Abhidhan Rajendra Kosh Part 01 Shabdarth Vivechan - Shabdona Shikhar

Author(s): Rajendrasuri, Vaibhavratnavijay
Publisher: Raj Rajendra Prakashan Trust

Page 643

ગ્રહો. રસિકતા. ઉદાસીનકરણ: હર્ષ-શોક વિના સહજસ્વભાવે પ્રવર્તતું કારણ. ઉચિત સ્થિતિ : યોગ્ય, જે સમયે જે કર્તવ્ય હોય તે જ કરવું. | ઉદિતકર્મ પૂર્વે બાંધેલાં, ઉદયમાં આવેલાં કર્યો. ઉચ્ચ ગ્રહ : ઊંચા સ્થાને આવેલા ગ્રહો, શુભ ગ્રહો, સાનુકૂળ ઉદ્બોધિત વિકસિત વિકાસ પામેલ, વિશેષ જ્ઞાન પામેલ. ઉભટ્ટઃ ન શોભે તેવું, તોફાની, અણછાજતું, અનુચિત. ઉચ્છેદ કરવો વિનાશ કરવો, મૂલથી વસ્તુને દૂર કરવી. { ઉદ્ભવઃ ઉત્પત્તિ, જન્મ, વસ્તુના અંકુર ફૂટવા વગેરે. ઉજ્જડ વસ્તી વિનાનું, ન રહેવા લાયક, અસ્તવ્યસ્ત. | ઉભેદિત: ચિરાયેલું, ફાટેલું, બે-ચાર ટુકડા કરેલું. ઉણોદરિકા:ભૂખ કરતાં ઓછું ખાવું, પુરુષનો 32 કવલ, અને ! ઉદ્વર્તનાકરણ નાની સ્થિતિ મોટી કરવી, મંદ રસ તીવ્ર કરવો, સ્ત્રીનો 28 કવલ આહાર શાસ્ત્રોમાં કહ્યો છે. તેનાથી બે-પાંચ- { તેમાં વપરાતું વીર્યવિશેષ. દશ કોળિયા આહાર ઓછો કરવો તે. ઉદૂવલનાકરણ : અમુક વિવક્ષિત કર્મોને તેને અનુરૂપ અન્ય ઉણોદરિ તપ : આહાર અને શરીર ઉપરની મૂછ છોડવા માટે | કર્મોમાં સંક્રમાવવાની જે પ્રક્રિયા છે. જેમ કે સમ્યકત્વ અને જ ઓછો આહાર કરવો તે. મિશ્રમોહનીયને મિથ્યાત્વમાં સંક્રમાવવી તે ઉદૂવલના અને તેમાં ઉત્કટ રૂપ: અધિકતા-સ્વરૂપ, વધુ તીવ્ર, ધનીભૂત થયેલ. વપરાતું જે યોગાત્મક વીર્ય તે ઉવલનાકરણ . ઉત્કૃષ્ટઃ સર્વથી અધિક, વધુમાં વધુ, સૌથી અન્તિમ. | ઉદ્વિગ્નઃ ઉદાસીન, કંટાળાવાળો પુરુષ, વસ્તુની અરુચિવાળો. ઉત્તમ સમાધિ : અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ ભાવો પ્રત્યે જયાં હર્ષ-શોક | ઉદ્વેગ : ઉદાસીનતા, કંટાળો, વસ્તુ પ્રત્યે અરુચિભાવ. નથી. ઊંચામાં ઊંચો સમભાવ છે તે ઉત્તમ સમાધિ. ઉન્મત્ત : ઉન્માદવાળો, વિવેક વિનાનો, ગાંડો મદથી ભરેલો. ઉત્તમોત્તમઃ સર્વથી ઉત્તમ, સર્વશ્રેષ્ઠ, સૌથી ગુણોમાં ચઢિયાતું. | ઉન્માદઃ અહંકાર,મદ, અભિમાન, વિવેકશૂન્યતા. ઉત્તરકુરુક્ષેત્ર : મહાવિદેહક્ષેત્રમાં આવેલ, પ્રથમ આરા જેવા ઉન્માર્ગ ખોટો રસ્તો, અવળો માર્ગ, સાધ્યથી વિરુદ્ધ માર્ગ. કાળવાળું એક ક્ષેત્ર. ઉન્માર્ગપોષણઃખોટો રસ્તો સમજાવવો, ઊલટા માર્ગની દેશનાં ઉત્તેજક કાર્ય કરવામાં પ્રેરણાવિશેષ કરનાર, કાર્યની ઉત્પત્તિમાં | આપવી, ઊંધા માર્ગની પુષ્ટિ કરવી. પ્રતિબંધક, હાજર હોવા છતાં જે કાર્ય કરી આપે છે. ઉપકરણ: સાધન, નિમિત્ત, સાધ્ય સાધવામાં સહાયક. ઉત્તેજનઃ કાર્યકરનારને ઉત્સાહિત કરવો, વિશેષ પ્રેરણા કરવી. | ઉપકારક ઉપકાર કરનાર, મદદગાર, સહાયક, હિત કરનાર. ઉત્થાપના સ્થાપના કરેલી વસ્તુને ત્યાંથી લઈલેવી, વિધિપૂર્વક | ઉપકારક્ષમાઃ ઉપકાર કરનારા પુરુષો ક્રોધ કરે તોપણ આ પુરુષો લેવી, થાપેલી સ્થાપનાને વિધિપૂર્વક ઉઠાવવી. ઉપકારી છે, એમ માનીને ક્ષમા કરવી, ગળી જવું. ઉત્પાદઃ ઉત્પત્તિ, જન્મ, પદાર્થનું ઉત્પન્ન થવું. ઉપકારી પુરુષઃ ઉપકાર કરનારા પુરુષો, પરનું હિત કરનારા. ઉત્પાદપૂર્વ ચૌદ પૂર્વોમાંનું પહેલું પૂર્વ, પ્રથમ પૂર્વનું નામ, ઉપકૃત થયેલ ઉપકાર પામેલ, જેનો ઉપકાર થયો છે તે પુરુષ. ઉત્સર્ગમાર્ગ: રાજમાર્ગ, પ્રધાન રસ્તો, મુખ્ય માર્ગ, છૂટછાટ ઉપગ્રહ: ગ્રહોની સમીપવર્તી, જુદાજુદા ગ્રહો. વિનાનો ધોરી માર્ગ, સાધ્ય સાધવા માટે પ્રધાન માર્ગ, ઉપઘાત-અનુગ્રહ : લાભ-નુકસાન, હિત-અહિત, ફાયદોઉત્સર્પિણી ચઢતો કાળ, જેમાં મનુષ્ય-તિર્યંચોનાં બુદ્ધિ-બળ- ગેરફાયદો. સંધયણ-આયુષ્યાદિ વધતાં જાય છે. | ઉપચય: વૃદ્ધિ, વધારો, અધિકતા થવી. ઉત્સાહપૂર્વકઃ મનની પ્રસન્નતાપૂર્વક, અતિશય રસપૂર્વક. | ઉપચરિતકાળ: જીવ-અજીવના વર્તન આદિ પર્યાયો છે. છતાં ઉત્સુકતા અધીરાઈ, જાણવાની તમન્ના, જાણવાની ભૂખ. ! તે પર્યાયોમાં “કાળદ્રવ્યનો ઉપચાર કરવો તે. ઉલ્લેધાંગુલ : અંગુલના ત્રણ પ્રકારોમાંનું એક અંગુલ, પ્રભુ ! ઉપચાર કરવોઃ આરોપ કરવો, જે વસ્તુ જે રૂપે ન હોય તેને તે મહાવીર સ્વામીના અંગુલથી અર્ધા માપનું અંગુલ, 1 રૂપે સમજવી, જેમ કે વરસાદ વરસે છે ત્યારે “સોનું વરસે છે” ઉદય: આબાદી, ચડતી, પૂર્વે બાંધેલાં કર્મોને ભોગવવાં તે. એમ આરોપ કરવો તે. ઉદયકાળઃ પુણ્યપાપ કર્મોનો ઉદય ચાલતો હોય તેવો કાળ. | ઉપચ્છંદ : એક પ્રકારનો છંદ, શ્લોક, ઉદયજન્ય: પુણ્યપાપ કર્મોના ઉદયથી પ્રાપ્ત થનાર સુખ-દુઃખ. | ઉદરભરણાદિઃ પોતાના પેટને ભરવું વગેરે સ્વાર્થ ઉપધાનતપ : નવકારમંત્રાદિના અધ્યયન માટે કરાતો એક ઉદાત્ત-અનુદાત્તઃ ઊંચા-નીચા બોલાતા સ્વરોના પ્રકારો. | પ્રકારનો વિશિષ્ટ તપ, અઢાર-અઢાર-છ અને ચાર દિવસનો ઉદાસીન: વ્યગ્ર, આકુળવ્યાકુલ, અથવા હર્ષ-શોકથી યુક્ત. | તપ, તથા અઠ્યાવીસ અને પાંત્રીસ દિવસનો વિશિષ્ટ તપ. 6 2