા તેના પ્રારંભિક વૈદિકોમાં બંધાઇ હતી. આના વિરોધમાં જૈન સાહિત્યે પોતાની વૈદિક વિચારમાં ઉપનિષદ સુધીમાં સમગ્ર વિશ્વને મળ સાહિત્યમાં જોવા મળે છે. અને જે ધોરણો તેમાં સ્થપાયાં તેની ભાષા પ્રાકૃત સ્વીકારી અને તીર્થકરો લોકોની ભાષા કોઈ એક તત્વ છે. આવી વિચારણાને પષ્ટ કરવામાં આવી છે. જે પુષ્ટિ અર્થે સમગ્ર જૈન ધાર્મિક સાહિત્ય પ્રયત્નશીલ રહ્યું છે. અ ર્ધમાધિમાં ઉપદેશ આપે છે તેવી માન્યતા સ્થિર થઈ. અથાત્ જે એકમાત્ર બહ્મ કે આત્મા જ વિશ્વપ્રપંચના મુળમાં અને તેની છાપ ઉપનિષદ પછીના વૈદિક વામયમાં પણ જોવા એટલે પ્રારંભિક જૈન સાહિત્યની રચના પ્રાકૃતમાં જ થઇ છે તે છે એવી વિચારણા વૈદિકોમાં દઢ થતી આવી અને ઉપનિષદોમાં મળે છે. ' છેક ઈસાની ચોથી સદી સુધી તો આપણે જોઈ શકીએ છીએ. તે વિચારને અંતિમ રૂપ અ. રવામાં આવ્યું. પણ જૈન આગમોમાં કર્મવિચારણામાં જૈન સાહિત્યની આગવી વિશેષતા એ છે.
પણ જયારે ગુપ્ત કાળમાં સંસ્કૃત ભાષા અને વૈદિક ધર્મનું ચિત્ત અને અચિત્ત, અથવા ચિત્તમત, અથવા જીવ અને કે કર્મ કરનારને તેનું ફળ એ કર્મ જ આપે છે. વૈદિક મતે પુનરુત્થાન થવા લાગ્યું ત્યારે જૈનોએ પણ પોતાના સાહિત્ય માટે અજીવ આ બે તત્વો જ સ્વીકારવામાં આવ્યાં છે..
યજ્ઞકર્મમાં તેના ફળ માટે પ્રથમ દેવની અપેક્ષા હતી પણ પછી પ્રાકૃત ઉપરાંત સંસ્કૃત ભાષાને પણ અપનાવી. તે એટલે સુધી વળી આ વિશ્વની ઉત્પત્તિની વિચારણા વૈદિક સાહિત્યમાં તો એ દેવતાને મંત્રમયી સ્વીકારવામાં આવ્યાં અને તેથી કર્મનું કે મૂળ જૈન આગમોની ટીકાઓ ગૂધ કે પઘમાં પ્રાકૃતમાં થઇ હતી. અને ઈશ્વર જેવા અલૌકિક તત્વની પ્રતિષ્ઠા વૈદિકોએ ફળ વાસ્તવિક દેવતાને આધીન ન રહ્યું પણ મંત્રને આધીન રહ્યું. લખાતી હતી તેને બદલે ઇસાની આઠમી સદીના પ્રારંભથી તો કરી હતી. તેને સ્થાને આ વિશ્વ અનાદિ કાળથી વિદ્યમાન છે. આથી મંત્રના જ્ઞાતાનું મહત્વ વધ્યું અને તેઓ જ સંસ્કૃતમાં લખાવા લાગી અને પછી કદીયે ટીકાઓ પ્રાકૃતમાં અને અનાગતમાં રહેવાનું છે, એટલું જ નહીં પણ જયારે આમ સર્વશકિતસંપન્ન.મનાવા લાગ્યા. આ પરિસ્થિતિનો સામનો જૈન લખાઇ જ નહીં. અને એર્ક વાર પરંપરામાં સંસ્કૃત ભાષાનો છે ત્યારે અધિનાયક ઈશ્વર જેવા તત્વનો પણ અસ્વીકાર એ જૈન સાહિત્યમાં બે રીતે થયો: એક તો એ કે એ મંત્રોની શકિતનું પ્રવેશ થયો એટલે સાહિત્યના બધા પ્રકારોમાં પ્રાકૃતને બદલે તત્વજ્ઞાનની વિશેષતા છે, જે જૈન સાહિત્યમાં સારા પ્રમાણમાં નિરાકરણ, સંસ્કૃત ભાષાનું જ નિરાકરણ કરી કરવામાં આવ્યું મુખ્યપણે સંસ્કૃતને અપનાવવામાં આવી. આ તો ભાષાની વાત પ્રગટ થતી રહી છે.
' અને બીજું એ કે મંત્રમાં એવી કોઈ શકિતનો અસ્વીકાર જ કરી થઇ. હવે આપણે પ્રતિપાદ્ય વસ્તુ વિશે વિચારીએ.
કર્મની પ્રતિષ્ઠા યજ્ઞકર્મરૂપે મુખ્યત્વે વૈદિકોમાં હતી. સારાંશ દેવામાં આવ્યો અને તેને સ્થાને કર્મમાં જ ફળદાયિની શકિતનો | વેદ, બાહ્મણ, આરણ્યક અને ઉપનિષદોના કાળ પછીનું જ કે યજ્ઞ કર્મનો સ્વીકાર વૈદિકોમાં હતો. પરંતુ સમગ્ર પ્રકારનાં કર્મ સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો. આમ, કર્મ કરનારનું જ કર્મના ફળ
