Book Title: Shravak Dharm Vidhi Prakaran
Author(s): Haribhadrasuri, Vinaysagar Mahopadhyay, Surendra Bothra
Publisher: Prakrit Bharti Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022216/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padeSAM jeA athavA suta beTA sarISAga pAvarAdika je ha St raha0 ekara bananA Diu te havako sidda kama ki zrAvaka dharmavidhiprakaraNa tapa batAva vi kAle di rAma nAmautijapa saMpaNArAzisi lagAI paryavApa yAdava pyamANaMca 2 ve 3. aMtara bAppA baUdArAta paDalA raNikA) ime supatnarAra dava 0 bude yA nArA // vi vi loge? kA le rAga jamma tirkasu e 1193 bau basa lAmI e5 saM tAvamA hima isAviMza hasiMhanU hamako kRSNa sabase crc siyAcyA kAlahAre sina. sIza bare. cAra tInaca upacAra janma ussa* vardhamAna kAla kA laI cIjaica uthaI po camai cAra imukti" ussa. vaImA ma. vinayasAgara jA surendra botharA / manuSpastrA puruSa napusaka sArA rAjasamayavada Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdaka : sAhityavAcaspati ma0 vinayasAgara DaoN0 bhAgacanda jaina 'bhAskara' zrI haribhadrasUri praNIta zrAvakadharmavidhiprakaraNa (mUla, hindI va aMgrejI anuvAda tathA vistRta bhUmikA) prAkRta bhAratI puSpa - 134 pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA - 132 hindI anuvAda evaM sampAdana vinayasAgara ma. aMgrejI anuvAda surendra botharA bhUmikA DaoN. sAgaramala jaina prakAzaka prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : saciva, prAkRta bhAratI akAdamI 13 - e, mena mAlavIya nagara, jayapura - 302017 . 0141-524827, 524828 saciva, pArzvanAtha vidyApITha, AI. TI. AI. roDa, karauMdI, vArANasI - 221005 0542-316521, 318046 ISBN-81-86715-58-4 prathama saMskaraNa : 2001 mUlya : 100/ kampyUTarIkaraNa : maMjula jaina prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura mudraka : kamala prinTarsa, jayapura SRAVAKA DHARMA VIDHI PRAKARANAM of Sri Haribhadra Suri Translators : M. Vinay Sagar & Surendra Bothara Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jainadharma zAsana-vyavasthA kA ardhAMga hai shraavk| mokSamArga kI sAdhanA kA prathama sopAna zrAvakAcAra se AraMbha hotA hai| mahAvratoM ke kaSTasAdhya mArga para baDhane se pahale aNuvrata rUpa zrAvaka-dharma ke paripAlana kI paripATI AdikAla se calI A rahI hai| zrAvaka dharma kI vizeSatA yaha hai ki vaha kevala mokSamArga kI sAdhanA nahIM hai pratyuta sAMsArika jIvana ko bhI vyavasthita aura sanmArgagAmI banAne kA sAdhana hai| isI zrAvakAcAra ko saMkSipta kintu vyavasthita rUpa meM prastuta kiyA hai yAkinImahattarAsUnu AcArya haribhadrasUri ne| racanA ke aMtima pada meM "bhavavirahAMka" zabda kA ullekha isa bAta kI puSTi karatA hai ki isake racanAkAra koI anya haribhadrasUri nahIM, apitu jaina manISI AcAryoM kI prathama zreNI /Apta koTi meM sthApita AcArya haribhadrasUri hI the| - isa pustaka kA prathama saMskaraNa zrI mAnadevasUri racita TIkA ke sAtha zrI jaina AtmAnanda sabhA bhavana, bhAvanagara se 1924 IsvI meM prakAzita huA thA jisakA saMkalana-saMzodhana pravartaka zrI kAMtivijayajI ma0 ke ziSyaratna zrI caturavijayajI ma0 ne kiyA thaa| yaha saMskaraNa vartamAna meM anupalabdha hai| zrAvaka samudAya ke lie isakI upayogitA dekhate hue tathA prAkRta sAhitya ke adhyetAoM tathA zodhArthiyoM ke lie isa viSaya kI prAmANika sAmagrI upalabdha karAne ke uddezya se prAkRta bhAratI evaM pArzvanAtha vidyApIThane isa saMskaraNa ke saMyukta prakAzana kI yojanA bnaaii| jaina sAhitya evaM prAkRta ke pramukha vidvAn mahopAdhyAya vinayasAgarajI ne isakA hindI anuvAda evaM saMpAdana kiyaa| jaina vAGmaya ke pratiSThita vidvAn evaM pArzvanAtha vidyApITha ke Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnada nidezaka DaoN0 sAgaramalajI jaina ne hindI anuvAda kA parimArjana kiyA tathA isakI vistRta prastAvanA taiyAra kI, jisameM AcArya haribhadrasUri ke sabhI granthoM kA vihagAvalokana sammilita hai| deza-videza meM aMgrejIbhASI logoM kI jainadharma aura saMskRti ke prati baDhatI ruci ko dekhate hue isameM zrI surendra botharA dvArA kRta aMgrejI anuvAda bhI sammilita kiyA gayA hai| hama ina sabhI vidvAna sahayogiyoM ke prati dhanyavAda prakaTa karate haiN| do khyAtilabdha saMsthAoM ke saMyukta prakAzana kA yaha tIsarA puSpa hai| hameM AzA hai aise saMyukta prakAzanoM kI isa kar3I meM hama bhaviSya meM bhI apane pAThakoM ko mahattvapUrNa sAhitya upalabdha karAte rheNge| - saciva pArzvanAtha vidyApITha vArANasI saciva prAkRta bhAratI akAdamI jayapura Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA AcArya haribhadra jainadharma ke prakhara pratibhA sampanna evaM bahuzruta AcArya mAne jAte haiN| unhoMne apanI lekhanI ke dvArA vipula evaM bahuAyAmI sAhitya kA sRjana kiyA hai| unhoMne darzana, dharma, yoga, AcAra, upadeza, vyaMgya aura carita-kAvya Adi vividha vidhAoM ke granthoM kI racanA kI hai| maulika sAhitya ke sAtha-sAtha unakA TIkA sAhitya bhI vipula hai| jaina dharma ke yoga sambandhI sAhitya ke to ve Adi praNetA haiN| isI prakAra Agamika granthoM kI saMskRta bhASA meM TIkA karane vAle jaina-paramparA meM ve prathama TIkAkAra bhI haiN| unake pUrva taka AgamoM para jo niyukti aura bhASya likhe gaye the ve mUlata: prAkRta bhASA meM hI the| bhASyoM para Agamika vyavasthA ke rUpa meM jo cUrNiyA~ likhI gayI thIM ve bhI saMskRta-prAkRta mizrita bhASA meM likhI gyiiN| vizuddha saMskRta bhASA meM Agamika granthoM kI TIkA lekhana kA sUtrapAta to AcArya haribhadra ne hI kiyaa| bhASA kI dRSTi se unake grantha saMskRta aura prAkRta donoM hI bhASAoM meM milate haiN| anuzruti to yaha hai ki unhoMne 1444 granthoM kI racanA kI thI, kintu vartamAna meM hameM unake nAma para caDhe hue lagabhaga 75 grantha upalabdha hote haiN| yadyapi vidvAnoM kI yaha mAnyatA hai ki inameM se kucha grantha vastuta: yAkinIsUnu haribhadra kI kRti na hokara kinhIM dUsare haribhadra nAmaka AcAryoM kI kRtiyA~ haiN| paMDita sukhalAlajI ne inameM se lagabhaga 45 granthoM ko to nirvivAda rUpa se unakI kRti svIkAra kiyA hai| inameM bhI yadi hama aSTaka-prakaraNa ke pratyeka aSTaka ko, SoDazakaprakaraNa ke pratyeka SoDazaka ko, viMzikAoM meM pratyeka viMzikA ko tathA paJcAzaka meM pratyeka paJcAzaka ko svatantra grantha mAna leM to yaha saMkhyA lagabhaga 200 ke samIpa pahu~ca jAtI hai| isase yaha siddha hotA hai ki AcArya haribhadra eka prakhara pratibhA ke dhanI AcArya the aura sAhitya kI pratyeka vidhA ko unhoMne apanI racanAoM se samRddha kiyA thaa| pratibhAzAlI aura vidvAn honA vastuta: tabhI sArthaka hotA hai jaba vyakti meM satyaniSThA aura sahiSNutA ho| AcArya haribhadra usa yuga ke vicAraka haiM jaba bhAratIya cintana meM aura vizeSakara darzana ke kSetra meM vAk-chala aura khaNDana Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa maNDana kI pravRtti balavatI bana gayI thI / pratyeka dArzanika svapakSa ke maNDana evaM parapakSa ke khaNDana meM hI apanA buddhi kauzala mAna rahA thA / mAtra yahI nahIM, darzana ke sAtha-sAtha dharma ke kSetra meM bhI pArasparika vidveSa aura ghRNA apanI carama sImA para pahu~ca cukI thI / svayaM AcArya haribhadra ko bhI isa vidveSa bhAvanA ke kAraNa apane do ziSyoM kI bali denI par3I thI / haribhadra kI mahAnatA aura dharma evaM darzana ke kSetra meM unake avadAna kA samyak mUlyAMkana to unake yuga kI ina viSama paristhitiyoM ke pariprekSya meM hI kiyA jA sakatA hai| AcArya haribhadra kI mahAnatA to isI meM nihita hai ki unhoMne zuSka vAgjAla tathA ghRNA evaM vidveSa kI una viSama paristhitiyoM meM bhI samabhAva, satyaniSThA, udAratA, samanvayazIlatA aura sahiSNutA kA paricaya diyA / yahA~ yaha avazya kahA jA sakatA hai ki samanvayazIlatA aura udAratA ke ye guNa unheM jaina darzana kI anekAnta dRSTi ke rUpa meM virAsata meM mile the, phira bhI unhoMne apane jIvanavyavahAra aura sAhitya-sRjana meM ina guNoM ko jisa zAlInatA ke sAtha AtmasAt kiyA thA vaise udAharaNa svayaM jaina- paramparA meM bhI virala hI haiM / AcArya haribhadra kA avadAna dharma darzana, sAhitya aura samAja ke kSetra meM kitanA mahatvapUrNa hai isakI carcA karane se pUrva yaha Avazyaka hai ki hama unake jIvanavRtta aura yugIna pariveza ke sambandha meM kucha vistAra se carcA kara leN| jIvanavRtta yadyapi AcArya haribhadra ne udAra dRSTi se vipula sAhitya kA sRjana kiyA, kintu apane sambandha meM jAnakArI dene ke sambandha meM ve anudAra yA saMkocI hI rhe| prAcIna kAla ke anya AcAryoM ke samAna hI unhoMne bhI apane sambandha meM svayaM kahIM kucha nahIM likhaa| unhoMne grantha- prazastiyoM meM jo kucha saMketa die haiM unase mAtra itanA hI jJAta hotA hai ki ve jaina dharma kI zvetAmbara zAkhA ke vidyAdhara kula se sambandhita the| inheM mahattarA yAkinI nAmaka sAdhvI kI preraNA se jaina dharma kA bodha prApta huA thA, ataH unhoMne apanI aneka racanAoM meM apane Apako yAkinIsUnu ke rUpa meM prastuta kiyA hai| inhoMne apane granthoM meM apane upanAma 'bhavaviraha' kA saMketa kiyA hai| kuvalayamAlA meM udyotanasUri ne inakA isa upanAma ke sAtha smaraNa kiyA hai| jina granthoM meM inhoMne 'bhavaviraha' upanAma kA saMketa kiyA hai ve grantha haiM - aSTaka, SoDazaka, paJcAzaka, dharmabindu, lalitavistarA, zAstravArtAsamuccaya, paJcavastuTIkA, anekAntajayapatAkA, yogabindu, 6 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) saMsAradAvAnala-stuti, upadezapada, dharmasaMgrahaNI,zrAvakadharmavidhiprakaraNa aura smbodh-prkrnn| haribhadra ke sambandha meM unake ina granthoM se isase adhika yA vizeSa sUcanA upalabdha nahIM hotii| AcArya haribhadra ke jIvana ke viSaya meM ullekha karane vAlA saba se prAcIna grantha bhadrezvara kI kahAvalI hai| isa grantha meM unake janma-sthAna kA nAma baMbhapunI ullikhita hai, kintu anya granthoM meM unakA janma sthAna cittaur3a yA citrakUTa mAnA jAtA hai| sambhAvanA hai ki brahmapurI cittaur3a kA koI upanagara yA kasbA rahA hogaa| kahAvalI ke anusAra inake pitA kA nAma zaMkara bhaTTa aura mAtA kA nAma gaMgA thaa| paM0 sukhalAlajI kA kathana hai ki pitA ke nAma ke sAtha bhaTTa zabda sUcita karatA hai ki ve jAti se brAhmaNa the| brahmapurI meM unakA nivAsa bhI unake brAhmaNa hone ke anumAna kI puSTi karatA hai| gaNadharasArdhazataka aura anya granthoM meM unheM spaSTa rUpa se brAhmaNa kahA gayA hai| dharma aura darzana kI anya paramparAoM ke sandarbha meM unake jJAnagAmbhIrya se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki unakA janma aura zikSA-dIkSA brAhmaNa kula meM hI huI hogii| kahA yaha jAtA hai ki unheM apane pANDitya para garva thA aura apanI vidvattA ke isa abhimAna meM Akara hI unhoMne yaha pratijJA kara lI thI ki jisakA kahA huA samajha nahIM pAU~gA usI kA ziSya ho jaauuNgaa| jaina anuzrutiyoM meM yaha mAnA jAtA hai ki eka bAra ve jaba rAtri meM apane ghara lauTa rahe the taba unhoMne eka vRddhA sAdhvI ke mukha se prAkRta kI nimna gAthA sunI jisakA artha ve nahIM samajha sake - caLIdugaM haripaNagaM paNagaM cakkI kesavo ckii| kesava caLI kesava du cakkI kesI a caLI a|| -Avazyakaniyukti, 421 apanI jijJAsuvRtti ke kAraNa ve usa gAthA kA artha jAnane ke lie sAdhvIjI ke pAsa gye| sAdhvIjI ne unheM apane guru AcArya jinadattasUri ke pAsa bheja diyaa| AcArya jinadattasUri ne unheM dharma ke do bheda batAe - (1) sakAmadharma aura (2) nisskaamdhrm| sAtha hI yaha bhI batAyA ki niSkAma yA ni:spRha dharma kA pAlana karane vAlA hI bhavaviraha arthAt mokSa ko prApta karatA hai| aisA lagatA hai ki prAkRta bhASA aura usakI vipula sAhitya-sampadA ne AcArya haribhadra ko jaina dharma ke prati AkarSita kiyA ho aura AcArya dvArA yaha batAe jAne para ki jaina sAhitya ke talasparzI adhyayana ke liye jaina muni Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) kI dIkSA apekSita hai, ata: ve usameM dIkSita ho ge| vastuta: eka rAjapurohita ke ghara meM janma lene ke kAraNa ve saMskRta vyAkaraNa, sAhitya, veda, upaniSad, dharmazAstra, darzana aura jyotiSa ke jJAtA to the hI jaina paramparA se jur3ane para unhoMne jaina sAhitya kA bhI gambhIra adhyayana kiyaa| mAtra yahI nahIM, unhoMne apane isa adhyayana ko pUrva adhyayana se paripuSTa aura samanvita bhI kiyaa| unake grantha yogasamuccaya, yogadRSTi, zAstravArtAsamuccaya, SaDdarzanasamuccaya Adi isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki unhoMne apanI pArivArika paramparA se prApta huA jJAna aura jaina paramparA meM dIkSita hokara arjita kie jJAna ko eka dUsare kA pUraka banAkara hI ina granthoM kI racanA kI hai| haribhadra ko jainadharma kI ora AkarSita karane vAlI jaina sAdhvI mahattarA yAkinI thIM, ata: apanA dharma-RNa cukAne ke liye unhoMne apane ko mahattarA yAkinIsUnu arthAt yAkinI kA dharmaputra ghoSita kiyaa| unhoMne apanI racanAoM meM anekaza: apane sAtha isa vizeSaNa kA ullekha kiyaa| haribhadra ke upanAma ke rUpa meM dUsarA vizeSaNa 'bhavaviraha' hai| unhoMne apanI aneka racanAoM meM isa upanAma kA nirdeza kiyA hai| vivecya grantha paJcAzaka ke pratyeka paJcAzaka ke anta meM hameM 'bhavaviraha' zabda milatA hai| apane nAma ke sAtha yaha bhavaviraha vizeSaNa lagAne kA kyA kAraNa rahA hogA, yaha kahanA to kaThina hai phira bhI isa vizeSaNa kA sambandha unake jIvana kI tIna ghaTanAoM se jor3A jAtA hai| sarvaprathama AcArya jinadatta ne unheM bhavaviraha arthAt mokSa prApta karane kI preraNA dI, ata: sambhava hai unakI smRti meM ve apane ko bhavaviraha kA icchuka kahate hoN| yaha bhI sambhava hai ki apane priya ziSyoM ke viraha kI smRti meM unhoMne yaha upanAma dhAraNa kiyA ho| paM0 sukhalAlajI ne isa sambandha meM nimna tIna ghaTanAoM kA saMketa kiyA hai- (1) dharmasvIkAra kA prasaMga, (2) ziSyoM ke viyoga kA prasaMga aura (3) yAcakoM ko diye jAne vAle AzIrvAda kA prasaMga tathA unake dvArA bhavavirahasUri ciraMjIvI ho, kahe jAne kA prsNg| isa tIsare prasaMga kA nirdeza kahAvalI meM hai| haribhadra kA samaya haribhadra ke samaya ke sambandha meM aneka avadhAraNAe~ pracalita haiN| aMcalagacchIya AcArya merutuMga ne vicArazreNI meM haribhadra ke svargavAsa ke sandarbha meM nimna prAcIna gAthA ko uddhRta kiyA hai - paMcasae paNasIe vikrama kAlAu jhatti asthimo| haribhaddasUrIsaro bhaviyANaM disau kallANaM // 0 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) . ukta gAthA ke anusAra haribhadra kA svargavAsa vi0 saM0 585 meM huaa| isI gAthA ke AdhAra para pradyumnasUri ne apane vicArasAraprakaraNa evaM samayasundaragaNi ne svasaMgRhIta gAthAsahasrI meM haribhadra kA svargavAsa vi0 saM0 585 meM mAnA hai| isI AdhAra para muni zrIkalyANavijayajI ne dharma-saMgrahaNI kI apanI saMskRta prastAvanA meM haribhadra kA sattA-samaya vi0 saM0 kI chaThI zatAbdI sthApita kiyA hai| kulamaNDanasUri ne vicArAmRtasaMgraha meM aura dharmasAgara upAdhyAya ne tapAgacchagurvAvalI meM vIra-nirvANa-samvat 1055 meM haribhadra kA samaya nirUpita kiyA hai - paNapannadasasaehiM harisUri Asi tattha puvkii| paramparAgata dhAraNA ke anusAra vI0 ni0 ke 470 varSa pazcAt vi0 saM0 kA prArambha mAnane se (470+585 = 1055) yaha tithi pUrvokta gAthA ke anurUpa hI vi0 saM0 585 meM haribhadra kA svargavAsa nirUpita karatI hai| AcArya haribhadra kA svargavAsa vi0 saM0 kI chaThI zatAbdI ke uttarArddha meM huA, isakA samarthana nimna do pramANa karate haiM - (1) tapAgaccha gurvAvalI meM munisundarasUri ne haribhadrasUri ko mAnadevasUri dvitIya kA mitra batAyA hai, jinakA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai| ata: yaha ullekha pUrva gAthokta samaya se apanI saMgati rakhatA hai| (2) isa gAthokta samaya ke pakSa meM dUsarA sabase mahattvapUrNa sAkSya haribhadra kA dhUrtAkhyAna hai, jisakI carcA muni jinavijayajI ne haribhadrasUri kA samaya nirNaya (pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, 1988) meM nahIM kI thii| sambhavata: unheM nizIthacUrNi meM dhUrtAkhyAna kA ullekha sambandhI yaha tathya jJAta nahIM thaa| yaha tathya mujhe dhUrtAkhyAna ke mUla-srota kI khoja karate samaya upalabdha huA hai| dhUrtAkhyAna ke samIkSAtmaka adhyayana meM prophesara e0 ena0 upAdhye ne haribhadra ke prAkRta dhUrtAkhyAna kA saMghatilaka ke saMskRta dhUrtAkhyAna para aura ajJAtakRta marugurjara meM nibaddha dhUrtAkhyAna para prabhAva kI carcA kI hai| isa prakAra unhoMne dhUrtAkhyAna ko haribhadra kI maulika racanA mAnA hai| yadi dhUrtAkhyAna kI kathA kA nibandhana haribhadra ne svayaM apanI svaprasUta kalpanA se kiyA hai to ve nizcita hI nizIthabhASya aura nizIthacUrNi ke lekhana-kAla se pUrvavartI haiM, kyoMki ina donoM granthoM meM yaha kathA upalabdha hai| bhASya meM isa kathA kA sandarbha nimna rUpa meM upalabdha hotA hai - Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa sasa-elAsADha -mUladeva, khaNDA ya junnnnujjaanne| sAmatthaNe .ko bhattaM, akkhAta jo Na saddahati // corabhayA gAvIo, polae baMdhiUNa ANemi / tilaairUThakuhADe, vaNagaya malaNA ya tellodA // vaNagayapATaNa kuDiya, chammAsa hatthilaggaNaM pucche / rAyarayaga mo vAde, jahi pecchA te ime vatthA // bhASya kI uparyukta gAthAoM se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki bhASyakAra ko sampUrNa kathAnaka jo ki cUrNi aura haribhadra ke dhUrtAkhyAna meM hai, pUrI taraha jJAta hai, ve mRSAvAda ke udAharaNa ke rUpa meM ise prastuta karate haiN| ata: yaha spaSTa hai ki sandarbha dene vAlA grantha usa AkhyAna kA Adyasrota nahIM ho sktaa| bhASyoM meM jisa prakAra Agamika anya AkhyAna sandarbha ke rUpa meM Aye haiM, usI prakAra yaha AkhyAna bhI AyA hai| ata: yaha nizcita hai ki yaha AkhyAna bhASya se pUrvavartI hai| cUrNi to svayaM bhASya para TIkA hai aura usameM unhIM bhASya gAthAoM kI vyAkhyA ke rUpa meM lagabhaga tIna pRSThoM meM yaha AkhyAna AyA hai, ata: yaha bhI nizcita hai ki cUrNi bhI isa AkhyAna kA mUlasrota nahIM hai| puna: cUrNi ke isa AkhyAna ke anta meM yaha spaSTa likhA hai - sesaM dhuttAvakhANagAhANusAreNa (pR0 105) / ata: nizIthabhASya aura cUrNi isa AkhyAna ke Adi srota nahIM mAne jA skte| kintu hameM nizIthabhASya aura nizIthacUrNi se pUrva racita kisI aise grantha kI koI jAnakArI nahIM hai, jisameM yaha AkhyAna AyA ho| jaba taka anya kisI Adisrota ke sambandha meM koI jAnakArI nahIM hai, taba taka haribhadra ke dhUrtAkhyAna ko lekhaka kI svakalpanAprasUta maulika racanA kyoM nahIM mAnA jAye ? kintu aisA mAnane para bhASyakAra aura cUrNikAra, ina donoM se hI haribhadra ko pUrvavartI mAnanA hogA aura isa sambandha meM vidvAnoM kI jo abhI taka avadhAraNA banI huI hai vaha khaNDita ho jaayegii| yadyapi upalabdha sabhI paTTAvaliyoM tathA unake grantha laghukSetrasamAsa kI vRtti meM haribhadra kA svargavAsa vIra-nirvANa saMvat 1055 yA vikrama saMvat 585 tathA tadanurUpa IsvI san 529 meM mAnA jAtA hai| kintu paTTAvaliyoM meM unheM vizeSAvazyakabhASya ke kartA jinabhadra evaM jinadAsa kA pUrvavartI bhI mAnA gayA hai| aba hamAre sAmane do hI vikalpa haiM yA to paTTAvaliyoM ke anusAra haribhadra ko jinabhadra aura jinadAsa ke pUrva mAnakara unakI kRtiyoM para vizeSa rUpa se jinadAsa mahattara para Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) haribhadra kA prabhAva siddha kareM yA phira dhUrtAkhyAna ke mUla srota ko anya kisI pUrvavartI racanA yA loka-paramparA meM khojeN| yaha to spaSTa hai ki dhUrtAkhyAna cAhe vaha nizIthacUrNi kA ho yA haribhadra kA, spaSTa hI paurANika yuga ke pUrva kI racanA nahIM hai| kyoMki ve donoM hI sAmAnyatayA zruti, purANa, bhArata (mahAbhArata) aura rAmAyaNa kA ullekha karate haiN| haribhadra ne to eka sthAna para viSNupurANa, mahAbhArata ke araNyaparva aura arthazAstra kA bhI ullekha kiyA hai, ata: nizcita hI yaha AkhyAna inakI racanA ke bAda hI racA gayA hogaa| upalabdha AgamoM meM anuyogadvAra mahAbhArata aura rAmAyaNa kA ullekha karatA hai| anuyogadvAra kI viSayavastu ke avalokana se aisA lagatA hai ki apane antima rUpa meM vaha lagabhaga pA~cavIM zatI kI racanA hai| dhUrtAkhyAna meM 'bhArata' nAma AtA hai, 'mahAbhArata' nhiiN| ata: itanA nizcita hai ki dhUrtAkhyAna ke kathAnaka ke Adyasrota kI pUrva sImA IsA kI cauthI yA pA~cavIM zatI se Age nahIM ho sktii| puna: nizIthabhASya aura nizIthacUrNi meM ullekha hone se dhUrtAkhyAna ke Adhasrota kI apara-antima sImA chaThI-sAtavIM zatI ke pazcAt nahIM ho sktii| ina granthoM kA racanAkAla IsA kI sAtavIM zatI kA uttarArddha ho sakatA hai| ata: dhUrtAkhyAna kA Adyasrota IsA kI pA~cavIM zatI se sAtavIM zatI ke bIca kA hai| __ yadyapi pramANAbhAva meM nizcitarUpa se kucha kahanA kaThina hai, kintu eka kalpanA yaha bhI kI jA sakatI hai ki haribhadra kI guru-paramparA jinabhadra aura jinadAsa kI ho, Age kahIM bhrAntivaza jinabhadra kA jinabhaTa aura jinadAsa kA jinadatta ho gayA ho, kyoMki '6' aura 'dR' meM ke lekhana meM aura 'tta' aura 'sa' ke lekhana meM hastapratoM meM bahuta hI kama antara rahatA hai| puna: haribhadra jaise pratibhAzAlI ziSya kA guru bhI pratibhAzAlI honA cAhie, jabaki haribhadra ke pUrva jinabhaTTa aura jinadatta ke hone ke anyatra koI saMketa nahIM milate haiN| ho sakatA hai ki dhUrtAkhyAna haribhadra kI yuvAvasthA kI racanA ho aura usakA upayoga unake gurubandhu siddhasena kSamAzramaNa (chaThI zatI) ne apane nizIthabhASya meM tathA unake guru jinadAsagaNi mahattara ne nizIthacUrNi meM kiyA ho| dhUrtAkhyAna ko dekhane se spaSTa rUpa se yaha lagatA hai ki yaha haribhadra ke yuvAkAla kI racanA hai, kyoMki usameM unakI jo vyaMgyAtmaka zailI hai, vaha unake paravartI granthoM meM nahIM pAyI jaatii| haribhadra ke guru jinabhadra kI paramparA meM jinadAsa hue hoM, yaha mAtra merI kalpanA nahIM hai| DaoN0 harmana jaikobI aura anya kucha vidvAnoM ne bhI haribhadra ke guru kA nAma jinabhadra mAnA hai| yadyapi muni zrI jinavijayajI ne ise unakI bhrAnti hI mAnA hai| vAstavikatA jo bhI ho, kintu yadi hama dhUrtAkhyAna ko haribhadra Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) kI maulika racanA mAnate haiM to unheM jinabhadra (lagabhaga zaka samvat 530) aura siddhasena kSamAzramaNa (lagabhaga zaka saMvat 550) tathA unake ziSya jinadAsagaNi mahattara (zaka saMvat 598 yA vi0 saM0 733) ke pUrvavartI yA kama se kama samakAlika to mAnanA hI hogaa| yadi hama haribhadra ko siddhasena kSamAzramaNa evaM jinadAsagaNi mahattara kA pUrvavartI mAnate haiM taba to unakA samaya vikrama saMvat 585 mAnA jA sakatA hai| muni jayasundaravijayajI zAstravArtAsamuccaya kI bhUmikA meM ukta tithi kA samarthana karate hue likhate haiM - prAcIna aneka granthakAroM ne zrI haribhadrasUri ko 585 vi0saM0 meM honA batAyA hai| itanA hI nahIM, kintu zrI haribhadrasUri ne svayaM bhI apane samaya kA ullekha saMvat-tithi-vAra-mAsa aura nakSatra ke sAtha laghukSetrasamAsa kI vRtti meM kiyA hai, jisa vRtti ke tADapatrIya jaisalamera kI prata kA paricaya muni zrI puNyavijaya sampAdita 'jaisalamera kalekzana' pRSTha 68 meM isa prakAra prApya hai : "kramAMka 196, jambUdvIpakSetrasamAsavRtti, patra 26, bhASA : prAkRta-saMskRta, kartA : haribhadra AcArya, pratilipi le0 saM0 anumAnata: 14vIM shtaabdii|" isa prati ke anta meM isa prakAra kA ullekha milatA hai - dati kSetrasamAsavRttiH smaaptaa| viracitA zrIharibhadrAcArya : // cha / laghukSetrasamAsasya vRttireSA samAsataH / racitA budhabodhArtha zrIharibhavrasUribhiH // 1 // paJcAzitikavarSe vikramato vrajati zuklapaJcamyAm / zukrasya zukravAre zasye puSye ca nakSatre // 2 // ThIka isI prakAra kA ullekha ahamadAbAda, saMvegI upAzraya ke hastalikhita bhaNDAra kI sambhavata: pandrahavIM zatAbdI meM likhI huI kSetrasamAsa kI kAgaja kI eka prati meM upalabdha hotA hai| .. dUsarI gAthA meM spaSTa zabdoM meM zrI haribhadrasUri ne laghukSetrasamAsavRtti kA racanAkAla vi0 saM0 (5)85, puSyanakSatra zukra (jyeSTha) mAsa, zukravAra, zukla paJcamI batAyA hai| yadyapi yahA~ vi0 saM0 85 kA ullekha hai tathApi jisa vAratithi-mAsa-nakSatra kA yaha ullekha hai unase vi0saM0 585 kA hI mela baiThatA hai| ahamadAbAda vedhazAlA ke prAcIna jyotiSa vibhAga ke adhyakSa zrI himmatarAma jAnI ne jyotiSa aura gaNita ke AdhAra para jA~ca karake yaha batAyA hai ki uparyukta Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) gAthA meM jina vAra-tithi ityAdi kA ullekha hai, vaha vi0 saM0 585 ke anusAra bilkula ThIka hai, jyotiSazAstra ke gaNitAnusAra prAmANika hai| - isa prakAra zrI haribhadrasUri jI mahArAja ne svayaM hI apane samaya kI atyanta prAmANika sUcanA de rakhI hai, taba usase baDhakara aura kyA pramANa ho sakatA hai jo unake isa samaya kI siddhi meM bAdhA DAla sake? zaMkA ho sakatI hai ki 'yaha gAthA kisI anya ne prakSipta kI hogI' kintu vaha ThIka nahIM, kyoMki prakSepa karane vAlA kevala saMvat kA ullekha kara sakatA hai kintu usake sAtha prAmANika vAra-tithi Adi kA ullekha nahIM kara sktaa| hA~ , yadi dharmakIrti Adi kA samaya isa samaya meM bAdhA utpanna kara rahA ho to dharmakIrti Adi ke samayollekha ke AdhAra para zrI haribhadrasUri ko vikrama kI chaThI zatAbdI se khIMcakara AThavIM zatAbdI ke uttarArdha meM le jAne kI apekSA ucita yaha hai ki zrI haribhadrasUri ke isa atyanta prAmANika samaya-ullekha ke bala se dharmakIrti Adi ko hI chaThI zatAbdI ke pUrvArdha yA uttarArdha meM le jAyA jaay| kintu muni zrIjayasundaravijayajI kI uparyukta sUcanA ke anusAra yaha jambUdvIpa- kSetrasamAsavRtti kA racanAkAla hai| puna: isameM mAtra 85 kA ullekha hai 585 kA nhiiN| itsiMga Adi kA samaya to sunizcita hai| puna: samasyA na kevala dharmakIrti Adi ke samaya kI hai, apitu jaina-paramparA ke sunizcita samayavAle jinabhadra, siddhasena kSamAzramaNa evaM jinadAsagaNi mahattara kI bhI hai - inameM se koI bhI vikrama saMvat 585 se pUrvavartI nahIM hai jabaki inake nAmollekha sahita granthAvataraNa haribhadra ke granthoM meM milate haiN| inameM sabase pUrvavartI jinabhadra kA sattA-samaya bhI zaka saMvat 530 arthAt vikrama saMvat 665 ke lagabhaga hai| ata: haribhadra ke svargavAsa kA samaya vikrama saMvat 585 kisI bhI sthiti meM prAmANika siddha nahIM hotaa| haribhadra ko jinabhadragaNi, siddhasenagaNi aura jinadAsamahattara kA samakAlika mAnane para pUrvokta gAthA ke vi0 saM0 585 ko zaka saMvat mAnanA hogA aura isa AdhAra para haribhadra kA samaya IsA kI sAtavIM zatAbdI kA uttarArdha siddha hotA hai| haribhadra kI kRti dazavaikAlikavRtti meM vizeSAvazyakabhASya kI aneka gAthAoM kA ullekha yahI spaSTa karatA hai ki haribhadra kA sattA-samaya vizeSAvazyakabhASya ke pazcAt hI hogaa| bhASya kA racanAkAla zaka saMvat 531 yA usake kucha pUrva kA hai| ata: yadi uparyukta gAthA ke 585 ko zaka saMvat mAna liyA jAya to donoM meM saMgati baiTha sakatI hai| puna: haribhadra kI kRtiyoM meM nandIcUrNi se bhI kucha pATha avatarita hue haiN| nandIcUrNi ke kartA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) jinadAsagaNimahattara ne usakA racanAkAla zaka saMvat 598 batAyA hai| ata: haribhadra kA sattA-samaya zaka saMvat 598 tadanusAra I. san 676 ke bAda hI ho sakatA hai| yadi hama haribhadra ke kAla sambandhI pUrvokta gAthA ke vikrama saMvat ko zaka saMvat mAnakara unakA kAla IsA kI sAtarvI zatAbdI kA uttarArdha evaM AThavIM zatAbdI kA pUrvArdha mAneM to nandIcUrNi ke avataraNoM kI saMgati baiThAne meM mAtra 20-25 varSa kA hI antara raha jAtA hai| ata: itanA nizcita hai ki haribhadra kA kAla IsvI san kI lagabhaga AThavIM zatAbdI hI siddha hogaa| isase haribhadra kI kRtiyoM meM ullikhita kumArila, bhartRhari, dharmakIrti, vRddhadharmottara Adi se unakI samakAlikatA mAnane meM bhI koI bAdhA nahIM aatii| haribhadra ne jinabhadra aura jinadAsa ke jo ullekha kiye haiM aura haribhadra kI kRtiyoM meM inake jo avataraNa milate haiM unase bhI isa tithi ko mAnane para koI bAdhA nahIM aatii| ata: vidvAnoM ko jinavijayajI ke nirNaya ko mAnya karanA hogaa| puna: yadi hama yaha mAna lete haiM ki nizIthacUrNi meM ullikhita prAkRta dhUrtAkhyAna kisI pUrvAcArya kI kRti thI aura usake AdhAra para hI haribhadra ne . apane prAkRta dhUrtAkhyAna kI racanA kI to aisI sthiti meM haribhadra ke samaya ko nizIthacUrNi ke racanAkAla IsvI san 676 se Age lAyA jA sakatA hai| muni zrI jinavijayajI ne aneka antara aura bAhya sAkSyoM ke AdhAra para apane grantha 'haribhadrasUri kA samaya nirNaya' meM haribhadra ke samaya ko I0 san 700-770 sthApita kiyA hai| yadi pUrvokta gAthA ke anusAra haribhadra kA samaya vi0 saM0 585 mAnate haiM to jinavijayajI dvArA nirdhArita samaya aura gAthokta samaya meM lagabhaga 200 varSoM kA antara raha jAtA hai| isI krama meM muni dhanavijayajI ne 'caturthastutinirNayazaMkodvAra' meM 'ratnasaMcayaprakaraNa' kI nimna gAthA kA ullekha kiyA hai - paNapaNNabArasasae haribhaddosUri Asi puvvke| isa gAthA ke AdhAra para haribhadra kA samaya vIra nirvANa saMvat 1255 arthAt vi0 saM0 785 yA IsvI san 728 AtA hai| isa gAthA meM unake svargavAsa kA ullekha nahIM hai, ata: ise unakA sattA-samaya mAnA jA sakatA hai| yadyapi ukta gAthA kI puSTi hetu hameM anya koI ullekha upalabdha nahIM hotaa| yadi hama isI prasaMga meM vIra nirvANa saMvat ke sambandha meM calI A rahI 60 varSa kI bhUla ko saMzodhita kara vIra-nirvANa ko vi0 pU0 410 yA I0 pU0 467 mAnate haiM jaisA ki maiMne apane eka nibandha (dekheM : sAgara jaina-vidyA bhAratI, bhAga - 1) meM siddha kiyA hai, to aisI sthiti meM haribhadra kA svargavAsa kAla 1255 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) 467 = 788 I0 siddha ho jAtA hai aura yaha kAla jinavijayajI dvArA nirdhArita haribhadra ke sattA-samaya IsvI san 700 se 770 ke adhika nikaTa hai| __ haribhadra ke uparyukta samaya-nirNaya ke sambandha meM eka anya mahattvapUrNa samasyA khar3I hotI hai siddharSikRta upamitibhavaprapaMcakathA ke usa ullekha se jisameM siddharSi ne haribhadra ko apanA dharmabodhakara guru kahA hai| unhoMne yaha kathA vi0 saM0 962 meM jyeSTha zuklA paMcamI, guruvAra ke dina pUrNa kI thii| siddharSi ke dvArA likhe gae isa tithi ke anusAra yaha kAla 906 I0 siddha hotA hai tathA usameM batAe gae vAra, nakSatra Adi bhI jyotiSa kI gaNanA se siddha hote haiN| siddharSi upamitibhavaprapaMcakathA meM haribhadra ke viSaya meM likhate haiM ki unhoMne (haribhadra ne) anAgata arthAt bhaviSya meM hone vAle mujhako jAnakara hI mere lie caityavaMdanasUtra kA Azraya lekara 'lalitavistarAvRtti' kI racanA kii| yadyapi kucha jaina kathAnakoM meM siddharSi aura haribhadra ke pArasparika sambandha ko siddha kiyA gayA hai aura yaha batAyA gayA hai ki siddharSi haribhadra ke hastadIkSita ziSya the, kintu siddharSi kA yaha kathana ki 'bhaviSya meM hone vAle mujhako jAnakara ...............' yahI siddha karatA hai ki AcArya haribhadra unake paramparA-guru the, sAkSAt guru nhiiN| svayaM siddharSi ne bhI haribhadra ko kAlavyavahita arthAt pUrvakAla meM hone vAle tathA apane ko anAgata arthAt bhaviSya meM hone vAlA kahA hai| ata: donoM ke bIca kAla kA paryApta antara honA caahie| yadyapi yaha satya hai ki siddharSi ko unake grantha lalitavistarA ke adhyayana se jina dharma meM sthiratA huI thI, isalie unhoMne haribhadra ko dharmabodha pradAtA guru kahA, sAkSAt guru nahIM khaa| muni jinavijayajI ne bhI haribhadra ko siddharSi kA sAkSAt guru nahIM mAnA hai| kuvalayamAlA' ke kartA udyotanasUri ne apane isa grantha meM, jo zaka saMvat 699 arthAt I0 san 777 meM nirmita hai, haribhadra evaM unakI kRti 'samarAiccakahA' tathA unake bhavaviraha nAma kA ullekha kiyA hai| ata: haribhadra I0 san 777 ke pUrva hue haiM, isameM koI vivAda nahIM raha jAtA hai| __haribhadra, siddharSi aura akalaMka ke pUrvavartI haiM, isa sambandha meM eka anya pramANa yaha hai ki siddharSi ne nyAyAvatAra kI TIkA meM akalaMka dvArA mAnya smRti, pratyabhijJA aura tarka - ina tIna pramANoM kI carcA kI hai| akalaMka ke pUrva jainadarzana meM ina tIna pramANoM kI carcA anupasthita hai| haribhadra ne kahIM bhI ina tIna pramANoM kI carcA nahIM kI hai| ata: haribhadra akalaMka aura siddharSi se Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) pUrvavartI haiN| akalaMka kA samaya vidvAnoM ne I0 san 720-780 sthApita kiyA hai| ata: haribhadra yA to akalaMka ke pUrvavartI yA variSTha samakAlIna hI siddha hote haiN| haribhadra kA vyaktitva haribhadra kA vyaktitva aneka sadguNoM kI pU~jIbhUta bhAsvara pratibhA hai| udAratA, sahiSNutA, samadarzitA aise sadguNa haiM jo unake vyaktitva ko mahanIyatA pradAna karate haiN| unakA jIvana samabhAva kI sAdhanA ko samarpita hai| yahI kAraNa hai ki vidyA ke bala para unhoMne dharma aura darzana ke kSetra meM nae vivAda khar3e karane ke sthAna para unake madhya samanvaya sAdhane kA puruSArtha kiyA hai| unake lie vidyA vivAdAya na hokara pakSa-vyAmoha se Upara uThakara satyAnveSaNa karane hetu hai| haribhadra pakSAgrahI na hokara satyAgrahI haiM, ata: unhoMne madhusaMcayI bhramara kI taraha vividha dhArmika aura dArzanika paramparAoM se bahuta kucha liyA hai aura use jaina paramparA kI anekAnta dRSTi se samanvita bhI kiyA hai| yadi unake vyaktitva kI mahAnatA ko samajhanA hai to vividha kSetroM meM unake avadAnoM kA mUlyAMkana karanA hogA aura unake avadAna kA vaha mUlyAMkana hI unake vyaktitva kA mUlyAMkana hogaa| dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avadAna ___ dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avadAna kyA hai? yaha samajhane ke liye isa carcA ko hama nimna binduoM meM vibhAjita kara rahe haiM (1) dArzanika evaM dhArmika paramparAoM kA niSpakSa prstutiikrnn| (2) anya darzanoM kI samIkSA meM ziSTa bhASA kA prayoga tathA anya dharmoM evaM darzanoM ke pravartakoM ke prati bhumaanvRtti| (3) zuSka dArzanika samAlocanAoM ke sthAna para una avadhAraNAoM ke sAra-tattva aura mUla uddezyoM ko samajhane kA prytn| (4) anya dArzanika mAnyatAoM meM nihita satyoM ko evaM inakI mUlyavattA ko svIkAra karate hue jaina dRSTi ke sAtha unake samanvaya kA prytn| (5) anya dArzanika paramparAoM ke granthoM kA niSpakSa adhyayana karake una para vyAkhyA aura TIkA kA praNayana krnaa| (6) udAra aura samanvayavAdI dRSTi rakhate hue paurANika andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana krnaa| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa (7) darzana aura dharma ke kSetra meM AsthA yA zraddhA kI apekSA tarka evaM yukti para adhika bala; kintu zarta yaha ki tarka aura yukti kA prayoga apane mata kI puSTi ke lie nahIM, apitu satya kI khoja ke lie ho| (8) dharma sAdhanA ko karmakANDa ke sthAna para caritra kI nirmalatA ke sAtha jor3ane kA prytn| (9) mukti ke sambandha meM eka udAra aura vyApaka dRssttikonn| (10) upAsya ke nAma-bheda ko gauNa mAnakara usake guNoM para bl| anya dArzanika evaM dhArmika paramparAoM kA niSpakSa prastutIkaraNa ___ jaina paramparA meM anya paramparAoM ke vicArakoM ke darzana evaM dharmopadeza ke prastutIkaraNa kA prathama prayAsa hameM RSibhASita (isibhAsiyAI - lagabhaga I0 pU0 3 zatI) meM parilakSita hotA hai| isa grantha meM anya dhArmika aura dArzanika paramparAoM ke pravartakoM, yathA - nArada, asitadevala, yAjJavalkya, sAriputra Adi ko arhat RSi kahakara sambodhita kiyA gayA hai aura unake vicAroM ko niSpakSa rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| nizcaya hI vaicArika udAratA evaM anya paramparAoM ke prati samAdara bhAva kA yaha ati prAcIna kAla kA anyatama aura merI dRSTi meM ekamAtra udAharaNa hai| anya paramparAoM ke prati aisA samAdara bhAva vaidika aura bauddha paramparA ke prAcIna sAhitya meM hameM kahIM bhI upalabdha nahIM hotaa| svayaM jaina paramparA meM bhI yaha udAra dRSTi adhika kAla taka jIvita nahIM raha skii| pariNAmasvarUpa yaha mahAn grantha jo kabhI aMga sAhitya kA eka bhAga thA, vahA~ se alagakara paripArzva meM DAla diyA gyaa| yadyapi sUtrakRtAMga, bhagavatI Adi Agama- granthoM meM tatkAlIna anya paramparAoM ke vivaraNa upalabdha hote haiM, kintu unameM anya darzanoM aura paramparAoM ke prati vaha udAratA aura zAlInatA parilakSita nahIM hotI, jo RSibhASita meM thii| sUtrakRtAMga anya dArzanika aura dhArmika mAnyatAoM kA vivaraNa to detA hai kintu unheM mithyA, anArya yA asaMgata kahakara unakI AlocanA bhI karatA hai| bhagavatI meM vizeSa rUpa meM maMkhali-gozAlaka ke prasaMga meM to jaina paramparA sAmAnya ziSTatA kA bhI ullaMghana kara detI hai| RSibhASita meM jisa maMkhali-gozAlaka ko arhat RSi ke rUpa meM sambodhita kiyA gayA thA, bhagavatI meM usI kA azobhanIya citra prastuta kiyA gayA hai| yahA~ yaha carcA maiM kevala isalie kara rahA hU~ ki hama haribhadra kI udAradRSTi kA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) samyak mUlyAMkana kara sakeM aura yaha jAna sakeM ki na kevala jaina paramparA meM, apitu samagra bhAratIya darzana meM unakA avadAna kitanA mahAn hai| jaina dArzanikoM meM sarvaprathama siddhasena divAkara ne apane granthoM meM anya dArzanika mAnyatAoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai| unhoMne battIya dvAtriMzikAe~ likhI haiM, unameM navIM meM vedavAda, dasavIM meM yogavidyA, bArahavIM meM nyAyadarzana, terahavIM meM sAMkhyadarzana, caudahavIM meM vaizeSikadarzana, pandrahavIM meM bauddhadarzana aura solahavIM meM niyativAda kI carcA hai, kintu siddhasena ne yaha vivaraNa samIkSAtmaka dRSTi se hI prastuta kiyA hai| ve aneka prasaMgoM meM ina avadhAraNAoM ke prati cuTIle vyaMgya bhI kasate haiN| vastuta: dArzanikoM meM anya darzanoM ke jAnane aura unakA vivaraNa prastuta karane kI jo pravRtti vikasita huI thI usakA mUla AdhAra virodhI matoM kA nirAkaraNa karanA hI thaa| siddhasena bhI isake apavAda nahIM haiN| sAtha hI paM0 sukhalAlajI saMghavI kA yaha bhI kahanA hai ki siddhasena kI kRtiyoM meM anya darzanoM kA jo vivaraNa upalabdha hai vaha bhI pATha-bhraSTatA aura vyAkhyA ke abhAva ke kAraNa adhika prAmANika nahIM hai| yadyapi siddhasena divAkara, samantabhadra, jinabhadragaNi kSamAzramaNa Adi haribhadra ke pUrvavartI dArzanikoM ne anekAnta dRSTi ke prabhAva ke kAraNa kahIM-kahIM vaicArika udAratA kA paricaya diyA hai, phira bhI ye sabhI vicAraka itanA to mAnate hI haiM ki anya darzana aikAntika dRSTi kA Azraya lene ke kAraNa mithyA-darzana haiM jabaki jaina darzana anekAnta-dRSTi apanAne ke kAraNa samyagdarzana hai| vastuta: vaicArika samanvayazIlatA aura dhArmika udAratA kI jisa U~cAI kA sparza haribhadra ne apanI kRtiyoM meM kiyA hai vaisA unake pUrvavartI jaina evaM jainettara dArzanikoM meM hameM parilakSita nahIM hotaa| yadyapi haribhadra ke paravartI jaina dArzanikoM meM hemacandra, yazovijaya, Anandaghana Adi anya dharmoM aura darzanoM ke prati samabhAva aura udAratA kA paricaya dete haiM, kintu unakI yaha udAratA una para haribhadra ke prabhAva ko hI sUcita karatI hai| udAharaNa ke rUpa meM hemacandra apane mahAdeva-stotra meM nimna zloka prastuta karate haiM - bhava-bIjAMkurajananA rAgAthA kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // 44 // vastuta: 2500 varSa ke sudIrgha jaina itihAsa meM aisA koI bhI samanvayavAdI udAracetA vyaktitva nahIM hai, jise haribhadra ke samatulya kahA jA sake / yadyapi haribhadra ke pUrvavartI aura paravartI aneka AcAryoM ne jaina darzana kI anekAnta dRSTi ke prabhAva ke pariNAmasvarUpa udAratA kA paricaya avazya diyA hai phira bhI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) unakI sRjanadharmitA usa stara kI nahIM hai jisa stara kI haribhadra kI hai| unakI kRtiyoM meM do-cAra gAthAoM yA zlokoM meM udAratA ke cAhe saMketa mila jAyeM, kintu aise kitane haiM jinhoMne samanvayAtmaka aura udAra dRSTi ke AdhAra para SaDdarzanasamuccaya, zAstravArtAsamuccaya aura yogadRSTisamuccaya jaisI mahAn kRtiyoM kA praNayana kiyA ho| ___ anya dArzanika aura dhArmika paramparAoM kA adhyayana mukhyata: do dRSTiyoM se kiyA jAtA hai - eka to una paramparAoM kI AlocanA karane kI dRSTi se aura dUsarA unakA yathArtha paricaya pAne aura unameM nihita satya ko samajhane kI dRSTi se| AlocanA evaM samIkSA kI dRSTi se likhe gae granthoM meM bhI AlocanA ke ziSTa aura aziSTa aise do rUpa milate haiN| sAtha hI jaba granthakartA kA mukhya uddezya AlocanA karanA hotA hai, to vaha anya paramparAoM ke prastutIkaraNa meM nyAya nahIM karatA hai aura unakI avadhAraNAoM ko bhrAntarUpa meM prastuta karatA hai| udAharaNa ke rUpa meM syAdvAda aura zUnyavAda ke AlocakoM ne kabhI bhI unheM samyak rUpa se prastuta karane kA prayatna nahIM kiyA hai| yadyapi haribhadra ne bhI apanI kucha kRtiyoM meM anya darzanoM evaM dharmoM kI samIkSA kI hai| apane grantha dhUrtAkhyAna meM ve dharma aura darzana ke kSetra meM panapa rahe andhavizvAsoM kA sacoTa khaNDana bhI karate haiM, phira bhI itanA nizcita hai ki ve na to apane virodhI ke vicAroM ko bhrAnta rUpa meM prastuta karate haiM aura na unake sambandha meM aziSTa bhASA kA prayoga hI karate haiN| darzana-saMgrAhaka granthoM kI paramparA aura usameM haribhadra kA sthAna yadi hama bhAratIya darzana ke samagra itihAsa meM sabhI pramukha darzanoM ke siddhAnta ko eka hI grantha meM pUrI prAmANikatA ke sAtha prastuta karane ke kSetra meM hue prayatnoM ko dekhate haiM, to hamArI dRSTi meM haribhadra hI ve prathama vyakti haiM, jinhoMne sabhI pramukha bhAratIya darzanoM kI mAnyatAoM ko niSpakSa rUpa se eka hI grantha meM prastuta kiyA hai| haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kI koTi kA aura usase prAcIna darzana saMgrAhaka koI anya grantha hameM prAcIna bhAratIya sAhitya meM upalabdha nahIM hotaa| ___ haribhadra ke pUrva taka jaina, bauddha aura vaidika - tInoM hI paramparAoM ke kisI bhI AcArya ne apane kAla ke sabhI darzanoM kA niSpakSa paricaya dene kI dRSTi se kisI bhI grantha kI racanA nahIM kI thii| unake granthoM meM apane virodhI matoM kA prastutIkaraNa mAtra unake khaNDana kI dRSTi se hI huA hai| jaina paramparA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) meM bhI haribhadra ke pUrva siddhasena divAkara aura samantabhadra ne anya darzanoM ke vivaraNa to prastuta kiye haiM, kintu unakI dRSTi bhI khaNDanaparaka hI hai| vividha darzanoM kA vivaraNa prastuta karane kI dRSTi se mallavAdI kA nayacakra mahattvapUrNa grantha kahA jA sakatA hai kintu usakA mukhya uddezya bhI pratyeka darzana kI apUrNatA ko sUcita karate hue anekAntavAda kI sthApanA karanA hai| paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke zabdoM meM nayacakra kI kalpanA ke pIche AcArya kA Azaya yaha hai ki koI bhI mata apane Apa meM pUrNa nahIM hai| jisa prakAra usa mata kI sthApanA dalIloM se ho sakatI hai usI prakAra usakA utthApana bhI virodhI matoM kI dalIloM se ho sakatA hai| sthApanA aura utthApana kA yaha cakra calatA rahatA hai| ataeva anekAntavAda meM ye mata yadi apanA ucita sthAna prApta kareM, tabhI ucita hai anyathA nhiiN| nayacakra kI mUladRSTi bhI svapakSa arthAt anekAntavAda ke maNDana aura parapakSa ke khaNDana kI hI hai| isa prakAra jaina paramparA meM bhI haribhadra ke pUrva taka niSpakSa bhAva se koI bhI darzana-saMgrAhaka grantha nahIM likhA gyaa| jainetara paramparAoM ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM AcArya zaMkara viracita mAne jAne vAle sarvasiddhAntasaMgraha kA ullekha kiyA jA sakatA hai| yadyapi yaha kRti mAdhavAcArya ke sarvadarzanasaMgraha kI apekSA prAcIna hai, phira bhI isake Adya zaMkarAcArya dvArA viracita hone meM sandeha hai| isa grantha meM bhI pUrvadarzana kA uttaradarzana ke dvArA nirAkaraNa karate hue anta meM advaita vedAnta kI sthApanA kI gayI hai| ata: kisI sImA taka isakI zailI ko nayacakra kI zailI ke sAtha jor3A jA sakatA hai, kintu jahA~ nayacakra, antima mata kA bhI prathama mata se khaNDana karavAkara kisI bhI eka darzana ko antima satya nahIM mAnatA hai, vahA~ sarvasiddhAntasaMgraha vedAnta ko ekamAtra aura antima satya svIkAra karatA hai| ata: yaha eka darzanasaMgrAhaka grantha hokara bhI niSpakSa dRSTi kA pratipAdaka nahIM mAnA jA sakatA hai| haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kI jo vizeSatA hai vaha isameM nahIM hai| __jainetara paramparAoM meM darzana-saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna mAdhavAcArya (I0 1350?) ke sarvadarzanasaMgraha kA AtA hai| kintu sarvadarzanasaMgraha kI mUlabhUta dRSTi bhI yahI hai ki vedAnta hI ekamAtra samyagdarzana hai| sarvasiddhAntasaMgraha aura sarvadarzanasaMgraha donoM kI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya se isa artha meM bhinnatA hai ki jahA~ haribhadra binA kisI khaNDana-maNDana ke nirapekSa bhAva se tatkAlIna vividha darzanoM ko prastuta karate haiM, vahA~ vaidika paramparA ke ina donoM granthoM kI mUlabhUta zailI khaNDanaparaka hI hai| ata: ina donoM granthoM meM anya dArzanika matoM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) ke prastutIkaraNa meM vaha niSpakSatA aura udAratA parilakSita nahIM hotI, jo haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya meM hai| isake pazcAt vaidika paramparA ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM madhusUdana sarasvatI ke 'prasthAna-bheda' kA krama AtA hai| madhusUdana sarasvatI ne darzanoM kA vargIkaraNa Astika aura nAstika ke rUpa meM kiyA hai| nAstika-avaidika darzanoM meM ve cha: prasthAnoM kA ullekha karate haiN| isameM bauddha darzana ke cAra sampradAya tathA cArvAka aura jainoM kA samAveza huA hai| Astika-vaidika darzanoM meMnyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, pUrvamImAMsA aura uttara mImAMsA kA samAveza huA hai| inhoMne pAzupata darzana evaM vaiSNava darzana kA bhI ullekha kiyA hai| paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke anusAra prasthAna-bheda ke lekhaka kI eka vizeSatA avazya hai jo use pUrva ullikhita vaidika paramparA ke anya darzana-saMgrAhaka granthoM se alaga karatI hai, vaha yaha ki isa grantha meM vaidika darzanoM ke pArasparika virodha kA samAdhAna yaha kaha kara kiyA gayA hai ki ina prasthAnoM ke prastotA sabhI muni bhrAnta to nahIM ho sakate, kyoMki ve sarvajJa the| cUMki bAhya viSayoM meM lage hue manuSyoM kA parama puruSArtha meM praviSTa honA kaThina hotA hai, ataeva nAstikoM kA nirAkaraNa karane ke lie ina muniyoM ne darzana prasthAnoM ke bheda kiye haiN| isa prakAra prasthAna-bheda meM yatkiJcit udAratA kA paricaya prApta hotA hai, kintu yaha udAratA kevala vaidika paramparA ke Astika darzanoM ke sandarbha meM hI hai, nAstikoM kA nirAkaraNa karanA to sarvadarzanakaumudIkAra ko bhI iSTa hI hai| isa prakAra darzana-saMgrAhaka granthoM meM haribhadra kI jo niSpakSa aura udAra dRSTi hai vaha hameM anya paramparAoM meM racita darzana-saMgrAhaka granthoM meM nahIM milatI hai| yadyapi vartamAna meM bhAratIya dArzanika paramparAoM kA vivaraNa prastuta karane vAle aneka grantha likhe jA rahe haiM kintu unameM bhI lekhaka kahIM na kahIM apane iSTa darzana ko hI antima satya ke rUpa meM prastuta karatA pratIta hotA hai| haribhadra ke pazcAt jaina paramparA meM likhe gae darzana-saMgrAhaka granthoM meM ajJAtakartRka sarvasiddhAntapravezaka kA sthAna AtA hai, kintu itanA nizcita hai ki yaha grantha kisI jaina AcArya dvArA praNIta hai, kyoMki isake maMgalAcaraNa meM sarvabhAvapraNetAraM praNipatya jinezvaraM aisA ullekha hai| paM0 sukhalAla saMghavI ke anusAra prastuta grantha kI pratipAdana zailI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kA hI anusaraNa karatI hai|' antara mAtra yaha hai ki jahA~ haribhadra kA grantha padya meM hai vahA~ sarvasiddhAntapravezaka gadya meM hai| sAtha hI yaha grantha haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kI apekSA kucha vistRta bhI hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa jaina paramparA ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna jIvadevasUri ke ziSya AcArya jinadattasUri (vikrama 1265) ke vivekavilAsa kA AtA hai| isa grantha ke aSTama ullAsa meM SaDdarzanavicAra nAmaka prakaraNa hai, jisameM jaina,mImAMsaka, bauddha, sAMkhya, zaiva aura nAstika - ina cha: darzanoM kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke anusAra isa grantha kI eka vizeSatA to yaha hai ki isameM nyAya-vaizeSikoM kA samAveza zaivadarzana meM kiyA gayA hai| merI dRSTi meM isakA kAraNa lekhaka ke dvArA haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kA anusaraNa karanA hI hai, kyoMki usameM bhI nyAyadarzana ke devatA ke rUpa meM ziva kA hI ullekha kiyA gayA hai akSapAdamate devaH sRSTisaMhArakRcchivaH // 13 // yaha grantha bhI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya ke samAna kevala paricayAtmaka aura niSpakSa vivaraNa prastuta karatA hai aura AkAra meM mAtra 66 zloka pramANa haiN| jaina paramparA meM darzana-saMgrAhaka granthoM meM tIsarA krama rAjazekhara (vikrama 1405) ke SaDdarzanasamuccaya kA AtA hai| isa grantha meM jaina sAMkhya, jaiminIya, yoga, vaizeSika aura saugata (bauddha) ina cha: darzanoM kA ullekha kiyA gayA hai| haribhadra ke samAna hI isa grantha meM bhI ina sabhI ko Astika kahA gayA hai aura anta meM nAstika ke rUpa meM cArvAka darzana kA paricaya diyA gayA hai| haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya aura rAjazekhara ke SaDdarzanasamuccaya meM eka mukhya antara isa bAta ko lekara hai ki darzanoM ke prastutIkaraNa meM jahA~ haribhadra jainadarzana ko cauthA sthAna dete haiM vahA~ rAjazekhara jaina darzana ko prathama sthAna dete haiN| paM0 sukhalAla saMghavI ke anusAra sambhavata: isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki rAjazekhara apane samakAlIna dArzanikoM ke abhinivezayukta prabhAva se apane ko dUra nahIM rakha sake / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA kI sUcanA ke anusAra rAjazekhara ke kAla kA hI eka anya darzana-saMgrAhaka grantha AcArya merutuMgakRta 'SaDdarzananirNaya' hai| isa grantha meM merutuMga ne jaina, bauddha, mImAMsA, sAMkhya, nyAya aura vaizeSika - ina cha: darzanoM kI mImAMsA kI hai kintu isa kRti meM haribhadra jaisI udAratA nahIM hai| yaha mukhyatayA jainamata kI sthApanA aura anya matoM ke khaNDana ke liye likhA gayA hai| isakI ekamAtra vizeSatA yaha hai ki isameM mahAbhArata, smRti, purANa Adi ke AdhAra para jainamata kA samarthana kiyA gayA hai| . paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne SaDdarzanasamuccaya kI prastAvanA meM isa bAta kA bhI ullekha kiyA hai ki somatilakasUrikRta 'SaDdarzanasamuccaya' kI vRtti Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) ke anta meM ajJAtakartRka eka kRti mudrita hai| isameM bhI jaina, nyAya, bauddha, vaizeSika, jaiminIya, sAMkhya aura cArvAka - aise sAta darzanoM kA saMkSepa meM paricaya diyA gayA hai, kintu anta meM anya darzanoM ko durnaya kI koTi meM rakhakara jainadarzana ko ucca zreNI meM rakhA gayA hai| isa prakAra isakA lekhaka bhI apane ko sAmpradAyika abhiniveza se dUra nahIM rakha skaa| isa prakAra hama dekhate haiM ki darzana-saMgrAhaka granthoM kI racanA meM bhAratIya itihAsa meM haribhadra hI ekamAtra aise vyakti haiM, jinhoMne niSpakSa bhAva se aura pUrI prAmANikatA ke sAtha apane grantha meM anya darzanoM kA vivaraNa diyA hai| isa kSetra meM ve abhI taka advitIya haiN| samIkSA meM ziSTabhASA kA prayoga aura anya dharmapravartakoM ke prati bahumAna darzana ke kSetra meM apanI dArzanika avadhAraNAoM kI puSTi tathA virodhI avadhAraNAoM ke khaNDana ke prayatna atyanta prAcInakAla se hote rahe haiN| pratyeka darzana apane mantavyoM kI puSTi ke liye anya dArzanika matoM kI samAlocanA karatA hai| svapakSa kA maNDana tathA parapakSa kA khaNDana - yaha dArzanikoM kI sAmAnya pravRtti rahI hai| haribhadra bhI isake apavAda nahIM haiN| phira bhI unakI yaha vizeSatA hai ki anya dArzanika matoM kI samIkSA meM ve sadaiva hI ziSTa bhASA kA prayoga karate haiM tathA virodhI darzanoM ke pravartakoM ke lie bhI bahumAna pradarzita karate haiN| dArzanika samIkSAoM ke kSetra meM eka yuga aisA rahA hai jisameM anya dArzanika paramparAoM ko na kevala bhraSTa rUpa meM prastuta kiyA jAtA thA, apitu unake pravartakoM kA upahAsa bhI kiyA jAtA thaa| jaina aura jainetara donoM hI paramparAe~ isa pravRtti se apane ko mukta nahIM rakha skiiN| jaina paramparA ke siddhasena divAkara, samantabhadra Adi diggaja dArzanika bhI jaba anya dArzanika paramparAoM kI samIkSA karate haiM to na kevana una paramparAoM kI mAnyatAoM ke prati, apitu unake pravartakoM ke prati bhI cuTIle vyaMgya kasa dete haiN| haribhadra svayaM bhI apane lekhana ke prArambhika kAla meM isa pravRtti ke apavAda nahIM rahe haiN| jaina AgamoM kI TIkA meM aura dhUrtAkhyAna jaise granthoM kI racanA meM ve svayaM bhI isa prakAra ke cuTIle vyaMgya kasate haiM, kintu hama dekhate haiM ki vidvattA kI prauDhatA ke sAtha haribhadra meM dhIre-dhIre yaha pravRtti lupta ho jAtI hai aura apane paravartI granthoM meM ve anya paramparAoM aura unake pravartakoM ke prati atyanta ziSTa bhASA kA prayoga karate haiM tathA unake prati bahumAna sUcita karate haiN| isake kucha udAharaNa hameM unake grantha 'zAstravArtAsamuccaya' meM dekhane ko mila jAte haiN| apane grantha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) 'zAstravArtAsamuccaya' ke prArambha meM hI grantha-racanA kA uddezya spaSTa karate hue ve likhate haiM yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinimyayaH / jAyate deSazamanaH svasiddhisukhAvahaH // arthAt isakA adhyayana karane se anya darzanoM ke prati dveSa-buddhi samApta hokara tattva kA bodha ho jAtA hai| isa grantha meM ve kapila ko divyapuruSa evaM mahAmuni ke rUpa meM sUcita karate haiM - kapilo divyo hi sa mahAmuniH (zAstravArtAsamuccaya, 237) / isI prakAra ve buddha ko bhI arhat, mahAmuni, suvaidya Adi vizeSaNoM se abhihita karate haiM - yato buddho mahAmuni: suvaidyavat (vahI, 465-466) / yahA~ hama dekhate haiM ki jahA~ eka ora anya dArzanika apane virodhI dArzanikoM kA khulakara parihAsa karate haiM - nyAyadarzana ke praNetA maharSi gautama ko gAya kA bachar3A yA baila aura maharSi kaNAda ko ullU kahate haiM, vahIM dUsarI ora haribhadra apane virodhayoM ke lie mahAmuni aura arhat jaise sammAnasUcaka vizeSaNoM kA prayoga karate haiN| 'zAstravArtAsamuccaya' meM yadyapi anya dArzanika avadhAraNAoM kI spaSTa samAlocanA hai, kintu sampUrNa grantha meM aisA koI bhI udAharaNa nahIM milatA jahA~ haribhadra ne ziSTatA kI maryAdA kA ullaMghana kiyA ho| isa prakAra haribhadra ne anya paramparAoM ke prati jisa ziSTatA aura AdarabhAva kA paricaya diyA hai, vaha hameM jaina aura jainetara kisI bhI paramparA ke anya granthoM meM upalabdha nahIM hotii| haribhadra bhUmikA ne anya darzanoM ke adhyayana ke pazcAt unameM nihita sAratattva yA satya ko samajhane kA jo prayAsa kiyA hai, vaha bhI atyanta hI mahattvapUrNa hai aura unake udAracetA vyaktitva ko ujAgara karatA hai| yadyapi haribhadra cArvAka darzana kI samIkSA karate hue usake bhUta svabhAvavAda kA khaNDana karate haiM aura usake sthAna para karmavAda kI sthApanA karate haiN| kintu siddhAnta meM karma ke jo do rUpa - dravyakarma aura bhAvakarma mAne gae haiM usameM eka ora bhAvakarma ke sthAna ko svIkAra nahIM karane ke kAraNa jahA~ ve cArvAka-darzana kI samIkSA karate haiM vahIM dUsarI ora ve dravyakarma kI avadhAraNA ko svIkAra karate hue cArvAka ke bhUta svabhAvavAda kI sArthakatA ko bhI svIkAra karate haiM aura kahate haiM ki bhautika tattvoM kA prabhAva bhI caitanya para par3atA hai| paM0 sukhalAlajI saMghavI likhate haiM ki haribhadra ne donoM pakSoM arthAt bauddha evaM mImAMsakoM ke anusAra karmavAda ke prasaMga meM cittavAsanA kI pramukhatA ko tathA cArvAkoM ke anusAra 24 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa bhautika tattva kI pramukhatA ko eka-eka pakSa ke rUpa meM paraspara pUraka evaM satya mAnakara kahA ki jaina karmavAda meM cArvAka aura mImAMsaka tathA bauddhoM ke mantavyoM kA sumela huA hai / 12 isI prakAra 'zAstravArtAsamuccaya' meM haribhadra yadyapi nyAya-vaizeSika darzanoM dvArA mAnya IzvaravAda evaM jagat-kartRtvavAda kI avadhAraNAoM kI samIkSA karate haiM, kintu jahA~ cArvAkoM, bauddhoM aura anya jaina AcAryoM ne ina avadhAraNAoM kA khaNDana kiyA hai, vahA~ haribhadra inakI bhI sArthakatA ko svIkAra karate haiN| haribhadra ne IzvaravAda kI avadhAraNA meM bhI kucha mahattvapUrNa tathyoM ko dekhane kA prayAsa kiyA hai| prathama to yaha ki manuSya meM kaSTa ke samaya svAbhAvika rUpa se kisI aisI zakti ke prati zraddhA aura prapatti kI bhAvanA hotI hai jisake dvArA vaha apane meM AtmavizvAsa jAgRta kara ske| paM0 sukhalAlajI saMghavI likhate haiM ki mAnava mana kI prapatti yA zaraNAgati kI yaha bhAvanA mUla meM asatya to nahIM kahI jA sktii| unakI isa apekSA ko Thesa na pahu~ce tathA tarka va buddhivAda ke sAtha IzvaravAdI avadhAraNA kA samanvaya bhI ho, isalie unhoMne (haribhadra ne) Izvara - kartRtvavAda kI avadhAraNA ko apane DhaMga se spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| haribhadra kahate haiM ki jo vyakti AdhyAtmika nirmalatA ke phalasvarUpa apane vikAsa kI uccatama bhUmikA ko prApta huA ho vaha asAdhAraNa AtmA hai aura vahI Izvara yA siddha puruSa hai| usa Adarza svarUpa ko prApta karane ke kAraNa karttA tathA bhakti kA viSaya hone ke kAraNa upAsya hai| isake sAtha hI haribhadra yaha bhI mAnate haiM ki pratyeka jIva tattvataH apane zuddha rUpa meM paramAtmA aura apane bhaviSya kA nirmAtA hai aura isa dRSTi se yadi vicAra kareM to vaha 'Izvara' bhI hai aura 'kartA' bhI hai / isa prakAra Izvara- kartRtvavAda bhI samIcIna hI siddha hotA hai / 15 haribhadra sAMkhyoM ke prakRtivAda kI bhI samIkSA karate haiM, kintu ve prakRti ko jaina paramparA meM svIkRta karmaprakRti ke rUpa meM dekhate haiM / ve likhate haiM ki "satya nyAya kI dRSTi se prakRti karma - prakRti hI hai aura isa rUpa meM prakRtivAda bhI ucita hai kyoMki usake vaktA kapila divya puruSa aura mahAmuni haiM / 16 'zAstravArtAsamuccaya' meM haribhadra ne bauddhoM ke kSaNikavAda, vijJAnavAda aura zUnyavAda kI bhI samIkSA kI hai, kintu ve ina dhAraNAoM meM nihita satya ko bhI dekhane kA prayatna karate haiM aura kahate haiM ki mahAmuni aura arhat buddha uddezyahIna hokara kisI siddhAnta kA upadeza nahIM krte| unhoMne kSaNikavAda kA upadeza padArtha ke prati hamArI Asakti ke nivAraNa ke liye hI diyA hai, kyoMki jaba vastu kA anitya aura vinAzazIla svarUpa samajha meM A jAtA hai to usake 25 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) prati Asakti gaharI nahIM hotii| isI prakAra vijJAnavAda kA upadeza bhI bAhya padArthoM ke prati tRSNA ko samApta karane ke lie hI hai| yadi saba kucha citta ke vikalpa haiM aura bAhya rUpa satya nahIM hai to unake prati tRSNA utpanna hI nahIM hogii| isI prakAra kucha sAdhakoM kI manobhUmikA ko dhyAna meM rakhakara saMsAra kI nissAratA kA bodha karAne ke lie zUnyavAda kA upadeza diyA hai| isa prakAra haribhadra kI dRSTi meM bauddha darzana ke kSaNikavAda, vijJAnavAda aura zUnyavAda- ina tInoM siddhAntoM kA mUla uddezya yahI hai ki vyakti kI jagat ke prati utpanna hone vAlI tRSNA kA prahANa ho| advaitavAda kI samIkSA karate hue haribhadra spaSTa rUpa se yaha batAte haiM ki sAmAnya kI dRSTi se to advaita kI avadhAraNA bhI satya hai| isake sAtha hI sAtha ve yaha bhI batAte haiM ki viSamatA ke nivAraNa ke lie aura samabhAva kI sthApanA ke lie advaita kI bhUmikA bhI Avazyaka hai|8 advaita parAyepana kI bhAvanA kA niSedha karatA hai, isa prakAra dveSa kA upazamana karatA hai| ata: vaha bhI asatya nahIM kahA jA sktaa| isI prakAra advaita vedAnta ke jJAnamArga ko bhI ve samIcIna hI svIkAra karate haiN|19 uparyukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki anya dArzanikaavadhAraNAoM kI samIkSA kA unakA prayatna samIkSA ke liye na hokara una dArzanika paramparAoM kI satyatA ke mUlyAMkana ke liye hI hai| svayaM unhoMne 'zAstravArtAsamuccaya' ke prAkkathana meM yaha spaSTa kiyA hai ki prastuta grantha kA uddezya anya paramparAoM ke prati dveSa kA upazamana karanA aura satya kA bodha karanA hai| uparyukta vivaraNa se yaha bhI spaSTa hai ki unhoMne ImAnadArI se pratyeka dArzanika mAnyatA ke mUlabhUta uddezyoM ko samajhAne kA prayAsa kiyA hai aura isa prakAra ve Alocaka ke sthAna para satya ke gaveSaka hI adhika pratIta hote haiN|20 anya darzanoM kA gambhIra adhyayana evaM unakI niSpakSa vyAkhyA bhAratIya dArzanikoM meM apane se itara paramparAoM ke gambhIra adhyayana kI pravRtti prArambha meM hameM dRSTigata nahIM hotI hai| bAdarAyaNa, jaimini Adi diggaja vidvAn bhI jaba darzanoM kI samAlocanA karate haiM to aisA lagatA hai ki ve dUsare darzanoM ko apane satahI jJAna ke AdhAra para bhrAntarUpa meM prastuta karake unakA khaNDana kara dete haiN| yaha satya hai ki anaikAntika evaM samanvayAtmaka dRSTi ke kAraNa anya darzanoM ke gambhIra adhyayana kI paramparA kA vikAsa sarvaprathama jaina dArzanikoM ne hI kiyA hai| aisA lagatA hai ki haribhadra ne samAlocya pratyeka darzana Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa kA ImAnadArIpUrvaka gambhIra adhyayana kiyA thA, kyoMki isake binA ve na to una darzanoM meM nihita satyoM ko samajhA sakate the, na unakI svastha samIkSA hI kara sakate the aura na unakA jaina mantavyoM ke sAtha samanvaya kara sakate the / haribhadra anya darzanoM ke adhyayana taka hI sImita nahIM rahe, apitu unhoMne unake kucha mahattvapUrNa granthoM para taTastha bhAva se TIkAe~ bhI likhiiN| diDnAga ke 'nyAyapraveza' para unakI TIkA mahattvapUrNa mAnI jAtI hai / pataJjali ke 'yogasUtra' kA unakA adhyayana bhI kAphI gambhIra pratIta hotA hai, kyoMki unhoMne usI ke AdhAra para evaM navIna dRSTikoNa se yogadRSTisamuccaya, yogabindu, yogaviMzikA Adi granthoM kI racanA kI thI / isa prakAra haribhadra jaina aura jainetara paramparAoM ke eka ImAnadAra adhyetA evaM vyAkhyAkAra bhI haiM / jisa prakAra prazastapAda ne darzana granthoM kI TIkA likhate samaya tad- tad darzanoM ke mantavyoM kA anusaraNa karate hue taTastha bhAva rakhA, usI prakAra haribhadra ne bhI itara paramparAoM kA vivecana karate samaya taTastha bhAva rakhA hai| andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana yadyapi haribhadra anya dhArmika evaM dArzanika paramparAoM ke prati eka udAra aura sahiSNu dRSTikoNa ko lekara calate haiM, kintu isakA tAtparya yaha nahIM hai ki ve unake atarkasaMgata andhavizvAsoM ko prazraya dete haiN| eka ora ve anya paramparAoM ke prati AdarabhAva rakhate hue unameM nihita satyoM ko svIkAra karate haiM to dUsarI ora unameM pala rahe andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana bhI karate haiN| isa dRSTi se unakI do racanAe~ bahuta hI mahattvapUrNa haiM - (1) dhUrtAkhyAna aura (2) dvijavadanacapeTikA / 'dhUrtAkhyAna' meM unhoMne paurANika paramparA meM pala rahe andhavizvAsoM kA sacoTa nirasana kiyA hai / haribhadra ne dhUrtAkhyAna meM vaidika paramparA meM vikasita isa dhAraNA kA khaNDana kiyA hai ki brahmA ke mukha se brAhmaNa, bAhu se kSatriya, peTa se vaizya tathA paira se zUdra utpanna hue haiN| isI prakAra kucha paurANika mAnyatAoM yathA - zaMkara ke dvArA apanI jaTAoM meM gaMgA ko samA lenA, vAyu ke dvArA hanumAna kA janma, sUrya ke dvArA kuntI se karNa kA janma, hanumAna ke dvArA pUre parvata ko uThA lAnA, vAnaroM ke dvArA setu bA~dhanA, zrIkRSNa ke dvArA govardhana parvata dhAraNa karanA, gaNeza kA pArvatI ke zarIra ke maila se utpanna honA, pArvatI kA himAlaya kI putrI honA Adi aneka paurANika mAnyatAoM kA vyaMgyAtmaka zailI meM nirasana kiyA hai| haribhadra dhUrtAkhyAna kI kathA ke mAdhyama se kucha kAlpanika bAteM prastuta karate haiM aura phira kahate haiM ki yadi purANoM meM kahI gayI uparyukta bAteM satya haiM to ye satya kyoM nahIM ho sakatIM ? 27 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) isa prakAra dhUrtAkhyAna meM ve vyaMgyAtmaka kintu ziSTa zailI meM paurANika mithyAvizvAsoM kI samIkSA karate haiN| isI prakAra dvijavadanacapeTikA meM bhI unhoMne brAhmaNa-paramparA meM pala rahI mithyA-dhAraNAoM evaM varNa-vyavasthA kA sacoTa khaNDana kiyA hai| haribhadra satya ke samarthaka haiM, kintu andhavizvAsoM evaM mithyA mAnyatAoM ke ve kaThora samIkSaka bhI haiN| tarka yA buddhivAda kA samarthana ___haribhadra meM yadyapi eka dhArmika kI zraddhA hai, kintu ve zraddhA ko tarkavirodhI nahIM mAnate haiN| unake lie tarkarahita zraddhA upAdeya nahIM hai| ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki na to mahAvIra ke prati merA koI rAga hai aura na kapila Adi ke prati koI dveSa hI hai - pakSapAto na me vIre na deSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // - lokatattvanirNaya, 38 - unake kahane kA tAtparya yahI hai ki satya ke gaveSaka aura sAdhanA ke pathika ko pUrvAgrahoM se mukta hokara vibhinna mAnyatAoM kI samIkSA karanI cAhie aura unameM jo bhI yuktisaMgata lage use svIkAra karanA caahie| yadyapi isake sAtha hI ve buddhivAda se panapanevAle doSoM ke prati bhI saceSTa haiN| ve spaSTa rUpa se yaha kahate haiM ki yukti aura tarka kA upayoga kevala apanI mAnyatAoM kI puSTi ke lie hI nahIM kiyA jAnA cAhiye, apitu satya kI khoja ke lie kiyA jAnA cAhie - AgrahI bata ninISati yuktiM tatra yatra tasya matirniviSTA / niSpakSapAtasya tu yuktiryatra tatra tasya matireti nivezam // AgrahI vyakti apanI yukti (tarka) kA prayoga bhI vahIM karatA hai jise vaha siddha athavA khaNDita karanA cAhatA hai, jabaki anAgrahI yA niSpakSa vyakti jo use yuktisaMgata lagatA hai, use svIkAra karatA hai| isa prakAra haribhadra na kevala yukti yA tarka ke samarthaka haiM, kintu ve yaha bhI spaSTa karate haiM ki tarka yA yukti kA prayoga apanI mAnyatAoM kI puSTi yA apane virodhI mAnyatAoM ke khaNDana ke liye na karake satya kI gaveSaNA ke liye karanA cAhie aura jahA~ bhI satya parilakSita ho use svIkAra karanA caahie| isa prakAra ve zuSka tArkika na hokara satyaniSTha tArkika haiN| (28 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) karmakANDa ke sthAna para sadAcAra para bala haribhadra kI eka vizeSatA yaha hai ki unhoMne dharma sAdhanA ko karmakANDa ke sthAna para AdhyAtmika pavitratA aura cAritrika nirmalatA ke sAtha jor3ane kA prayAsa kiyA hai| yadyapi jaina paramparA meM sAdhanA ke aMgoM ke rUpa meM darzana (zraddhA), jJAna aura cAritra (zIla) ko svIkAra kiyA hai| haribhadra bhI dharma-sAdhanA ke kSetra meM ina tInoM kA sthAna svIkAra karate haiM, kintu ve yaha mAnate haiM ki na to zraddhA ko andhazraddhA bananA cAhie, na jJAna ko kutarka Azrita honA cAhie aura na AcAra ko kevala bAhyakarmakANDoM taka sImita rakhanA caahie| ve kahate haiM ki 'jina' para merI zraddhA kA kAraNa rAga bhAva nahIM hai, apitu unake upadeza kI yuktisaMgatatA hai| isa prakAra ve zraddhA ke sAtha buddhi ko jor3ate haiM, kintu nirA tarka bhI unheM iSTa nahIM hai| ve kahate haiM ki tarka kA vAgjAla vastuta: eka vikRti hai jo hamArI zraddhA evaM mAnasika zAnti ko bhaMga karane vAlA hai| vaha jJAna kA abhimAna utpanna karane ke kAraNa bhAva-zatru hai| isalie mukti ke icchuka ko tarka ke vAgjAla se apane ko mukta rakhanA caahie|21 vastuta: ve samyagjJAna aura tarka meM eka antara sthApita karate haiN| tarka kevala vikalpoM kA sRjana karatA hai, ata: unakI dRSTi meM nirI tArkikatA AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka hI hai| 'zAstravArtAsamuccaya' meM unhoMne dharma ke do vibhAga kiye haiM - eka saMjJAna-yoga aura dUsarA puNya-lakSaNa / 22 jJAnayoga vastuta: zAzvata satyoM kI aparokSAnubhUti hai aura isa prakAra vaha tArkika jJAna se bhinna hai| haribhadra andhazraddhA se mukta hone ke lie tarka evaM yukti ko Avazyaka mAnate haiM, kintu unakI dRSTi meM tarka yA yukti ko satya kA gaveSaka honA cAhie, na ki khnnddnmnnddnaatmk| khaNDana-maNDanAtmaka tarka yA yukti sAdhanA ke kSetra meM upayogI nahIM hai, isa tathya kI vistRta carcA unhoMne apane grantha yogadRSTisamuccaya meM kI hai| isI prakAra dhArmika AcAra ko bhI ve zuSka karmakANDa se pRthak rakhanA cAhate haiN| yadyapi haribhadra ne karmakANDaparaka grantha likhe haiM, kintu paM0 sukhalAla saMghavI ne pratiSThAkalpa Adi ko haribhadra dvArA racita mAnane meM sandeha vyakta kiyA hai| haribhadra ke samasta upadezAtmaka sAhitya, zrAvaka evaM muni-AcAra se sambandhita sAhitya ko dekhane se aisA lagatA hai ki ve dhArmika jIvana ke lie sadAcAra para hI adhika bala dete haiN| unhoMne apane granthoM meM AcAra sambandhI jina bAtoM kA nirdeza kiyA hai ve bhI mukhyatayA vyakti kI cAritrika nirmalatA aura kaSAyoM ke upazamana ke nimitta hI haiN| jIvana meM kaSAyeM upazAnta hoM, samabhAva sadhe yahI unakI dRSTi meM sAdhanA kA mukhya uddezya hai| dharma ke nAma para Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) panapane vAle thothe karmakANDa evaM chadma jIvana kI unhoMne khulakara nindA kI hai aura muniveza meM aihikatA kA poSaNa karane vAloM ko Ar3e hAthoM liyA hai, unakI dRSTi meM dharma sAdhanA kA artha hai - adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / mokSeNa yojanAyoga eSa zreSTho yathottaram // - yogabindu, 31 sAdhanAgata vividhatA meM ekatA kA darzana dharma sAdhanA ke kSetra meM upalabdha vividhatAoM kA bhI unhoMne samyak samAdhAna khojA hai| jisa prakAra 'gItA' meM vividha devoM kI upAsanA ko yuktisaMgata siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai, usI prakAra haribhadra ne bhI sAdhanAgata vividhatAoM ke bIca eka samanvaya sthApita karane kA prayAsa kiyA hai| ve likhate haiM ki jisa prakAra rAjA ke vibhinna sevaka apane AcAra aura vyavahAra meM alagaalaga hokara bhI rAjA ke sevaka haiM- usI prakAra sarvajJoM dvArA pratipAdita AcArapaddhatiyA~ bAhyata: bhinna-bhinna hokara bhI tattvata: eka hI haiN| sarvajJoM kI dezanA meMnAma Adi kA bheda hotA hai, tattvata: bheda nahIM hotA hai|24 haribhadra kI dRSTi meM AcAragata aura sAdhanAgata jo bhinnatA hai vaha mukhya rUpa se do AdhAroM para hai| eka sAdhakoM kI rucigata vibhinntA ke AdhAra para aura dUsarI nAmoM kI bhinnatA ke AdhAra pr| ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki RSiyoM ke upadeza meM jo bhinnatA hai vaha upAsakoM kI yogyatA ke AdhAra para hai| jisa prakAra vaidya alaga-alaga vyaktiyoM ko unakI prakRti kI bhinnatA aura roga kI bhinnatA ke AdhAra para alaga-alaga auSadhi pradAna karatA hai, usI prakAra mahAtmAjana bhI saMsArarUpI vyAdhi haraNa karane hetu sAdhakoM kI prakRti ke anurUpa sAdhanA kI bhinna-bhinna vidhiyA~ batAte haiN|25 ve puna: kahate haiM ki RSiyoM ke upadeza kI bhinnatA, upAsakoM kI prakRtigata bhinnatA athavA dezakAlagata bhinnatA ke AdhAra para hokara tattvata: eka hI hotI hai| vastuta: viSaya-vAsanAoM se AkrAnta logoM ke dvArA RSiyoM kI sAdhanAgata vividhatA ke AdhAra para svayaM dharma-sAdhanA kI upAdeyatA para koI praznacihna lagAnA anucita hI hai| vastuta: haribhadra kI mAnyatA yaha hai ki dharma-sAdhanA ke kSetra meM bAhya AcAragata bhinnatA yA upAsya kI nAmagata bhinnatA bahuta mahattvapUrNa nahIM hai| mahattvapUrNa yaha hai ki vyakti apane jIvana meM vAsanAoM kA kitanA zamana kara sakA hai, usakI kaSAyeM kitanI zAnta huI haiM aura usake jIvana meM samabhAva aura anAsakti kitanI sadhI hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) mokSa ke sambandha meM udAra dRSTikoNa haribhadra anya dharmAcAryoM ke samAna yaha abhiniveza nahIM rakhate haiM ki mukti kevala hamArI sAdhanA-paddhati yA hamAre dharma se hI hogii| unakI dRSTi meM mukti kevala hamAre dharma meM hai- aisI avadhAraNA hI bhrAnta hai| ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki - nAsAmbaratve na sitAmbaratve, na tarkavAve na ca tttvvaave| na pakSasevAzraye na muktiH, kaSAya mukti kila muktireva // arthAt mukti na to sapheda vastra pahanane se hotI hai, na digambara rahane se| tArkika vAda-vivAda aura tattvacarcA se bhI mukti prApta nahIM ho sktii| kisI eka siddhAnta vizeSa meM AsthA rakhane yA kisI vyakti vizeSa kI sevA karane se bhI mukti asambhava hai| mukti to vastutaH kaSAyoM arthAt krodha, mAna, mAyA aura lobha se mukta hone meM hai| ve spaSTa rUpa se isa bAta kA pratipAdana karate haiM ki mukti kA AdhAra koI dharma, sampradAya athavA vizeSa veSabhUSA nahIM hai| vastuta: jo vyakti samabhAva kI sAdhanA karegA, vItarAga dazA ko prApta karegA, vaha mukta hogaa| unake zabdoM meM - seyaMbaro ya AsaMbaro ya buro ya ahava aNNo vaa| samabhAvabhAvi appA lahai mukkhaM na sNveho| arthAt jo bhI samabhAva kI sAdhanA karegA vaha nizcita hI mokSa ko prApta karegA, phira cAhe vaha zvetAmbara ho yA digambara, bauddha ho yA anya kisI dharma ko mAnane vaalaa| sAdhanA ke kSetra meM upAsya kA nAma-bheda mahattvapUrNa nahIM haribhadra kI dRSTi meM ArAdhya ke nAma-bhedoM ko lekara dharma ke kSetra meM vivAda karanA ucita nahIM hai| lokatattvanirNaya meM ve kahate haiM - yasya nikhilAzva doSA na santi sarve guNAzva vidynte| brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / vastuta: jisake sabhI doSa vinaSTa ho cuke haiM aura jinameM sabhI guNa vidyamAna haiM phira use cAhe brahmA kahA jAye, cAhe viSNu, cAhe jina kahA jAya, usameM bheda nhiiN| sabhI dharma aura darzanoM meM usa paramatattva yA paramasattA ko rAgadveSa, tRSNA aura Asakti se rahita viSaya-vAsanAoM se Upara uThI huI pUrNaprajJa (31 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) tathA parama kAruNika mAnA gayA hai, kintu hamArI dRSTi usa paramatattva ke mUlabhUta svarUpa para na hokara nAmoM para TikI hotI hai aura isI ke AdhAra para hama vivAda karate haiN| jaba ki yaha nAmoM kA bheda apane Apa meM koI artha nahIM rakhatA hai| yogadRSTisamuccaya meM ve likhate haiM ki - sadAzivaH paraM brahma siddhAtmA ca tathAgataH / zabdaistad ucyate'nvarthAd eka evaivamAdibhiH // arthAt sadAziva, parabrahma, siddhAtmA, tathAgata Adi nAmoM meM kevala zabda bheda haiM, unakA artha to eka hI hai| vastuta: yaha nAmoM kA vivAda tabhI taka rahatA hai jaba taka hama usa AdhyAtmika sattA kI anubhUti nahIM kara pAte haiN| vyakti jaba vItarAga, vItatRSNA yA anAsakti kI bhUmikA kA sparza karatA hai taba usake sAmane nAmoM kA yaha vivAda nirarthaka ho jAtA hai| vastuta: ArAdhya ke nAmoM kI bhinnatA bhASAgata bhinnatA hai, svarUpagata bhinnatA nhiiN| jo ina nAmoM ke vivAdoM meM ulajhatA hai, vaha anubhUti se vaMcita ho jAtA hai| ve kahate haiM ki jo usa paramatattva kI anubhUti kara letA hai usake liye yaha zabdagata samasta vivAda nirarthaka ho jAte haiN| __ isa prakAra hama dekhate haiM ki udAracetA, samanvayazIla aura satyaniSTha AcAryoM meM haribhadra ke samatulya kisI anya AcArya ko khoja pAnA kaThina hai| apanI ina vizeSatAoM ke kAraNa bhAratIya dArzanikoM ke itihAsa meM ve advitIya aura anupama haiN| krAntadarzI samAlocaka : jaina paramparA ke samdarbha meM haribhadra ke vyaktitva ke sambandha meM yaha ukti adhika sArthaka hai- 'kusumoM se adhika komala aura vajra se adhika ktthor|' unake cintana meM eka ora udAratA hai, samanvayazIlatA hai, apane pratipakSI ke satya ko samajhane aura svIkAra karane kA vinamra prayAsa hai to dUsarI ora asatya aura anAcAra ke prati tIvra Akroza bhI hai| durAgraha aura durAcAra phira cAhe vaha apane dharmasampradAya meM ho yA apane virodhI ke, unakI samAlocanA kA viSaya bane binA nahIM rahatA hai| ve udAra haiM, kintu satyAgrahI bhii| ve samanvayazIla haiM, kintu samAlocaka bhii| vastuta: eka satya-draSTA meM ye donoM tattva svAbhAvika rUpa se hI upasthita hote haiN| jaba vaha satya kI khoja karatA hai to eka ora satya ko, cAhe phira vaha usake apane dharma-sampradAya meM ho yA usake pratipakSI meM, vaha sadAzayatApUrvaka use svIkAra karatA hai, kintu dUsarI ora asatya ko, cAhe Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) phira vaha bhI usake apane dharma-sampradAya meM ho yA usake pratipakSI meM, vaha sAhasapUrvaka use nakAratA hai| haribhadra ke vyaktitva kA yahI satyAgrahI svarUpa unakI udAratA aura krAntikAritA kA utsa hai| pUrva meM maiMne haribhadra ke udAra aura samanvayazIla pakSa kI vizeSa rUpa se carcA kI thI, aba maiM unakI krAntidharmitA kI carcA karanA caahuuNgaa| krAntadarzI haribhadra haribhadra ke dharma-darzana ke krAntikArI tattva vaise to unake sabhI granthoM maiM kahIM na kahIM dikhAI dete haiM, phira bhI zAstravArtAsamuccaya, dhUrtAkhyAna aura sambodhaprakaraNa meM ve vizeSa rUpa se parilakSita hote haiN| jahA~ zAstravArtAsamuccaya aura dhUrtAkhyAna meM ve dUsaroM kI kamiyoM ko ujAgara karate haiM vahIM sambodhaprakaraNa meM apane pakSa kI samIkSA karate hue usakI kamiyoM kA bhI nirbhIka rUpa se citraNa karate haiN| haribhadra apane yuga ke dharma-sampradAyoM meM upasthita antara aura bAhya ke dvaita ko ujAgara karate hue kahate haiM, "loga dharma-mArga kI bAteM karate haiM, kintu sabhI to usa dharma-mArga se rahita haiN|' 27 mAtra bAharI kriyAkANDa dharma nahIM hai| dharma to vahA~ hotA hai jahA~ paramAtma-tattva kI gaveSaNA ho| dUsare zabdoM meM, jahA~ AtmAnubhUti ho, 'sva' ko jAnane aura pAne kA prayAsa ho| jahA~ paramAtma.tattva ko jAnane aura pAne kA prayAsa nahIM hai vahA~ dharma-marga nahIM hai| ve kahate haiM - jisameM paramAtma-tattva kI mArgaNA hai, paramAtmA kI.khoja aura prApti hai, vahI dharma-mArga mukhya mArga hai|28 Age ve puna: dharma ke marma ko spaSTa karate hue likhate haiM - jahA~ viSaya-vAsanAoM kA tyAga ho; krodha, mAna, mAyA aura lobharUpI kaSAyoM se nivRtti ho; vahI to dharma-mArga hai| jisa dharma-mArga yA sAdhanA-patha meM isakA abhAva hai vaha to (haribhadra kI dRSTi meM) nAma kA dharma hai|29 vastutaH dharma ke nAma para jo kucha huA hai aura ho rahA hai usake sambandha meM haribhadra kI yaha pIr3A marmAntaka hai| jahA~ viSaya-vAsanAoM kA poSaNa hotA ho, jahA~ ghRNAdveSa aura ahaMkAra ke tattva apanI muTThI meM dharma ko daboce hue hoM, use dharma kahanA dharma kI viDambanA hai| haribhadra kI dRSTi meM vaha dharma nahIM apitu dharma ke nAma para dharma kA AvaraNa DAle hue kucha anya arthAt adharma hI hai| viSaya-vAsanAoM aura kaSAyoM arthAt krodhAdi duSpravRttiyoM ke tyAga ke atirikta dharma kA anya koI rUpa ho hI nahIM sakatA hai| una sabhI logoM kI, jo dharma ke nAma para apanI vAsanAoM aura ahaMkAra ke poSaNa kA prayatna karate haiM aura mokSa ko apane adhikAra kI vastu mAnakara yaha kahate haiM ki mokSa kevala hamAre dharma-mArga kA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) AcaraNa karane se hogA, samIkSA karate hue haribhadra yahA~ taka kaha dete haiM ki dharma-mArga kisI eka sampradAya kI bapautI nahIM hai, jo bhI samabhAva kI sAdhanA karegA vaha mukta hogA; vaha cAhe zvetAmbara ho yA digambara, bauddha ho yA anya koii| vastuta: usa yuga meM jaba sAmpradAyika durabhiniveza Aja kI bhA~ti hI apane carama sImA para the, yaha kahanA na kevala haribhadra kI udAratA kI sadAzayatA kA pratIka hai, apitu unake eka krAntadarzI AcArya hone kA pramANa bhI hai| unhoMne jaina-paramparA ke nikSepa ke siddhAnta ko AdhAra banAkara dharma ko bhI cAra bhAgoM meM vibhAjita kara diyA - (1) nAmadharma- dharma kA vaha rUpa jo dharma kahalAtA hai, kintu jisameM dhArmikatA kA koI lakSaNa nahIM hai| vaha dharmatattva se rahita mAtra nAma kA dharma hai| (2) sthApanAdharma - jina kriyAkANDoM ko dharma mAna liyA jAtA hai, ve vastuta: dharma nahIM dhArmikatA ke paricAyaka bAhya rUpa mAtra haiN| pUjA, tapa Adi dharma ke pratIka haiM, kintu bhAvanA ke abhAva meM ve vastuta: dharma nahIM haiN| (3) dravyadharma-ve AcAra-paramparAe~, jo kabhI dharma thIM, yA dhArmika samajhI jAtI thIM, kintu vartamAna sandarbha meM dharma nahIM haiN| sattvazUnya aprAsaMgika banI dharma-paramparAe~ hI dravyadharma haiN| (4) bhAvadharma-jo vastuta: dharma hai vahI bhAva dharma hai| yathA-samabhAva kI sAdhanA, viSayakaSAya se nivRtti Adi bhAvadharma haiN| haribhadra dharma ke ina cAra rUpoM meM bhAvadharma ko hI pradhAna mAnate haiN| ve kahate haiM ki jisa prakAra takrAdi ke saMyoga, manthana kI prakriyA aura agni dvArA paritApana ke phalasvarUpa dUdha meM ghRta prakaTa hotA hai, usI prakAra dharma-mArga ke dvArA dUdha rUpI AtmA ghRta rUpa paramAtmatattva ko prApta hotA hai|32 ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki yaha jo bhAvagata dharma hai, vahI vizuddhi kA hetu hai|33 yadyapi haribhadra ke isa kathana kA yaha Azaya bhI nahIM lenA cAhie ki haribhadra karmakANDa ke pUrNata: virodhI haiN| unhoMne svayaM hI sambodhaprakaraNa kI lagabhaga 50-60 gAthAoM meM Atmazuddhi nimitta jinapUjA aura usameM hone vAlI AzAtanAoM kA sundara citraNa kiyA hai| mAtra unakA pratipAdya yaha hai ki ina karmakANDoM kA mUlya bhAvanA-zuddhi ke AdhAra para hI nidhArita hotA hai|34 yadi dhArmika jIvana meM vAsanA aura kaSAyoM kA zamana aura Atma-vizuddhi nahIM hotI hai to karmakANDa kA koI mUlya nahIM raha jAtA hai| vastuta: haribhadra sAdhya kI upalabdhi ke AdhAra (34 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) para hI sAdhana kA mUlyAMkana karate haiN| ve una vicArakoM meM se haiM jinheM dharma ke marma kI pahacAna hai, ata: ve dharma ke nAma para DhoMga, ADambara aura lokaiSaNA kI pUrti ke prayatnoM ko koI sthAna nahIM denA cAhate haiN| yahI unakI krAntadharmitA hai| haribhadra ke yuga meM jaina-paramparA meM caityavAsa kA vikAsa ho cukA thaa| apane Apako zramaNa aura tyAgI kahane vAlA munivarga jinapUjA aura mandiranirmANa ke nAma para na kevala parigraha kA saMcaya kara rahA thA, apitu jinadravya (jina pratimA ko samarpita dravya) kA apanI viSaya-vAsanAoM kI pUrti meM upayoga bhI kara rahA thaa| jina-pratimA aura jina-mandira tathAkathita zramaNoM kI dhyAnabhUmi yA sAdhanA-bhUmi na banakara bhoga-bhUmi bana rahe the| haribhadra jaise krAntadarzI AcArya ke liye yaha saba dekha pAnA sambhava nahIM thA, ata: unhoMne isake virodha meM apanI kalama calAne kA nirNaya liyaa| ve likhate haiM - dravya-pUjA to gRhasthoM ke liye hai, muni ke lie to kevala bhAva-pUjA hai| jo kevala munivezadhArI haiM, muni-AcAra kA pAlana nahIM karate haiM, unake lie dravya-pUjA jinapravacana kI nindA kA kAraNa hone se ucita nahIM hai (sambodhaprakaraNa, 1/273) / vastuta: yahA~ haribhadra ne mandira-nirmANa, pratiSThA, pUjA Adi kAryoM meM ulajhane para muni-varga kA jo patana ho sakatA thA, usakA pUrvAnumAna kara liyA thaa| yati saMsthA ke vikAsa se unakA yaha anumAna satya hI siddha huaa| isa sambandha meM unhoMne jo kucha likhA usameM eka ora unake yuga ke samAja ke prati unakI Atma-pIr3A mukhara ho rahI hai to dUsarI ora usameM eka dharmakrAnti kA svara bhI sunAI de rahA hai| jina-dravya ko apanI vAsanA-pUrti kA sAdhana banAne vAle una zrAvakoM evaM tathAkathita zramaNoM ko lalakArate hue ve kahate haiM-jo zrAvaka jina-pravacana aura jJAna-darzana guNoM kI prabhAvanA aura vRddhi karane vAle jinadravya kA jinAjJA ke viparIta upayoga karate haiM, dohana karate haiM athavA bhakSaNa karate haiM, ve kramaza: bhavasamudra meM bhramaNa karane vAle, durgati meM jAne vAle aura ananta saMsArI hote haiN| isI prakAra jo sAdhu jinadravya kA bhojana karatA hai vaha prAyazcitta kA pAtra hai| vastuta: yaha saba isa tathya kA bhI sUcaka hai ki usa yuga meM dharma sAdhanA kA mAdhyama na rahakara vAsanA-pUrti kA mAdhyama bana rahA thaa| ata: haribhadra jaise prabuddha AcArya ke liye usake prati saMgharSa karanA Avazyaka ho gyaa| sambodhaprakaraNa meM haribhadra ne apane yuga ke jaina sAdhuoM kA jo citraNa kiyA hai vaha eka ora jaina dharma meM sAdhu-jIvana ke nAma para jo kucha ho rahA thA usake prati haribhadra kI pIr3A ko pradarzita karatA hai to dUsarI ora yaha bhI batAtA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) hai ki haribhadra tatkAlIna paristhitiyoM ke mUka darzaka aura taTastha samIkSaka hI nahIM the, apitu unake mana meM sAmAjika aura dhArmika krAnti kI eka tIvra AkAMkSA bhI thii| ve apanI samAlocanA ke dvArA janasamAja meM eka parivartana lAnA cAhate the| tatkAlIna tathAkathita zramaNoM ke AcAra-vyavahAra para kaTAkSa karate hue ve likhate haiM ki jina-pravacana meM pArzvastha, avasanna, kuzIla, saMsakta aura yathAchanda (svecchAcArI) - ye pA~coM avandanIya haiN| yadyapi ye loga jaina muni kA veza dhAraNa karate haiM, kintu inameM munitva kA lakSaNa nahIM hai| muni-veza dhAraNa karake bhI ye kyA-kyA duSkarma karate the, isakA sajIva citraNa to ve apane grantha sambodhaprakaraNa ke dvitIya adhikAra meM 'kuguru gurvAbhAsa pArzvastha Adi svarUpa' ke antargata 171 gAthAoM meM vistAra se karate haiN| isa saMkSipta nibandha meM una saba kI samagra carcA evaM vyAkhyA karanA to sambhava nahIM hai, phira bhI haribhadra kI kaThora samAlocaka dRSTi kA paricaya dene ke liye kucha vivaraNa denA bhI Avazyaka hai| ve likhate haiM, ye muni-vezadhArI tathAkathita zramaNa AvAsa dene vAle kA yA rAjA ke yahA~ kA bhojana karate haiM, binA kAraNa hI apane liye lAe gae bhojana ko svIkAra karate haiM, bhikSAcaryA nahIM karate haiM, Avazyaka karma arthAt pratikramaNa Adi zramaNa-jIvana ke anivArya kartavya kA pAlana nahIM karate haiM, kautuka karma, bhUta-karma, bhaviSya-phala evaM nimitta-zAstra ke mAdhyama se dhana-saMcaya karate haiM, ye ghRta-makkhana Adi vikRtiyoM ko saMcita karake khAte haiM, sUrya-pramANa bhojI hote haiM arthAt sUryodaya se sUryAsta taka aneka bAra khAte rahate haiM, na to sAdhu-samUha (maNDalI) meM baiThakara bhojana karate haiM aura na kezaluMcana karate haiN| phira ye karate kyA haiM? haribhadra likhate haiM, savArI meM ghUmate haiM, akAraNa kaTi vastra bA~dhate haiM aura sArI rAta nizceSTa hokara sote rahate haiN| na to AtejAte samaya pramArjana karate haiM, na apanI upAdhi (sAmagrI) kA pratilekhana karate haiM aura na svAdhyAya hI karate haiN| anaiSaNIya puSpa, phala aura peya grahaNa karate haiN| bhoja-samArohoM meM jAkara sarasa AhAra grahaNa karate haiN| jina-pratimA kA rakSaNa evaM kraya-vikraya karate haiN| uccATana Adi karma karate haiN| nitya dina meM do bAra bhojana karate haiM tathA lavaMga, tAmbUla aura dUdha Adi vikRtiyoM kA sevana karate haiN| vipula mAtrA meM dukUla Adi vastra, bistara, jUte, vAhana Adi rakhate haiN| striyoM ke samakSa gIta gAte haiN| AryikAoM ke dvArA lAyI sAmagrI lete haiN| loka-pratiSThA ke lie muNDana karavAte haiM tathA mukhavastrikA evaM rajoharaNa dhAraNa karate haiN| caityoM meM nivAsa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) karate haiM, (dravya) pUjA Adi kArya Arambha karavAte haiM, jina-mandira banavAte haiM, hiraNya-suvarNa rakhate haiM, nIca kuloM ko dravya dekara unase ziSya grahaNa karate haiN| mRtaka-kRtya nimitta jina-pUjA karavAte haiM, mRtaka ke vimitta jina-dAna (caDhAvA) karavAte haiN| dhana-prApti ke liye gRhasthoM ke samakSa aMga-sUtra Adi kA pravacana karate haiN| apane hInAcArI mRta guru ke nimitta nadikarma, balikarma Adi karate haiN| pATa-mahotsava racAte haiN| vyAkhyAna meM mahilAoM se apanA guNagAna karavAte haiN| yati kevala striyoM ke sammukha aura AryikAe~ kevala puruSoM ke sammukha vyAkhyAna karatI haiN| isa prakAra jina-AjJA kA apalApa kara mAtra apanI vAsanAoM kA poSaNa karate haiN| ye vyAkhyAna karake gRhasthoM se dhana kI yAcanA karate haiN| ye to jJAna ke bhI vikretA haiN| aise AryikAoM ke sAtha rahane aura bhojana karane vAle dravya saMgrAhaka, unmArga ke pakSadhara mithyAtvaparAyaNa na to muni kahe jA sakate haiM aura na AcArya hI haiN| aise logoM kA vandana karane se na to kIrti hotI hai aura na nirjarA hI, isake viparIta zarIra ko mAtra kaSTa aura karmabandhana hotA hai|" vastuta: jisa prakAra gandagI meM girI huI mAlA ko koI bhI dhAraNa nahIM karatA hai, vaise hI ye bhI apUjya haiN|40 haribhadra aise vezadhAriyoM ko phaTakArate hue kahate haiM - yadi mahApUjanIya yati (muni) veza dhAraNa karake zuddha caritra kA pAlana tumhAre lie zakya nahIM hai to phira gRhastha veza kyoM nahIM dhAraNa kara lete. ho? are, gRhasthaveza meM kucha pratiSThA to milegI, kintu muni-veza dhAraNa karake yadi usake anurUpa AcaraNa nahIM karoge to ulTe nindA ke hI pAtra bnoge| yaha una jaise sAhasI AcArya kA kArya ho sakatA hai jo apane sahavargiyoM ko itane spaSTa rUpa meM kucha kaha ske| jaise ki maiMne pUrva pRSThoM meM carcA kI hai, haribhadra to itane udAra haiM ki ve apanI virodhI darzana-paramparA ke AcAryoM ko bhI mahAmuni, suvaidya jaise uttama vizeSaNoM se sambodhita karate haiM, kintu ve utane hI kaThora honA bhI jAnate haiM, vizeSa rUpa se unake prati jo dhArmikatA kA AvaraNa DAlakara bhI adhArmika haiN| aise logoM ke prati yaha krAntikArI AcArya kahatA - aise duzzIla, sAdhu-pizAcoM ko jo bhaktipUrvaka vandana namaskAra karatA hai, kyA vaha mahApApa nahIM hai? 42 are, ina sukhazIla svacchandAcArI mokSa-mArga ke vairI, AjJAbhraSTa sAdhuoM ko saMyati arthAt muni mata kho| are, devadravya ke bhakSaNa meM tatpara, unmArga ke pakSadhara aura sAdhujanoM ko dUSita karane vAle ina vezadhAriyoM ko saMgha mata kho| are, ina adharma aura anIti ke poSaka, anAcAra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa kA sevana karane vAle aura sAdhutA ke coroM ko saMgha mata kaho / jo aise (durAcAriyoM ke samUha) ko rAga yA dveSa ke vazIbhUta hokara bhI saMgha kahatA hai use bhI cheda- prAyazcitta hotA hai / haribhadra puna: kahate haiM - jinAjJA kA apalApa karane vAle ina muni vezadhAriyoM ke saMgha meM rahane kI apekSA to garbhavAsa aura narakavAsa kahIM adhika zreyaskara hai| 44 haribhadra kI yaha zabdAvalI isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki dharma ke nAma para adharma kA poSaNa karane vAle apane hI sahavargiyoM ke prati unake mana meM kitanA vidroha evaM Akroza hai / ve tatkAlIna jaina saMgha ko spaSTa cetAvanI dete haiM ki aise logoM ko prazraya mata do, unakA Adara-satkAra mata karo, anyathA dharma kA yathArtha svarUpa hI dhUmila ho jaaegaa| ve kahate haiM ki yadi Ama aura nIma kI jar3oM kA samAgama ho jAya to nIma kA kucha nahIM bigar3egA, kintu usake saMsarga meM Ama kA avazya vinAza ho jAegA / 45 vastutaH haribhadra kI krAntadarzitA yathArtha hI hai, kyoMki durAcAriyoM ke sAnnidhya meM cAritrika patana kI sambhAvanA prabala hotI hai| ve svayaM kahate haiM, jo jisakI mitratA karatA hai, tatkAla vaisA ho jAtA hai| tila jisa phUla meM DAla diye jAte haiM usI kI gandha ke ho jAte haiM / 46 haribhadra isa mAdhyama se samAja ko una logoM se satarka rahane kA nirdeza dete haiM jo dharma kA nakAba DAle adharma meM jIte haiM, kyoMki aise loga durAcAriyoM kI * apekSA bhI samAja ke liye adhika khataranAka haiN| AcArya aise logoM para kaTAkSa karate hue kahate haiM - jisa prakAra kulavadhU kA vezyA ke ghara jAnA niSiddha hai, usI prakAra suzrAvaka ke liye hInAcArI yati kA sAnnidhya niSiddha hai / durAcArI agItArtha ke vacana sunane kI apekSA to dRSTi viSa sarpa kA sAnnidhya yA halAhala viSa kA pAna kahIM adhika acchA hai (kyoMki ye to eka jIvana kA vinAza karate haiM, jabaki durAcArI kA sAnnidhya to janma-janmAntara kA vinAza kara detA hai)|47 phira bhI aisA lagatA hai ki isa krAntadarzI AcArya kI bAta anasunI ho rahI thI, kyoMki zithilAcAriyoM ke apane tarka the / ve logoM ke sammukha kahate the ki sAmagrI (zarIra-sAmarthya) kA abhAva hai| vakra jar3oM kA kAla hai| duSamA kAla meM vidhi mArga ke anurUpa AcaraNa kaThina hai / yadi kaThora AcAra kI bAta kaheMge to koI muni vrata dhAraNa nahIM kregaa| tIrthoccheda aura siddhAnta ke pravartana kA prazna hai, hama kyA kareM / 48 unake ina tarkoM se prabhAvita ho mUrkha jana-sAdhAraNa kaha rahA thA ki kucha bhI ho veza to tIrthaGkara praNIta hai, ataH vandanIya hai / haribhadra bhArI mana se mAtra yahI kahate haiM ki maiM apane sira kI pIr3A kisase kahU~ / 49 38 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) kintu yaha to pratyeka krAntikArI kI niyati hotI hai| prathama kSaNa meM janasAdhAraNa bhI usake sAtha nahIM hotA hai| ataH haribhadra kA isa pIr3A se gujaranA unake krAntikArI hone kA hI pramANa hai| sambhavata: jaina-paramparA meM yaha prathama avasara thA, jaba jaina samAja ke tathAkathita muni varga ko itanA spaSTa zabdoM meM kisI AcArya ne latAr3A ho| ve svayaM duHkhI mana se kahate haiM- he prabhu ! jaMgala meM nivAsa aura daridra kA sAtha acchA hai, are, vyAdhi aura mRtyu bhI zreSTha hai, kintu ina kuzIloM kA sAnnidhya acchA nahIM hai| are, (anya paramparA ke) hInAcArI kA sAtha bhI acchA ho sakatA hai, kintu (apanI hI paramparA ke) ina kuzIloM kA sAtha to bilkula acchA nahIM hai| kyoMki hInAcArI to alpa nAza karatA hai kintu ye to zIlarUpI nidhi kA sarvanAza hI kara dete haiN| vastutaH isa kathana ke pIche AcArya kI eka manovaijJAnika dRSTi hai| kyoMki jaba hama kisI ko itara paramparA kA mAna lete haiM to usakI kamiyoM ko kamiyoM ke rUpa meM hI jAnate haiN| ata: usake samparka ke kAraNa saMgha meM utanI vikRti nahIM AtI hai, jitanI jaina muni kA veza dhAraNa kara durAcAra kA sevana karane vAle ke samparka se| kyoMki usake samparka se usa para zraddhA hone para vyakti kA aura saMgha kA jIvana patita bana jaaegaa| yadi sadbhAgya se azraddhA huI to vaha jina pravacana ke prati azraddhA ko janma degA (kyoMki sAmAnyajana to zAstra nahIM varan usa zAstra ke anugAmI kA jIvana dekhatA hai), phalata: ubhayato sarvanAza kA kAraNa hogI, ata: AcArya haribhadra bAra-bAra jina-zAsana-rasikoM ko nirdeza dete haiM- aise jinazAsana ke kalaMka, zithilAcAriyoM aura durAcAriyoM kI to chAyA se bhI dUra raho, kyoMki ye tumhAre jIvana, cAritrabala aura zraddhA sabhI ko caupaTa kara deNge|51 haribhadra ko jina-zAsana ke vinAza kA khatarA dUsaroM se nahIM, apane hI logoM se adhika lgaa| kahA bhI hai isa ghara ko Aga laga gaI ghara ke cirAga se| vastuta: eka krAntadarzI AcArya ke rUpa meM haribhadra kA mukhya uddezya thA jana saMgha meM unake yuga meM jo vikRtiyA~ A gayI thIM, unheM dUra krnaa| ata: unhoMne apane hI pakSa kI kamiyoM ko adhika gambhIratA se dekhaa| jo sacce artha meM samAja-sudhAraka hotA hai, jo sAmAjika jIvana meM parivartana lAnA cAhatA hai, vaha pramukha rUpa se apanI hI kamiyoM ko khojatA hai| haribhadra ne isa rUpa meM sambodhaprakaraNa meM eka krAntikArI kI bhUmikA nibhAI hai| krAntikArI ke do kArya hote haiM, eka to samAja meM pracalita vikRta mAnyatAoM kI samIkSA karanA aura unheM samApta karanA, kintu mAtra itane se usakA kArya pUrA nahIM hotA hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) usakA dUsarA kArya hotA hai sat mAnyatAoM ko pratiSThita yA puna: pratiSThita krnaa| hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra ne donoM bAtoM ko apanI dRSTi meM rakhA hai| ___unhoMne apane grantha sambodhaprakaraNa meM deva, guru, dharma, zrAvaka Adi kA samyak svarUpa kaisA honA cAhie, isakI bhI vistRta vyAkhyA kI hai| haribhadra ne jahA~ vezadhAriyoM kI samIkSA kI hai, vahIM Agamokta dRSTi se guru kaisA honA cAhie, isakI vistRta vivecanA bhI kI hai| hama usake vistAra meM na jAkara saMkSepa meM yahI kaheMge ki haribhadra kI dRSTi meM jo pA~ca mahAvratoM, pA~ca samitiyoM, tIna guptiyoM ke pAlana meM tatpara hai, jo jitendriya, saMyamI, pariSahajayI, zuddha AcaraNa karanevAlA aura satya-mArga ko batAne vAlA hai, vahI suguru hai|52 haribhadra ke yuga meM guru ke sambandha meM eka prakAra kA vaiyaktika abhiniveza vikasita ho gayA thaa| kulaguru kI vaidika avadhAraNA kI bhA~ti pratyeka guru ke Asa-pAsa eka varga ekatrita ho rahA thA, jo unheM apanA guru mAnatA thA tathA anya ko guru rUpa meM svIkAra nahIM karatA thaa| zrAvakoM kA eka vizeSa samUha eka vizeSa AcArya ko apanA guru mAnatA thA, jaisA ki Aja bhI dekhA jAtA hai| haribhadra ne isa paramparA meM sAmpradAyikatA ke durabhiniveza ke bIja dekha liye the| unheM yaha spaSTa laga rahA thA ki isase sAmpradAyika abhiniveza dRr3ha hoNge| samAja vibhinna choTe-choTe vargoM meM ba~Ta jaaegaa| isake vikAsa kA dUsarA mukhya khatarA yaha thA ki guNapUjaka jaina dharma vyaktipUjaka bana jAyegA aura vaiyaktika rAgAtmakatA ke kAraNa cAritrika doSoM ke bAvajUda bhI eka vizeSa varga kI, eka vizeSa AcArya kI isa paramparA se rAgAtmakatA jur3I rhegii| yuga-draSTA isa AcArya ne sAmAjika vikRti ko samajhA aura spaSTa rUpa se nirdeza diyA - zrAvaka kA koI apanA aura parAyA guru nahIM hotA hai, jinAjJA ke pAlana meM nirata sabhI usake guru haiN|53 kAza, haribhadra ke dvArA kathita isa satya ko hama Aja bhI samajha sakeM to samAja kI TUTI huI kar3iyoM ko puna: jor3A jA sakatA hai| krAntadarzI samAlocaka : anya paramparAoM ke sandarbha meM pUrva meM hamane jaina paramparA meM vyApta andhavizvAsoM evaM dharma ke nAma para hone vAlI Atma-pravaMcanAoM ke prati haribhadra ke krAntikArI avadAna kI carcA sambodhaprakaraNa ke AdhAra para kI hai| aba maiM anya paramparAoM meM pracalita andhavizvAsoM kI haribhadra dvArA kI gaI ziSTa samIkSA ko prastuta kruuNgaa| haribhadra kI krAntadarzI dRSTi jahA~ eka ora anya dharma evaM darzanoM meM nihita satya ko svIkAra karatI hai, vahIM dUsarI ora unakI ayuktisaMgata 40 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) kapolakalpanAoM kI vyaMgyAtmaka zailI meM samIkSA bhI karatI hai| isa sambandha meM unakA dhUrtAkhyAna nAmaka grantha vizeSa mahattvapUrNa hai| isa grantha kI racanA kA mukhya uddezya bhArata (mahAbhArata), rAmAyaNa aura purANoM kI kAlpanika aura ayuktisaMgata avadhAraNAoM kI samIkSA karanA hai| yaha samIkSA vyaMgyAtmaka zailI meM hai| dharma ke sambandha meM kucha mithyA vizvAsa yugoM se rahe haiM, phira bhI purANayuga meM jisa prakAra mithyA-kalpanAe~ prastuta kI gaIM - ve bhAratIya manISA ke divAliyepana kI sUcaka sI lagatI haiN| isa paurANika prabhAva se hI jaina-paramparA meM bhI mahAvIra ke garbha-parivartana, unake aMgUThe ko dabAne mAtra se meru-kampana jaisI kucha camatkArika ghaTanAe~ pracalita huii| yadyapi jaina-paramparA meM bhI cakravartI, vAsudeva Adi kI rAniyoM kI saMkhyA evaM unakI senA kI saMkhyA, tIrthaMkaroM ke zarIra-pramANa evaM Ayu Adi ke vivaraNa sahaja vizvasanIya to nahIM lagate haiM, kintu tArkika asaMgati se yukta nahIM haiN| sambhavata: yaha saba bhI paurANika paramparA kA prabhAva thA jise jaina paramparA ko apane mahApuruSoM kI alaukikatA ko batAne hetu svIkAra karanA par3A thA; phira bhI yaha mAnanA hogA ki jaina-paramparA meM aisI kapola-kalpanAe~ apekSAkRta bahuta hI kama haiN| sAtha hI mahAvIra ke garbha-parivartana kI ghaTanA, jo mukhyata: brAhmaNa kI apekSA kSatriya kI zreSThatA sthApita karane hetu gar3hI gaI thI, ke atirikta, sabhI paryApta paravartI kAla kI haiM aura paurANika yuga kI hI dena haiM aura inameM kapola-kAlpanikatA kA puTa bhI adhika nahIM hai| garbha-parivartana kI ghaTanA chor3akara, jise Aja vijJAna ne sambhava banA diyA hai, avizvasanIya aura aprAkRtika rUpa se janma lene kA jaina paramparA meM eka bhI AkhyAna nahIM hai, jabaki purANoM meM aise hajAra se adhika AkhyAta haiN| jaina-paramparA sadaiva tarkapradhAna rahI hai, yahI kAraNa thA ki mahAvIra kI garbha-parivartana kI ghaTanA ko bhI usake eka varga ne svIkAra nahIM kiyaa| haribhadra ke granthoM kA adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ye eka aise AcArya haiM jo yukti ko pradhAnatA dete haiN| unakA spaSTa kathana hai ki mahAvIra ne hameM koI dhana nahIM diyA hai aura kapila Adi RSiyoM ne hamAre dhana kA apaharaNa nahIM kiyA hai, ata: hamArA na to mahAvIra ke prati rAga hai aura na kapila Adi RSiyoM ke prati dvess| jisakI bhI bAta yuktisaMgata ho use grahaNa karanA caahie|54 isa prakAra haribhadra tarka ko hI zraddhA kA AdhAra mAnakara calate haiN| jaina-paramparA ke anya AcAryoM ke samAna ve bhI zraddhA ke viSaya deva, guru aura dharma ke yathArtha svarUpa ke nirNaya ke lie kramaza: vItarAgatA, sadAcAra aura ahiMsA ko kasauTI mAnakara calate haiM aura tarka yA yukti se jo ina kasauTiyoM 41 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) para kharA utaratA hai, use svIkAra karane kI bAta kahate haiN| jisa prakAra sambodhaprakaraNa meM mukhya rUpa se guru ke svarUpa kI samIkSA karate haiM usI prakAra dhUrtAkhyAna meM ve parokSata: deva yA ArAdhya ke svarUpa kI samIkSA karate pratIta hote haiN| ve yaha nahIM kahate haiM ki brahmA, viSNu evaM mahAdeva hamAre ArAdhya nahIM haiN| ve to svayaM hI kahate haiM jisameM koI bhI doSa nahIM hai aura jo samasta guNoM se yukta hai vaha brahmA ho, viSNu ho yA mahAdeva ho, use maiM praNAma karatA huuN|55 unakA kahanA mAtra yaha hai ki paurANikoM ne kapola-kalpanAoM ke AdhAra para unake caritra evaM vyaktitva ko jisa atarkasaMgata evaM bhraSTa rUpa meM prastuta kiyA hai usase na kevala unakA vyaktitva dhUmila hotA hai, apitu ve jana-sAdhAraNa kI azraddhA kA kAraNa banate haiN| dhUrtAkhyAna ke mAdhyama se haribhadra aise atarkasaMgata andhavizvAsoM se janasAdhAraNa ko mukta karanA cAhate haiM, jinameM unake ArAdhya aura upAsya devoM ko caritrahIna ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| udAharaNa ke rUpa meM candra, sUrya, indra, agni aura dharma kA kumArI evaM bAda meM pANDu patnI kuntI se yauna-sambandha sthApita kara putra utpanna karanA, gautama RSi kI patnI ahilyA se indra dvArA anaitika rUpa meM yauna-sambandha sthApita karanA, lokavyApI viSNu kA kAmIjanoM ke samAna gopiyoM ke lie udvigna honA Adi kathAnaka ina devoM kI garimA ko khaNDita karate haiN| isI prakAra hanumAna kA apanI pU~cha se laMkA ko ghera lenA athavA pUre parvata ko uThA lAnA, sUrya aura agni ke sAtha sambhoga karake kuntI kA na jalanA, gaMgA kA ziva kI jaTA meM samA jAnA, droNAcArya kA droNa se, karNa kA kAna se, kIcaka kA bA~sa kI nalI se evaM rakta kuNDalin kA raktabindu se janma lenA, aNDe se jagat kI utpatti, zivaliMga kA viSNu dvArA anta na pAnA, kintu usI liMga kA pArvatI kI yoni meM samA jAnA, jaTAyu ke zarIra ko pahAr3a ke samAna mAnanA, rAvaNa dvArA apane siroM ko kATakara mahAdeva ko arpaNa karanA aura unakA puna: jur3a jAnA, balarAma kA mAyA dvArA garbha-parivartana, bAlaka zrI kRSNa ke peTa meM samagra vizva kA samA jAnA, agastya dvArA samudrapAna aura jahva ke dvArA gaMgApAna karanA, kRSNa dvArA govardhana uThA lenA Adi purANoM meM varNita aneka ghaTanAe~ yA to una mahAn puruSoM ke vyaktitva ko dhUmila karatI haiM yA Atma-virodhI haiM athavA phira avizvasanIya haiN| yadyapi yaha vicAraNIya hai ki mahAvIra ke garbha-parivartana kI ghaTanA, jo ki nizcita hI haribhadra ke pUrva pUrNata: mAnya ho cukI thI, ko svIkAra karake bhI haribhadra balarAma ke garbha-parivartana ko kaise avizvasanIya kaha sakate haiN| yahA~ yaha bhI smaraNIya Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) hai ki haribhadra dhUrtAkhyAna meM eka dhUrta dvArA apane jIvana meM ghaTita avizvasanIya ghaTanAoM kA ullekha karavAkara phira dUsare dhUrta se yaha kahalavA dete haiM ki yadi bhArata (mahAbhArata), rAmAyaNa Adi meM ghaTita uparyukta ghaTanAe~ satya haiM, to phira yaha bhI satya ho sakatA hai| haribhadra dvArA vyaMgyAtmaka zailI meM racita isa grantha kA uddezya to mAtra itanA hI hai ki dharma ke nAma para palane vAle andhavizvAsoM ko naSTa kiyA jAya aura paurANika kathAoM meM deva yA mahApuruSa ke rUpa meM mAnya vyaktitvoM ke caritra ko anaitika rUpa meM prastuta karake usakI Ar3a meM jo purohita varga apanI duzcaritratA kA poSaNa karanA cAhatA thA, usakA pardAphAza kiyA jaay| usa yuga kA purohita prathama to ina mahApuruSoM ke caritroM ko anaitika rUpa meM prastuta kara aura usake AdhAra para yaha kahakara ki yadi kRSNa gopiyoM ke sAtha cher3achAr3a kara sakate haiM, vivAhitA rAdhA ke sAtha apanA prema-prasaMga calA sakate haiM, yadi indra maharSi gautama kI patnI ke sAtha chala se sambhoga kara sakatA hai to phira hamAre dvArA yaha saba karanA durAcAra kaise kahA jA sakatA hai? vastuta: jisa prakAra sambodhaprakaraNa meM ve apanI paramparA ke zramaNa vezadhArI duzcaritra kuguruoM ko phaTakArate haiM, usI prakAra dhUrtAkhyAna meM ve brAhmaNa paramparA ke tathAkathita dharma ke ThekedAroM ko latAr3ate haiN| phira bhI haribhadra kI phaTakArane kI donoM zailiyoM meM bahuta bar3A antara hai| sambodhaprakaraNa meM ve sIdhe phaTakArate haiM jaba ki dhUrtAkhyAna meM vyaMgyAtmaka zailI meN| isameM haribhadra kI eka manovaijJAnika dRSTi chipI huI hai| hameM jaba apane ghara ke kisI sadasya ko kucha kahanA hotA hai to sIdhe kaha dete haiM, kintu jaba dUsaroM ko kucha kahanA hotA hai to parokSa rUpa meM tathA sabhya zabdAvalI kA prayoga karate haiN| haribhadra dhUrtAkhyAna meM isa dUsarI vyaMgyaparaka ziSTa zailI kA prayoga karate haiM aura anya paramparA ke deva aura guru para sIdhA AkSepa nahIM karate haiN| dUsare dhUrtAkhyAna, zAstravArtAsamuccaya, yogadRSTisamuccaya, lokatattvanirNaya, sAvayapaNNati Adi se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki ArAdhya yA upAsya ke nAma ke sambandha meM haribhadra ke mana meM koI Agraha nahIM hai, mAtra Agraha hai to isa bAta kA ki usakA caritra nirdoSa aura niSkalaMka ho| dhUrtAkhyAna meM unhoMne una sabakI samAlocanA kI hai jo apanI vAsanAoM kI puSTi ke nimitta apane upAsya ke caritra ko dhUmila karate haiN| hama yaha acchI taraha jAnate haiM ki kRSNa ke caritra meM rAdhA aura gopiyoM ko DAla kara hamAre purohita varga ne kyA-kyA nahIM kiyA? 43 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) haribhadra isa sambandha meM sIdhe to kucha nahIM kahate haiM, mAtra eka prazna cihna chor3a dete haiM ki sarAga aura sazastra deva meM devatva (upAsya) kI garimA kahA~ taka Thahara paayegii| anya paramparAoM ke deva aura guru ke sambandha meM unakI saumya evaM vyaMgyAtmaka zailI jahA~ pAThaka ko cintana ke lie vivaza kara detI hai, vahIM dUsarI ora vaha unake krAntikArI, sAhasI vyaktitva ko prastuta kara detI hai| haribhadra sambodhaprakaraNa meM spaSTa kahate haiM ki rAgI-deva, durAcArI-guru aura dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne vAlI pravRttiyoM ko dharma mAnanA, dharma sAdhanA ke samyak svarUpa ko vikRta karanA hai| ata: hameM ina mithyA vizvAsoM se Upara uThanA hogaa| isa prakAra haribhadra janamAnasa ko andhavizvAsoM se mukta karAne kA prayAsa kara apane krAntadarzI hone kA pramANa prastuta karate haiN| vastuta: haribhadra ke vyaktitva meM eka ora udAratA aura samabhAva ke sadguNa haiM to dUsarI ora satyaniSThA aura spaSTavAditA bhI hai| unakA vyaktitva aneka sadguNoM kA eka pU~jIgata svarUpa hai| ve pUrvAgraha yA pakSAgraha se mukta haiM, phira bhI unameM satyAgraha to hai, jo unakI kRtiyoM meM spaSTata: parilakSita hotA hai| AcArya haribhadra kA kRtitva AcArya haribhadra kI racanAdharmitA apUrva hai, unhoMne dharma, darzana, yoga, kathA sAhitya sabhI pakSoM para apanI lekhanI claaii| unakI racanAoM ko 3 bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai : 1. AgamagranthoM evaM pUrvAcAryoM kI kRtiyoM para TIkAe~ - AcArya haribhadra AgamoM ke prathama saMskRta TIkAkAra haiN| unakI TIkAe~ adhika vyavasthita aura tArkikatA liye huye haiN| 2. svaracita grantha evaM svopajJa TIkAe~- AcArya ne jaina darzana aura samakAlIna anya darzanoM kA gahana adhyayana karake unheM atyanta spaSTa rUpa meM prastuta kiyA hai| ina granthoM meM sAMkhya yoga, nyAya-vaizeSika, advaita, cArvAka, bauddha, jaina Adi darzanoM kA prastutIkaraNa evaM samyak samAlocanA kI hai| jaina yoga ke to ve Adi praNetA the, unakA yoga viSayaka jJAna mAtra saiddhAntika nahIM thaa| isake sAtha hI unhoMne anekAntajayapatAkA nAmaka kliSTa nyAya grantha kI bhI racanA kii| 3. kathA-sAhitya- AcArya ne loka pracalita kathAoM ke mAdhyama se dharma-pracAra ko eka nayA rUpa diyA hai| unhoMne vyakti aura samAja kI vikRtiyoM para prahAra kara unameM sudhAra lAne kA prayAsa kiyA hai| samarAiccakahA, Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) dhUrtAkhyAna aura anya laghu kathAoM ke mAdhyama se unhoMne apane yuga kI saMskRti kA spaSTa evaM sajIva citrAMkana kiyA hai| AcArya haribhadra viracita grantha-sUcI : 1. anuyogadvAra vRtti / 2. anekaantjyptaakaa| 3. anekAntaghaTTa / 4. anekAntavAdapraveza / 5. aSTaka / 6. aavshykniyuktilghuttiikaa| 7. Avazyaka- niyuktibRhttttiikaa| 8. upadezapada / 9. kthaakosh| 10. karmastavavRtti / 11. kulk| 12. kSetrasamAsavRtti / 13. caturviMzatistuti / 14. caityavaMdanabhASya / 15. caityavandanavRtti / 16. jIvAbhigamalaghuvRtti / 17. jJAnapaMcakavivaraNa / 18. jJAnadivyaprakaraNa / 19. dazavaikAlika-avacUri / 20. dazavaikAlikabRhaTTIkA / 21. devendranarake ndraprakaraNa / 22. dvijavadanacapeTA / 23. dharmabindu / 24. dharmalAbhasiddhi / 25. dharmasaMgrahaNI / 26. dharmasAramUlaTIkA / 27. dhUrtAkhyAna / 28. naMdIvRtti / 29. nyAyapradezasUtravRtti / 30. nyAyavinizcaya / 31. nyAyAmRtataraMgiNI / 32. nyAyAvatAravRtti / 33. paMcanirgranthI / 34. paMcaliMgI / 35. paMcavastusaTIka / 36. paMcasaMgraha / 37. paMcasUtravRtti / 38. paMcasthAnaka / 39. paMcAzaka / 40. paralokasiddhi / 41. piMDaniyuktivRtti / 42. prajJApanApradezavyAkhyA / 43. pratiSThAkalpa / 44. bRhanmithyAtvamaMthana / 45. munipaticaritra / 46. yatidinakRtya / 47. yazodharacarita / 48. yogadRSTisamuccaya / 49. yogabindu / 50. yogazataka / 51. lagnazuddhi / 52. lokatattvanirNaya / 53. lokabindu / 54. viMzativiMzikA / 55. vIrastava / 56. vIrAMgadakathA / 57. vedabAhyatAnirAkaraNa / 58. vyavahArakalpa / 59.zAstravArtA-samuccayasaTIka / 60. zrAvakaprajJaptivRtti / 61. zrAvakadharmataMtra / 62. SaDdarzanasamuccaya / 63. SoDazaka / 64. samakita pacAsI / 65. saMgrahaNIvRtti / 66. saMmattasattarI / 67. saMbodhasattarI / 68. samarAiccakahA / 69. sarvajJasiddhiprakaraNasaTIka / 70. syAdvAdakucodyaparihAra / kintu inameM kucha grantha aise bhI haiM jinheM 'bhavavirahAMka' samadarzI AcArya haribhadra kI kRti hai, aisA nahIM kahA jA sakatA hai| Age hama unhIM kRtiyoM kA saMkSipta paricaya de rahe haiM jo nizcita rUpa se samadarzI evaM bhava-virahAMka se sUcita yAkinIsUnu haribhadra dvArA praNIta haiN| Agamika vyAkhyAe~ jaisA ki hamane pUrva meM nirdeza kiyA hai, haribhadra jaina AgamoM kI saMskRta Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) meM vyAkhyA likhane vAle prathama AcArya haiN| AgamoM kI vyAkhyA ke sandarbha meM unake nimna grantha upalabdha haiM - __ (1) dazavaikAlika vRtti, (2) Avazyaka laghuvRtti, (3) anuyogadvAra vRtti, (4) nandI vRtti, (5) jIvAbhigamasUtra laghuvRtti, (6) caityavandanasUtra vRtti(lalitavistarA) aura (7) prajJApanApradeza vyaakhyaa| isake atirikta AvazyakasUtra bRhat vRtti kA aura piNDaniyukti vRtti ke lekhaka bhI AcArya haribhadra mAne jAte haiM, kintu vartamAna meM Avazyaka vRtti anupalabdha hai| jo piNDaniyukti TIkA milatI hai usakI utthAnikA meM yaha spaSTa ullekha hai ki isa grantha kA prArambha to haribhadra ne kiyA thA, kintu ve ise apane jIvana-kAla meM pUrNa nahIM kara pAe, unhoMne sthApanAdoSa taka kI vRtti likhI thI, usake Age kisI vIrAcArya ne likhii| AcArya haribhadra dvArA viracita vyAkhyA granthoM meM saMkSipta paricaya isa prakAra hai 1. dazavakAlika vRtti- yaha vRtti ziSyabodhinI yA bRhavRtti ke nAma - se bhI jAnI jAtI hai| vastuta: yaha vRtti dazavaikAlika sUtra kI apekSA usa para bhadrabAhu viracita niyukti para hai| isameM AcArya ne dazavakAlika zabda kA artha, grantha ke prArambha meM maMgala kI AvazyakatA aura usakI vyutpatti ko spaSTa karane ke sAtha hI dazavaikAlika kI racanA kyoM kI gayI ise spaSTa karate hue zayyaMbhava aura unake putra manaka ke pUrNa kathAnaka kA bhI ullekha kiyA hai| prathama adhyAya kI TIkA meM AcArya ne tapa ke prakAroM kI carcA karate hue dhyAna ke cAroM prakAroM kA sundara vivecana prastuta kiyA hai| isa prathama adhyAya kI TIkA meM pratijJA, hetu, udAharaNa Adi anumAna ke vibhinna avayavoM evaM hetvAbhAsoM kI bhI carcA ke atirikta unhoMne isameM nikSepa ke siddhAntoM kA bhI vivecana kiyA hai| dUsare adhyayana kI vRtti meM tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJA, pA~ca indriya, pA~ca sthAvarakAya, dasa prakAra kA zramaNa dharma aura 18000 zIlAMgoM kA bhI nirdeza milatA hai| sAtha hI isameM rathanemi aura rAjImatI ke uttarAdhyayana meM Ae kathAnaka kA bhI ullekha hai| tRtIya adhyayana kI vRtti meM mahat aura kSullaka zabda ke artha ko spaSTa karane ke sAtha hI jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ko spaSTa kiyA gayA hai tathA kathAoM ke cAra prakAroM ko udAharaNa sahita samajhAyA gayA hai| caturtha adhyayana kI vRtti meM paJcamahAvrata aura rAtribhojana-viramaNa kI carcA ke sAtha-sAtha jIva ke svarUpa para bhI dArzanika 46) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| isameM bhASyagata aneka gAthAe~ bhI uddhRta kI gayI haiN| isI prakAra paMcama adhyayana kI vRtti meM 18 sthANu arthAt vrata-SaTka, kAyaSaTka, akalpya bhojana-varjana, gRhabhojanavarjana, paryaMkavarjana, niSidhyAvarjana, snAnavarjana aura zobhAvarjana kA ullekha huA hai| SaSTha adhyayana meM kSullakAcAra kA vivecana kiyA gayA hai| saptama adhyayana kI vRtti meM bhASA kI zuddhi-azuddhi kA vicAra hai| aSTama adhyayana kI vRtti meM AcAra-praNidhi kI prakriyA evaM phala kA pratipAdana hai| navama adhyayana kI vRtti meM vinaya ke prakAra aura vinaya ke phala tathA avinaya se hone vAlI hAniyoM kA citraNa kiyA gayA hai| dazama adhyayana kI vRtti bhikSu ke svarUpa kI carcA karatI hai| dazavaikAlika vRtti ke aMta meM AcArya ne apane ko mahattarA yAkinI kA dharmaputra kahA hai| . 2. Avazyaka vRtti- yaha vRtti Avazyaka niyukti para AdhArita hai| AcArya haribhadra ne isameM Avazyaka sUtroM kA padAnusaraNa na karate hue svatantra rIti se niyukti-gAthAoM kA vivecana kiyA hai| niyukti kI prathama gAthA kI vyAkhyA karate hue AcArya ne pA~ca prakAra ke jJAna kA svarUpa pratipAdita kiyA hai| isI prakAra mati, zruta, avadhi, mana:-paryaya aura kevala kI bhI bhedaprabhedapUrvaka vyAkhyA kI gaI hai| sAmAyika niyukti kI vyAkhyA meM pravacana kI utpatti ke prasaMga para prakAza DAlate hue batAyA hai ki kucha puruSa svabhAva se hI aise hote haiM, jinheM vItarAga kI vANI arucikara lagatI hai, isameM pravacanoM kA koI doSa nahIM hai| doSa to una sunane vAloM kA hai| sAtha hI sAmAyika ke uddeza, nirdeza, nirgama, kSetra Adi teIsa dvAroM kA vivecana karate hue sAmAyika ke nirgama dvAra ke prasaMga meM kulakaroM kI utpatti, unake pUrvabhava, Ayu kA varNana tathA nAbhikulakara ke yahA~ bhagavAna RSabhadeva kA janma, tIrthaGkara nAma, gotrakarma baMdhana ke kAraNoM para prakAza DAlate hue anya AkhyAnoM kI bhA~ti prAkRta meM dhana nAmaka sArthavAha kA AkhyAna diyA gayA hai| RSabhadeva ke pAraNe kA ullekha karate hue vistRta vivecana hetu vasudevahiMDI' kA nAmollekha kiyA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM utpanna cAra anuyogoM kA vibhAjana karane vAle AryarakSita se sambaddha gAthAoM kA varNana hai| caturviMzatistava aura vaMdanA nAmaka dvitIya aura tRtIya Avazyaka kA niyukti ke anusAra vyAkhyAna kara pratikramaNa nAmaka caturtha Avazyaka kI vyAkhyA meM dhyAna para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| sAtha hI sAta prakAra ke bhayasthAnoM sambandhI aticAroM kI AlocanA kI gAthA uddhRta kI gaI hai| paJcama Avazyaka ke rUpa meM kAyotsarga kA vivaraNa dekara paMcavidhakAya ke utsarga kI tathA SaSTha Avazyaka meM pratyAkhyAna kI carcA karate 47 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) hue vRttikAra ne ziSyahitA nAmaka Avazyaka TIkA sampanna kI hai| AcArya haribhadra kI yaha vRtti 22,000 zloka pramANa hai| 3. anuyogadvAra vRtti - yaha TIkA anuyogadvAra cUrNi kI zailI para likhI gayI hai, jo ki nandIvRtti ke bAda kI kRti hai| isameM Avazyaka' zabda kA nikSepa-paddhati se vicAra kara nAmAdi AvazyakoM kA svarUpa batAte hue nAma, sthApanA, dravya aura bhAva kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| zruta kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA hai| skandha, upakrama Adi ke vivecana ke bAda AnupUrvI ko vistAra se pratipAdita kiyA hai| isake bAda dvinAma, trinAma, caturnAma, paJcanAma, SaTnAma, saptanAma, aSTanAma, navanAma aura dazanAma kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| pramANa kA vivecana karate hue vividha aMguloM ke svarUpa kA varNana tathA samaya ke vivecana meM palyopama kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| zarIra paJcaka ke pazcAt bhAvapramANa meM pratyakSa, anumAna, aupamya, Agama, darzana, cAritra, naya aura saMkhyA kA vyAkhyAna hai| naya para puna: vicAra karate hue jJAnanaya aura kriyAnaya kA svarUpa nirUpita karate hue jJAna aura kriyA donoM kI eka sAtha upayogitA ko siddha kiyA gayA hai| 4. nandI vRtti- yaha vRtti nandIcUrNi kA hI rUpAntara hai| isameM prAya: unhIM viSayoM ke vyAkhyAna haiM jo nandIcUrNi meM haiN| isameM prArambha meM nandI ke zabdArtha, nikSepa Adi evaM usake bAda jina, vIra aura saMgha kI stuti kI mahattA para prakAza DAlate hue tIrthakarAvalikA, gaNadharAvalikA aura sthavirAvalikA kA pratipAdana kiyA gayA hai| nandI vRtti meM jJAna ke adhyayana kI yogyatAayogyatA para vicAra karate hue likhA hai ki ayogya ko jJAna-dAna se vastuta: akalyANa hI hotA hai| isake bAda tIna prakAra kI parSad kA vyAkhyAna, jJAna ke bheda-prabheda, svarUpa, viSaya Adi kA vivecana kiyA gayA hai| kevala-jJAna aura kevala-darzana ke kramika upayoga Adi kA pratipAdana karate hue yugapadvAda ke samarthaka siddhasena Adi kA, kramikatva ke samarthaka jinabhadragaNi Adi kA tathA abhedavAda ke samarthaka vRddhAcAryoM kA ullekha kiyA gayA hai| isameM varNita siddhasena, siddhasena divAkara se bhinna haiM, kyoMki siddhasena divAkara tRtIya mata abhedavAda ke pravartaka haiN| dvitIya mata kramikatva ke samarthaka jinabhadra Adi ko siddhAntavAdI kahA gayA hai| anta meM zruta ke zravaNa aura vyAkhyAna kI vidhi batAte hue AcArya ne nandyadhyayana vivaraNa sampanna kiyA hai| 5. jIvAbhigamasUtra laghuvRtti - isa vRtti ke aparanAma ke rUpa meM 'pradezavRtti' kA ullekha milatA hai| isakA granthAna 1192 gAthAe~ haiM 56 kintu Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) vRtti anupalabdha hai| jIvAbhigamasUtra para AcArya malayagiri kRta ekamAtra vRtti upalabdha hai jisameM aneka grantha aura granthakAroM kA nAmollekha bhI kiyA gayA hai| usameM haribhadrakRta tattvArtha-TIkA kA ullekha hai, parantu jIvAbhigama para unakI kisI vRtti kA ullekha nahIM hai| 6. caityavandanasUtra vRtti (lalitavistarA)-caityavandana ke sUtroM para haribhadra ne lalitavistarA nAma se eka vistRta vyAkhyA kI racanA kI hai| yaha kRti bauddha-paramparA ke lalitavistarA kI zailI meM prAkRta mizrita saMskRta meM racI gayI hai| yaha grantha caityavandana ke anuSThAna meM prayukta hone vAle praNipAtadaNDakasUtra (namotthuNaM), caityastava (arihaMta ceiyANaM), caturviMzatistava (logassa..), zrutastava (pukkharavara..), siddhastava (siddhANaM-buddhANaM), praNidhAnasUtra (jaya-vIyarAya) Adi ke vivecana ke rUpa meM likhA gayA hai| mukhyata: to yaha grantha arihanta paramAtmA kI stutirUpa hI hai, parantu AcArya haribhadra ne isameM arihanta paramAtmA ke viziSTa guNoM kA paricaya dete hue anya dArzanika vicAradhArAoM ke pariprekSya meM tarkapUrNa samIkSA bhI kI hai| isI prasaMga meM isa grantha meM sarvaprathama yApanIya mAnyatA ke AdhAra para strImukti kA samarthana kiyA gayA hai| 7. prajJApanA-pradeza vyAkhyA- isa TIkA ke prArambha meM jaina-pravacana kI mahimA ke bAda maMgala kI mahimA kA vizeSa vivecana karate hue Avazyaka TIkA kA nAmollekha kiyA gayA hai| bhavya aura abhavya kA vivecana karane ke bAda prathama pada kI vyAkhyA meM prajJApanA ke viSaya, kartRtva Adi kA varNana kiyA gayA hai| jIva-prajJApanA aura ajIva-prajJApanA kA varNana karate hue ekendriyAdi jIvoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| dvitIya pada kI vyAkhyA meM pRthvIkAya, apkAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya tathA dvIndriyAdi ke sthAnoM kA varNana kiyA gayA hai| tRtIya pada kI vyAkhyA meM kAyAdyalpa-bahutva, veda, lezyA, indriya Adi dRSTiyoM se jIva-vicAra, loka-sambandhI alpabahutva, Ayurbandha kA alpa-bahutva, pudgalAlpa-bahutva, dravyAlpa-bahutva, avagADhAlpa-bahutva Adi para vicAra kiyA gayA hai| caturtha pada meM nArakoM kI sthiti tathA paJcama pada kI vyAkhyA meM nArakaparyAya, avagAha, SaTsthAnaka, karmasthiti aura jIvaparyAya kA vizleSaNa kiyA gayA hai| SaSTha aura saptama pada meM nAraka sambandhI virahakAla kA varNana hai| aSTama pada meM saMjJA kA svarUpa batAyA hai| navama pada meM vividha yoniyoM evaM dazama pada meM ratnaprabhA Adi pRthviyoM kA carama aura acarama kI dRSTi se vivecana kiyA gayA hai| gyArahaveM pada meM bhASA ke Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa svarUpa ke sAtha hI strI, puruSa aura napuMsaka ke lakSaNoM ko batAyA gayA hai| bArahaveM pada meM audArikAdi zarIra ke sAmAnya svarUpa kA varNana tathA terahaveM pada kI vyAkhyA meM jIva aura ajIva ke vividha pariNAmoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| Age ke padoM kI vyAkhyA meM kaSAya, indriya, yoga, lezyA, kAya sthiti, antakriyA, avagAhanA, saMsthAnAdi kriyA, karma- prakRti, karma-bandha, AhArapariNAma, upayoga, pazyatA, saMjJA, saMyama, avadhi, pravicAra, vedanA aura samudghAta kA vizeSa varNana kiyA gayA hai| tIsaveM pada meM upayoga aura pazyatA kI bhedarekhA spaSTa karate hue sAkAra upayoga ke ATha prakAra aura sAkAra pazyatA ke chaH prakAra batAe gae haiN| AcArya haribhadra kI kRtiyA~ SoDazaka : isa kRti meM eka-eka viSayoM ko lekara 16 - 16 padyoM meM AcArya haribhadra ne 16 SoDazakoM kI racanA kI hai| ye 16 SoDazaka isa prakAra haiM - ( 1 ) dharmaparIkSASoDazaka, (2) saddharmadezanASoDazaka, (3) dharmalakSaNaSoDazaka, (4) dharmaliMgaSoDazaka, (5) lokottaratattvaprAptiSoDazaka, (6) jinamaMdiranirmANaSoDazaka, (7) jinabimbaSoDazaka, (8) pratiSThASoDazaka, (9) pUjAsvarUpaSoDazaka, (10) pUjAphalaSoDazaka, (11) zrutajJAnaliGgaSoDazaka, (12) dIkSAdhikAriSoDazaka, (13) guruvinayaSoDazaka, (14) yogabhedaSoDazaka, (15) dhyeyasvarUpaSoDazaka, (16) samarasaSoDazaka / viMzativiMzakAe~ : viMzativiMzikA nAmaka AcArya haribhadra kI yaha kRti 20-20 prAkRta gAthAoM meM nibaddha hai| ye viMzikAe~ nimnalikhita haiM - prathama adhikAra viMzikA meM 20 viMzikAoM ke viSaya kA vivecana kiyA gayA hai / dvitIya viMzikA meM loka ke anAdi svarUpa kA vivecana hai| tRtIya viMzikA meM kula, nIti aura lokadharma kA vivecana hai| caturtha viMzikA kA viSaya caramaparivarta hai| pA~cavIM viMzikA meM zuddha dharma kI upalabdhi kaise hotI hai, isakA vivecana hai| chaThI viMzikA meM saddharma kA evaM sAtavIM viMzikA meM dAna kA vivecana hai| AThavIM viMzikA meM pUjA-vidhAna kI carcA hai| navIM viMzikA meM zrAvakadharma, dasavIM viMzikA meM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM evaM gyArahavIM viMzikA meM munidharma kA vivecana kiyA gayA hai| bArahavIM viMzikA zikSA-viMzikA hai| isameM dhArmika jIvana ke liye yogya zikSAe~ prastuta kI gayI haiN| terahavIM viMzikA bhikSA-viMzikA hai| isameM muni ke bhikSA-sambandhI doSoM kA vivecana hai| caudahavIM antarAyazuddhi viMzikA meM bhikSA ke sandarbha meM 50 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) hone vAle antarAyoM kA vivecana hai| jJAtavya hai ki isa viMzikA meM mAtra cha: gAthAe~ hI milatI haiM, zeSa gAthAe~ kisI bhI hastaprata meM nahIM milatI haiN| pandrahavIM AlocanA-viMzikA hai| solahavIM viMzikA prAyazcitta-viMzikA hai| isameM vibhinna prAyazcittoM kA saMkSipta vivecana hai| satrahavIM vizikA yogavidhAnaviMzikA hai| isameM yoga ke svarUpa kA vivecana hai| aTThArahavIM kevalajJAna viMzikA meM kevalajJAna ke svarUpa kA vizleSaNa hai| unnIsavIM siddhavibhaktiviMzikA meM siddhoM kA svarUpa varNita hai| bIsavIM siddhasukha-viMzikA hai, jisameM siddhoM ke sukha kA vivecana hai| isa prakAra ina bIsa viMzikAoM meM jainadharma aura sAdhanA se sambandhita vividha viSayoM kA vivecana hai| yogaviMzikA : yaha prAkRta meM nibaddha mAtra 20 gAthAoM kI eka laghu racanA hai| isameM jaina-paramparA meM pracalita mana, vacana aura kAya-rUpa pravRtti vAlI paribhASA ke sthAna para mokSa se jor3ane vAle dharma vyApAra ko yoga kahA gayA hai| sAtha hI isameM yoga kA adhikArI kauna ho sakatA hai, isakI bhI carcA kI gaI hai| yogaviMzikA meM yoga ke nimna pA~ca bhedoM kA varNana hai- (1) sthAna, (2) urNa, (3) artha, (4) Alambana, (5) anaalmbn| yoga ke ina pA~ca bhedoM kA varNana isase pUrva kisI bhI jaina-grantha meM nahIM miltaa| ata: yaha AcArya kI apanI maulika kalpanA hai| kRti ke anta meM icchA, prakRti, sthiratA aura siddhi - ina cAra yogAMgoM aura kRti, bhakti, vacana aura asama - ina cAra anuSThAnoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| isake atirikta isameM caityavandana kI kriyA kA bhI ullekha hai| __ yogazataka : yaha 101 prAkRta gAthAoM meM nibaddha AcArya haribhadra kI yoga sambandhI racanA hai| graMtha ke prArambha meM nizcaya aura vyavahAra dRSTi se yoga kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai, usake pazcAt AdhyAtmika vikAsa ke upAyoM kI carcA kI gaI hai| grantha ke uttarArddha meM citta ko sthira karane ke liye apanI vRttiyoM ke prati sajaga hone yA unakA avalokana karane kI bAta kahI gaI hai| anta meM yoga se prApta labdhiyoM kI carcA kI gaI hai| ___yogadRSTisamuccaya : yogadRSTisamuccaya jaina yoga kI eka mahattvapUrNa racanA hai| AcArya haribhadra ne ise 227 saMskRta padyoM meM nibaddha kiyA hai| isameM sarvaprathama yoga kI tIna bhUmikAoM kA nirdeza hai : (1) dRSTiyoga, (2) icchAyoga aura (3) saamrthyyog| dRSTiyoga meM sarvaprathama mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA - ina ATha dRSTiyoM kA vistRta varNana hai| saMsArI jIva kI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa acaramAvartakAlIna avasthA ko 'ogha - dRSTi' aura caramAvartakAlIna avasthA yoga - dRSTi kahA gayA hai| AcArya haribhadra ne ina ATha yoga- dRSTiyoM ke prasaMga meM hI jaina - paramparA sammata caudaha guNasthAnoM kI bhI yojanA kara lI hai| isake pazcAt unhoMne icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga kI carcA kI hai / grantha ke anta meM unhoMne yoga adhikArI ke rUpa meM gotrayogI, kulayogI, pravRttacakrayogI aura siddhayogI - ina cAra prakAra ke yogiyoM kA varNana kiyA hai| AcArya haribhadra ne isa grantha para 100 padya pramANa vRtti bhI likhI hai, jo 1975 zloka parimANa hai| yogabindu : haribhadrasUri kI yaha kRti anuSTup chanda ke 527 saMskRta padyoM meM nibaddha hai| isa kRti meM unhoMne jaina yoga ke vistRta vivecana ke sAthasAtha anya paramparAsammata yogoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka vivecana bhI kiyA hai| isameM yoga adhikAriyoM kI carcA karate hue unake do prakAra nirUpita kiye gae haiM - (1) caramAvRtavRtti, (2) acaramAvRta - AvRtavRtti / isameM caramAvRtavRtti ko hI mokSa kA adhikArI mAnA gayA hai| yoga ke adhikArI anadhikArI kA nirdeza karate samaya moha meM Abaddha saMsArI jIvoM ko 'bhavAbhinandI' kahA hai aura cAritrI jIvoM ko yoga kA adhikArI mAnA hai| yoga kA prabhAva, yoga kI bhUmikA ke rUpa meM pUrvasevA, pA~ca prakAra ke anuSThAna, samyaktva prApti kA vivecana, virati, mokSa, AtmA kA svarUpa, kArya kI siddhi meM samabhAva, kAlAdi ke pA~ca kAraNoM kA balAbala, mahezvaravAdI evaM puruSAdvaitavAdI ke matoM kA nirasana Adi ke sAtha hI haribhadra ne 'guru' kI vistAra se vyAkhyA kI hai| AdhyAtmika vikAsa kI pA~ca bhUmikAoM meM se prathama cAra kA pataJjalI ke anusAra samprajJAta-asamprajJAta ke rUpa meM nirdeza, sarvadeva namaskAra kI udAravRtti ke viSaya meM cArisaMjIvanI, nyAya gopendra aura kAlAtIta ke mantavya aura kAlAtIta kI anupalabdha kRti meM se sAta avataraNa Adi bhI isa grantha ke mukhya pratipAdya haiN| puna: isameM jIva ke bhedoM ke antargata apunarbandhaka samyak dRSTi yA bhinna graMthI, daizavirati aura sarva-virati kI carcA kI gaI hai| yogAdhikAra prApti ke sandarbha meM pUrvasevA ke rUpa meM vividha AcAra-vicAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| AdhyAtmika vikAsa kI carcA karate hue adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRtti-saMkSaya - ina pA~ca bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai| sAtha hI inakI pAtaJjali anumodita samprajJAta aura asamprajJAta samAdhi se tulanA bhI 52 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) kI gaI hai| isameM vividha prakAra ke yaugika anuSThAnoM kI bhI carcA hai, jo isa bAta ko sUcita karate haiM ki sAdhaka yoga-sAdhanA kisa uddezya se kara rahA hai| yaugika anuSThAna pA~ca haiM- (1) viSAnuSThAna, (2) garAnuSThAna, (3) anAnuSThAna, (4) taddhetu-anuSThAna, (5) amRtaanusstthaan| inameM pahale tIna 'asad anuSThAna haiM tathA antima ke do anuSThAna 'sadanuSThAna' haiN| 'sadyogacintAmaNi' se prArambha honevAlI isa vRtti kA zloka parimANa 3620 hai| yogabindu ke spaSTIkaraNa ke liye yaha vRtti atyanta mahattvapUrNa hai| SaDdarzanasamuccaya : SaDdarzanasamuccaya AcArya haribhadra kI lokavizruta dArzanika racanA hai| mUla kRti mAtra 87 saMskRta zlokoM meM nibaddha hai| inameM AcArya haribhadra ne cArvAka, bauddha, nyAya-vaizeSika, sAMkhya, jaina aura jaimini (mImAMsA darzana)- ina cha: darzanoM ke siddhAntoM kA, unakI mAnyatA ke anusAra saMkSepa meM vivecana kiyA hai| jJAtavya hai ki darzana-saMgrAhaka granthoM meM yaha eka aisI kRti hai jo ina bhinna-bhinna darzanoM ko khaNDana-maNDana se Upara uThakara apane yathArtha svarUpa meM prastuta karatI hai| isa kRti ke sandarbha meM vizeSa vivecana hama haribhadra ke vyaktitva kI carcA karate samaya kara cuke haiN| zAkhAcArtAsamuccaya : jahA~ SaDdarzanasamuccaya meM vibhinna darzanoM kA yathArtha prastutIkaraNa hai, vahA~ zAstravArtAsamuccaya meM vividha bhAratIya darzanoM kI samIkSA prastuta kI gayI hai| SaDdarzanasamuccaya kI apekSA yaha eka vistRta kRti hai| AcArya haribhadra ne ise 702 saMskRta zlokoM meM nibaddha kiyA hai| yaha kRti ATha stabakoM meM vibhakta hai| prathama stabaka meM sAmAnya upadeza ke pazcAt cArvAka mata kI samIkSA kI gayI hai| dvitIya stabaka meM bhI cArvAka mata kI samIkSA ke sAtha-sAtha ekAnta-svabhAvavAdI Adi matoM kI samIkSA kI gayI hai| isa grantha ke tIsare stabaka meM AcArya haribhadra ne Izvara-kartRtva kI samIkSA kI hai| caturtha stabaka meM vizeSa rUpa se sAMkhya mata kA aura prasaMgAntara se bauddhoM ke vizeSavAda aura kSaNikavAda kA khaNDana kiyA gayA hai| paJcama stabaka bauddhoM ke hI vijJAnavAda kI samIkSA prastuta karatA hai| SaSTha stabaka meM bauddhoM ke kSaNikavAda kI vistAra se samIkSA kI gayI hai| saptama stabaka meM haribhadra ne vastu kI anantadharmAtmakatA aura syAdvAda kI prasthApanA kI hai| sAtha hI isa stabaka ke anta meM vedAnta kI samIkSA bhI kI gayI hai| aSTama stabaMka meM mokSa evaM mokSamArga kA vivecana hai| isI krama meM isa stabaka meM prasaMgAntara se sarvajJatA ke niSedhaka mImAMsA-darzana kI samIkSA karate hue anta meM sarvajJatA ko siddha kiyA hai| isake sAtha hI isa stabaka meM zabdArtha ke svarUpa para bhI vistAra se carcA upalabdha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa hotI hai| isa grantha kI vizeSatA yaha hai ki isameM nyAya-vaizeSika, sAMkhya, bauddha Adi darzanoM kI samIkSA hote hue bhI unake prasthApakoM ke prati vizeSa AdarabhAva prastuta kiyA gayA hai aura unake dvArA pratipAdita siddhAntoM kA jaina dRSTi ke sAtha sundara samanvaya kiyA gayA hai / isa sandarbha meM hama vizeSa carcA haribhadra ke vyaktitva evaM avadAna kI carcA ke prasaMga meM kara cuke haiM, ataH yahA~ ise hama yahIM virAma dete haiM / anekAntajayapatAkA : jaina darzana kA kendrIya siddhAnta anekAntavAda . hai / isa siddhAnta ke prastutIkaraNa hetu AcArya haribhadra ne saMskRta bhASA meM isa grantha kI racanA kii| cU~ki isa grantha meM anekAntavAda ko anya dArzanika siddhAntoM para vijaya prApta karane vAlA dikhAyA gayA hai, ataH isI AdhAra para isakA nAmakaraNa anekAntajayapatAkA kiyA gayA hai| isa grantha meM cha: adhikAra haiM - prathama adhikAra meM anekAntadRSTi se vastu ke sad-asad svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai| dUsare adhikAra meM vastu ke nityatva aura anityatva kI samIkSA karate hue use nityAnitya batAyA gayA hai| tRtIya adhikAra meM vastu ko sAmAnya athavA vizeSa mAnane vAle dArzanika matoM kI samIkSA karate hue anta meM vastu ko sAmAnya- vizeSAtmaka siddha karake anekAntadRSTi kI prasthApanA kI gayI hai / isI prasaMga meM dravya, guNa aura paryAya ko kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna pratipAdita karake anekAntavAda kI puSTi kI gayI hai / Age caturtha adhikAra meM vastu ke abhilApya aura anabhilApya matoM kI samIkSA karate hue use vAcyAvAcya nirUpita kiyA gayA hai| agale adhikAroM meM bauddhoM ke yogAcAra darzana kI samIkSA evaM mukti sambandhI vibhinna mAnyatAoM kI samIkSA kI gayI hai / isa prakAra isa kRti meM anekAnta dRSTi se paraspara virodhI matoM ke madhya samanvaya sthApita kiyA gayA hai| anekAntavAdapraveza : jahA~ anekAntajayapatAkA prabuddha dArzanikoM ke samakSa anekAntavAda ke gAmbhIrya ko samIkSAtmaka zailI meM prastuta karane hetu likhI gayI hai, vahA~ anekAntavAdapraveza sAmAnya vyakti hetu anekAntavAda ko bodhagamya banAne ke liye likhA gayA hai| yaha grantha bhI saMskRta bhASA meM nibaddha hai| isakI viSaya-vastu anekAntajayapatAkA ke samAna hI hai| nyAyapraveza TIkA : haribhadra ne svatantra dArzanika granthoM ke praNayana ke sAtha-sAtha anya paramparA ke dArzanika granthoM para bhI TIkAe~ likhI haiN| inameM bauddha dArzanika diGnAga ke nyAya- praveza para unakI TIkA bahuta hI prasiddha hai| isa grantha meM nyAya - sambandhI bauddha mantavya ko hI spaSTa kiyA gayA hai| yaha grantha 54 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) haribhadra kI vyApaka aura udAra dRSTi kA paricaya detA hai| isa grantha ke mAdhyama se jaina paramparA meM bhI bauddhoM ke nyAya-sambandhI mantavyoM ke adhyayana kI paramparA kA vikAsa huA hai| dharmasaMgrahaNI : yaha haribhadra kA dArzanika grantha hai| 1296 gAthAoM meM nibaddha isa grantha meM dharma ke svarUpa kA nikSepoM dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai| malayagiri dvArA isa para saMskRta TIkA likhI gayI hai| isameM AtmA ke anAdi nidhanatva, amUrtatva, pariNAmitva, jJAyaka-svarUpa, kartRtva-bhoktRtva aura sarvajJa-siddhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| lokatattvanirNaya : lokatattvanirNaya meM haribhadra ne apanI udAra dRSTi kA paricaya diyA hai| isa grantha meM jagat-sarjaka-saMcAlaka ke rUpa meM mAne gae kI anucita ceSTAoM kI asabhyatA tathA loka-svarUpa kI tAtvikatA kA vicAra kiyA gayA hai| isameM dharma ke mArga para calane vAle pAtra evaM apAtra kA vicAra karate hue supAtra ko hI upadeza dene ke vidhAna kI vivecanA kI gayI hai| darzanasaptatikA : isa prakaraNa meM samyaktvayukta zrAvakadharma kA 120 gAthAoM meM upadeza saMgRhIta hai| isa grantha para zrI mAnadevasUri kI TIkA hai| brahmasiddhisamuccaya : AcArya haribhadra dvArA racita isa saMskRta grantha ke kula 423 padya hI upalabdha haiN| Adya pada meM mahAvIra ko namaskAra kara brahmAdi kI prakriyA, usake anusAra jatAne kI pratijJA kI hai| isa grantha meM sarvadharmoM kA samanvaya kiyA gayA hai| yaha grantha apUrNa prApta hotA hai| sambodhaprakaraNa : 1590 padyoM kI yaha prAkRta racanA bAraha adhikAroM meM vibhakta hai| isameM guru, kuguru, samyaktva evaM deva kA svarUpa, zrAvaka dharma aura pratimAe~, vrata, AlocanA tathA mithyAtva Adi kA varNana hai| isameM haribhadra ke yuga meM jaina muni saMgha meM Aye hue cAritrika patana kA sajIva citraNa hai, jisakI carcA hama pUrva meM kara cuke haiN| dharmabinduprakaraNa : 542 sUtroM meM nibaddha yaha grantha cAra adhyAyoM meM vibhakta hai| isameM zrAvaka aura zramaNa-dharma kI vivecanA kI gayI hai| zrAvaka banane ke pUrva jIvana ko pavitra aura nirmala banAne vAle mArgAnusArI ke paiMtIsa guNoM kI vivecanA kI gayI hai| isa para municandrasUri ne TIkA likhI hai| upadezapada : isa grantha meM kula 1040 gAthAe~ haiN| isa para municandrasUri ne sukhabodhinI TIkA likhI hai| AcArya ne dharmakathAnuyoga ke mAdhyama se isa kRti meM manda buddhi vAloM ke prabodha ke lie jaina dharma ke upadezoM ko sarala Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) laukika kathAoM ke rUpa meM saMgRhIta kiyA hai| mAnava paryAya kI durlabhatA evaM buddhi camatkAra ko prakaTa karane ke liye kaI kathAnakoM kA grathana kiyA hai| manuSya-janma kI durlabhatA ko collaka, pAzaka, dhAnya, dyUta, ratna, svapana, cakrayUpa Adi dRSTAntoM ke dvArA pratipAdita kiyA gayA hai| paMcavastuka (paMcavatthuga) : AcArya haribhadra kI yaha kRti prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM 1714 padya haiM jo nimna pA~ca adhikAroM meM vibhakta haiM - 1. pravrajyAvidhi ke antargata 228 padya haiN| isameM dIkSAsambandhI vidhividhAna diye gae haiN| 2. nityakriyA sambandhI adhikAra meM 381 padya haiN| yaha munijIvana ke dainandina pratyayoM sambandhI vidhi-vidhAna kI carcA karatA hai| 3. mahAvratAropaNa vidhi ke antargata 321 padya haiN| isameM bar3I dIkSA arthAt mahAvratAropaNa vidhi kA vivecana huA hai, sAtha hI isameM sthavirakalpa, jinakalpa aura unase sambandhita upAdhi Adi ke sambandha meM bhI vicAra kiyA gayA hai| caturtha adhikAra meM 434 gAthAe~ haiN| inameM AcArya-pada sthApanA, gaNaanujJA, ziSyoM ke adhyayana Adi sambandhI vidhi-vidhAnoM kI carcA karate hue pUjA-stavana Adi sambandhI vidhi-vidhAnoM kA nirdeza isameM milatA hai| paJcama adhikAra meM sallekhanA sambandhI vidhAna diye gae haiN| isameM 350 gAthAe~ haiN| - isa kRti kI 550 zloka parimANa ziSyahitA nAmaka svopajJa TIkA bhI milatI hai| vastuta: yaha grantha vizeSa rUpa se jaina muni-AcAra se sambandhita hai aura isa vidhA kA yaha eka Akara grantha bhI kahA jA sakatA hai| .. zrAvakaprajJapti (sAvayapaNNatti) : 405 prAkRta gAthAoM meM nibaddha yaha racanA zrAvakAcAra ke sambandha meM AcArya haribhadra kI eka mahattvapUrNa kRti hai| aisA mAnA jAtA hai ki isake pUrva AcArya umAsvAti ne bhI isI nAma kI eka kRti saMskRta bhASA meM nibaddha kI thii| yadyapi aneka granthoM meM isakA ullekha milatA hai, parantu isakI Aja taka koI prati upalabdha nahIM huI hai| nAma sAmya ke kAraNa haribhadrakRta isa prAkRta kRti (sAvayapaNNatti) ko tattvArthasUtra ke racayitA umAsvAti kI racanA mAna liyA jAtA hai, kintu yaha eka bhrAnti hI hai| paJcAzaka kI abhayadevasUri kRta bRtti meM aura lAvaNyasUri kRta dravyasaptati meM ise haribhadra kI kRti mAnA gayA hai| isa kRti meM sAvaga (zrAvaka) zabda kA artha, samyaktva kA svarUpa, navatattva, aSTakarma, zrAvaka ke 12 vrata aura zrAvaka sAmAcArI kA vivecana upalabdha hotA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa isa para svayaM AcArya haribhadra kI digpradA nAma kI svopajJa saMskRta TIkA bhI hai| isameM ahiMsANuvrata aura sAmAyikavrata kI carcA karate hue AcArya ne aneka mahattvapUrNa praznoM kA uttara diyA hai / TIkA meM jIva kI nityAnityatA Adi dArzanika viSayoM kI bhI gambhIra carcA upalabdha hotI hai / jaina AcAra sambandhI granthoM meM paJcavastuka tathA zrAvakaprajJapti ke atirikta aSTakaprakaraNa, SoDazakaprakaraNa, viMzikAe~ aura paJcAzakaprakaraNa bhI AcArya haribhadra kI mahattvapUrNa racanAe~ haiM / aSTakaprakaraNa : isa grantha meM 8-8 zlokoM meM racita nimnalikhita 32 prakaraNa haiM - 1. mahAdevASTaka, 2. snAnASTaka, 3. pUjASTaka, 4. agnikArikASTaka, 5. trividhabhikSASTaka, 6. sarvasampatkaribhikSASTaka, 7. pracchannabhojASTaka, 8. pratyAkhyAnASTaka, 9. jJAnASTaka, 10. vairAgyASTaka, 11. tapASTaka, 12. vAdASTaka, 13. dharmavAdASTaka, 14. ekAntanityavAdakhaNDanASTaka, 15. ekAntakSaNikavAdakhaNDanASTaka, 16. nityAnityavAdapakSamaMDanASTaka, 17. mAMsabhakSaNadUSaNASTaka, 18. mAMsabhakSaNamatadUSaNASTaka, 19. madyapAnadUSaNASTaka, 20. maithunadUSaNASTaka, 21. sUkSmabuddhiparIkSaNASTaka, 22. bhAvazuddhivicArASTaka, 23. jinamatamAlinyaniSedhASTaka, 24. puNyAnubandhipuNyASTaka, 25. puNyAnubandhipuNyaphalASTaka, 26. tIrthakRddAnASTaka, 27. dAnazaMkAparihArASTaka, 28. rAjyAdidAnadoSaparihArASTraka, 29. sAmAyikASTaka, 30. kevalajJAnASTaka, 31. tIrthaMkaradezanASTaka, 32. moksssvruupaassttk| dhUrtAkhyAna : yaha eka vyaMgyapradhAna racanA hai| isameM vaidika purANoM meM varNita asambhava aura avizvasanIya bAtoM kA pratyAkhyAna pA~ca dhUrtoM kI kathAoM ke dvArA kiyA gayA hai| lAkSaNika zailI kI yaha advitIya racanA hai / rAmAyaNa, mahAbhArata aura purANoM meM pAI jAne vAlI kathAoM kI aprAkRtika, avaijJAnika, abauddhika, mAnyatAoM tathA pravRttiyoM kA kathA ke mAdhyama se nirAkaraNa kiyA gayA hai| vyaMgya aura sujhAvoM ke mAdhyama se asambhava aura managaDhanta bAtoM ko tyAgane kA saMketa diyA gayA hai / khaDDapanA ke caritra aura bauddhika vikAsa dvArA nArI ko vijaya dilAkara madhyakAlIna nArI ke caritra ko udghATita kiyA gayA hai| dhyAnazatakavRtti : pUrva RSipraNIta dhyAnazataka gantha kA gambhIra viSaya Arta, raudra, dharma, zukla ina cAra prakAra ke dhyAnoM kA sugama vivaraNa diyA gayA hai / dhyAna kA yaha eka advitIya grantha hai / 57 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa yatidinakRtya : isa grantha meM mukhyatayA sAdhu ke dainika AcAra evaM kriyAoM kA varNana kiyA gayA hai / SaDAvazyaka ke vibhinna AvazyakoM ko sAdhu ko apane dainika jIvana meM pAlana karanA cAhie, isakI vizada vivecanA isa grantha meM kI gayI hai| paJcAzaka (paMcAsaga) : AcArya haribhadrasUri kI yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta meM racita hai| isameM unnIsa paJcAzaka haiM jisameM dUsare meM 44 aura sattarahaveM meM 52 tathA zeSa meM 50-50 padya haiN| vIragaNi ke ziSya zrIcandrasUri ke ziSya yazodeva ne pahale paJcAzaka para jaina mahArASTrI meM vi. saM0 1972 meM eka cUrNi likhI thI, jisameM prArambha meM tIna padya aura anta meM prazasti ke cAra padya haiM, zeSa grantha gadya meM hai| isameM samyaktva ke prakAra, usake yatanA, abhiyoga aura dRSTAnta ke sAtha-sAtha manuSya bhava kI durlabhatA Adi anyAnya viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAmAcArI viSaya kA aneka bAra ullekha huA hai| maNDanAtmaka zailI meM racita hone ke kAraNa isameM 'tulAdaNDa nyAya' kA ullekha bhI hai| Avazyaka cUrNi ke dezavirati meM jisa taraha navapayapayaraNa meM nau dvAroM kA pratipAdana hai, usI prakAra yahA~ para bhI nau dvAroM kA ullekha hai| paMcAzakoM meM jaina AcAra aura vidhi-vidhAna ke sambandha meM aneka gambhIra praznoM ko upasthita karake unake samAdhAna prastuta kiye gaye haiN| nimna unnIsa paJcAzaka upalabdha hote haiM - 1. zrAvakadharmavidhi, 2. jinadIkSAvidhi, 3. caityavandanavidhi, 4 . pUjAvidhi, 5. pratyAkhyAnavidhi, 6. stavanavidhi, 7. jinabhavananirmANavidhi, 8. jinabimbapratiSThAvidhi, 9. yAtrAvidhi, 10. upAsakapratimAvidhi, 11. sAdhudharmavidhi, 12. sAdhusAmAcArI vidhi, 13. piNDavidhAnavidhi, 14. zIlAGgavidhAnavidhi, 15. AlocanAvidhi, 16. prAyazcittavidhi, 17. kalpavidhi, 18. bhikSupratimAkalpavidhi, 19. tapavidhi / uparokta paJcAzaka apane-apane viSaya ko gambhIratA se kintu saMkSepa meM prastuta karate haiN| ina sabhI paJcAzakoM kA mUla pratipAdya zrAvaka evaM muni AcAra se sambandhita hai aura yaha spaSTa karate haiM ki jaina paramparA meM zrAvaka aura muni ke lie karaNIya vidhi-vidhAnoM kA svarUpa usa yuga meM kaisA thaa| isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI eka viziSTa pratibhAsampanna AcArya rahe haiN| unake dvArA kI gaI sAhitya sevA na kevala jaina sAhitya apitu sampUrNa bhAratIya vAGmaya meM apanA viziSTa 58 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) sthAna rakhatI hai| haribhadra ne jo udAtta dRSTi, asAmpradAyika vRtti aura nirbhayatA apanI kRtiyoM meM pradarzita kI hai, vaisI unake pUrvavartI athavA uttaravartI kisI bhI jaina-jainetara vidvAn ne zAyada hI pradarzita kI ho| unhoMne anya darzanoM ke vivecana kI eka svastha paramparA sthApita kI tathA dArzanika aura yoga-paramparA meM vicAra evaM vartana kI jo abhinava dazA udghATita kI vaha vizeSakara Aja ke yuga ke asAmpradAyika evaM tulanAtmaka aitihAsika adhyayana ke kSetra meM adhika vyavahArya hai| zrAvakadharmavidhi prakaraNa - prastuta kRti meM AcArya haribhadra ne zrAvaka zabda ke vyutpattiparaka artha ko spaSTa karate hue jinavANI kA zravaNa karane vAle ko zrAvaka kahA hai| kintu yahI paryApta nahIM hai, unakI dRSTi meM zrAvaka hone ke lie kucha yogyatAe~ bhI apekSita haiN| unhoMne isa tathya ko spaSTa karate hue kahA hai ki jo zrAvaka dharma kA adhikArI hai arthAt zrAvaka hone kI pAtratA rakhatA hai usake dvArA hI zrAvaka dharma kA AcaraNa sambhava hai| anadhikArI yA apAtra vyakti ke dvArA kiyA gayA zrAvaka dharma kA paripAlana bhI jinezvaradeva kI AjJAbhaMga ke doSa se dUSita hone ke kAraNa adharma hI bana jAtA hai| AcArya haribhadra kI dRSTi meM zrAvaka dharma kA adhikArI yA pAtra vahI vyakti ho sakatA hai jo dUsaroM se bhayabhIta nahIM hotA hai, kyoMki dhArmika cetanA kA vikAsa nirbhaya mAnasikatA meM hI sambhava hai| puna: AcArya kahate haiM ki zrAvaka dharma kA pAlana koI bhI vyakti apanI kula paramparA se prApta zuddha AjIvikA kA arjana karate hue kara sakatA hai| zrAvaka dharma kI pAtratA ke lakSaNoM kI carcA karate hue ve yaha batAte haiM ki dharma ke prati prIti rakhanA, na to kisI kI nindA karanA aura na niMdA sunanA, apitu niMdakoM para bhI karuNA rakhanA zravaka dharma kI ArAdhanA ke lie Avazyaka hai| haribhadra kI dRSTi meM jijJAsuvRtti aura citta kI ekAgratA bhI dharma sAdhanA ke anya mukhya aMga haiN| isI prakAra niyata samaya para caityavaMdana (deva-vaMdana)guru kI vinaya, ucita Asana para baiThakara dharmazravaNa, svAdhyAya meM satata upayoga- ye sabhI zrAvaka dharma ke AcaraNa ke lie Avazyaka haiN| Age AcArya haribhadra zrAvaka-AcAra kI viziSTatA batAte hue kahate haiM ki apane sadAcaraNa se sabhI kA priya honA, aniMdita karma se AjIvikA upArjana karanA, Apatti meM dhairya rakhanA, yathAzakti tapa, tyAga aura dharma kA AcaraNa karanA, yahI zrAvaka ke mukhya lakSaNa haiN| uparyukta guNoM se yukta hone para hI gRhastha dharma kA paripAlana saMbhava hotA hai, ina guNoM ke abhAva meM jina-AjJA kI virAdhanA hotI hai aura zrAvaka dharma ke paripAlana kI pAtratA hI samApta ho jAtI hai| (59 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa gRhastha dharma ke adhikArI ke lakSaNoM kI carcA ke uparAnta AcArya haribhadra prastuta kRti meM isa bAta para adhika bala diyA hai ki paJca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata rUpI zrAvaka dharma kA mUla AdhAra samyaktva hai| prastuta kRti meM AcArya ne samyaktva ke sandarbha meM vistRta vivecanA prastuta kI hai / sarvaprathama unhoMne samyaktva ke kSAyika, aupazamika aura kSAyopazamika - aise tIna prakAroM kI carcA kI hai| isI prasaMga meM unhoMne yaha bhI batAyA hai ki jo na svayaM mithyAtva kA sevana karatA hai aura na karavAtA hai aura na karane vAle kA anumodana karatA hai vahI samyaktva kA adhikArI hotA hai| mithyAtva ke anekarUpoM kI carcA karate hue AcArya ne sarvaprathama mukti ke nimitta sarAgI laukika devatAoM kI upAsanA ko mithyAtva pratipAdita kiyA hai / ina laukika devoM kI puSpamAlA Adi se pUjA karanA, vastrAdi se unakA satkAra karanA tathA mAnasika rUpa se unake prati prIti bhAva rakhanA haribhadra kI dRSTi meM ye sabhI mithyAtva ke lakSaNa haiN| isI prakAra unhoMne vItarAga lokottamadeva ke lakSaNa ko laukika devoM para ghaTita karanA bhI mithyAtva mAnA hai| unakI dRSTi meM zuddha dharmAcaraNa se vimukha tApasa, zAkyaputrIya zramaNa Adi anya tairthikoM se saMsarga rakhanA, unakI prazaMsA karanA aura unake AdezoM kA pAlana karanA bhI mithyAtva ke lakSaNa haiN| mAtra yahI nahIM AcArya ne spaSTa rUpa se jaina muni ke veza ko dhAraNa karane vAle, kintu jina - AjJA kA samyak rUpa se pAlana nahIM karane vAle pArzvastha Adi jainAbhAsoM ke vaMdana, pUjana ko bhI mithyAtva hI mAnA hai| isI tathya ko spaSTa karate hue unhoMne zithilAcArI, khinna mana se muni jIvana jIne vAle, AcArahIna, nitya eka sthAna para rahane vAle, nimitta Adi vidyAoM ke dvArA lokaraMjana karane vAle, svecchAcArI jaina zramaNoM ko bhI vaMdanIya nahIM mAnA hai unakI dRSTi meM aise jaina zramaNoM ke vaMdana Adi se bhI mithyAtva kI hI abhivRddhi hotI hai| AcArya ke anusAra aise sAdhuoM kA saMsarga bhI samyaktva kA nAzaka mAnA gayA hai| isI krama meM svecchAcArI ko paribhASita karate hue unhoMne batAyA hai ki jo Agama viruddha AcaraNa karatA hai aura jina vacanoM kI Agama viruddha manamAne DhaMga se vyAkhyAe~ karatA hai, vaha svecchAcArI hai| sAtha hI aisA tathAkathita zramaNa Rddhi-gaurava, sukha - gaurava aura rasa- gaurava meM DUbA rahatA hai| mAtra yahI nahIM, vaha caityAdi ke nirmANa meM aura unake nimitta se dhana-dhAnya kI vRddhi karane hetu kuoM, bagIcA Adi banavAne meM pravRtta rahatA hai tathA zrAvakoM para manamAne DhaMga se kara Adi lagAkara sampatti ekatra karatA hai| isa prakAra Agama viruddha AcaraNa karane vAle, jina-vacana kI manamAne DhaMga se anyathA vyAkhyA karane vAle svacchanda muniyoM ke upAzraya Adi meM jAkara dharma zravaNa Adi kriyAe~ 60 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) bhI haribhadra kI dRSTi meM mithyAtva kA hI kAraNa haiN| zraddhAvAna zrAvaka aise svecchAcArI muniyoM ke samparka meM Akara nizcita hI apane samyaktva ko dUSita karatA hai| suvihitoM aura svecchAcAriyoM ke upadezoM meM visaMvAda hone ke kAraNa usake mana meM saMdeha utpanna hotA hai| prastuta kRti meM AcArya haribhadra to yahA~ taka kahate haiM ki aise svecchAcArI muniyoM ke caitya, upAzraya Adi sthAna bhI mithyAtva ke hetu hone se adharmAyatana hI haiN| zrAvaka ko ina sAdhuoM ke samparka Adi ko bhI mithyAtva kA janaka jAnakara tyAga karanA caahie| isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra ne na kevala chadmavezI matAvalambI tApasoM Adi ke samparka, satkAra, stuti Adi ko mithyAtva kA kAraNa mAnA, apitu una jaina muniyoM ke jo Agama viruddha AcaraNa karate haiM, ke samparka, satkAra, sammAna Adi ko bhI mithyAtva kA kAraNa mAnA hai aura sadgRhastha ko unase dUra rahane kA hI nirdeza diyA hai| AcArya haribhadra zrAvaka dharma ke AdhArabhUta tattva samyak-darzana kI isa vyAkhyA ke prasaMga meM spaSTa rUpa se kahate haiM ki yadi svayaM ina zithilAcAriyoM ke upadeza kA pratiSedha karane meM asamartha ho to, unake upadeza sunane kI apekSA apane kAnoM ko banda kara lenA hI acchA hai| isa prakAra unhoMne gRhastha sAdhakoM ko spaSTa rUpa se yaha nirdeza diyA hai ki manasA, vAcA aura karmaNA na to mithyAtva kA sevana kare, na karAye aura na mithyAtva kA sevana karane vAle kA anumodana kre| AcArya anumodana kI sUkSmatA se carcA karate hue yahA~ taka kahate haiM ki mithyAdRSTiyoM ke madhya meM nivAsa karanA, unake sAtha khAna-pAna karanA aura unake vicAroM kA pratizravaNa karanA bhI usa sthiti meM mithyAtva kA anumodana ho jAtA hai jaba usase samyaktva ke dUSita hone kI sambhAvanA ho, yadyapi isa carcA ke prasaMga meM haribhadra yaha avazya svIkAra karate haiM ki mAtra sAtha rahane athavA khAnapAna Adi sAtha-sAtha karane se mithyAtva kA anumodana nahIM ho jAtA hai| AcArya kI dRSTi meM ina paristhitiyoM meM mithyAtva kA anumodana tabhI hotA hai, jaba vyakti svayaM unameM sammilita hokara unheM acchA samajhane lagatA hai| mAtra paraspara eka dUsare ke sAtha rahane Adi se hI kisI ko eka dUsare kA samarthaka nahIM mAnA jA sakatA hai| nagara meM rAjA, amAtya, zreSThI, kalAjIvI, vaNik, mAlAkAra, svarNakAra evaM sevakajana saba sAtha-sAtha rahate haiM,phira bhI unheM eka dUsare kA samarthaka nahIM kahA jAtA hai| vastuta: saMvAsa yA paraspara bhoga-upabhoga meM anumati sambhava nahIM hai| AcArya tarka dete haiM ki yadi yaha ho to phira samyaktva meM bhI una sabakI anumati mAnanI hogii| puna: aisI sthiti meM abhavyajanoM kA (61) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) bhI samyaktva meM anumodana mAnanA hogA, jise jaina paramparA svayaM svIkAra nahIM karatI hai| anta meM AcArya haribhadra kahate haiM ki samyaktva ke sAdhaka zrAvaka ko mithyAtva se virata hokara guru ke samIpa jAkara vItarAga arahanta paramAtmA mere deva arthAt ArAdhya haiM, ahiMsA Adi pA~ca mahAvratoM kA paripAlana karane vAle sAdhu hI mere guru haiM aura ahiMsA hI dharma hai-aisI pratipatti svIkAra karanI caahie| samyaktva kI carcA ke prasaMga meM AcArya haribhadra ne ATha darzanAcAroM kA ullekha bhI kiyA hai| prastuta kRti meM AcArya ne na kevala ATha darzanAcAroM kA ullekha kiyA hai, apitu unakI vistRta vivecanA bhI kI hai aura isa prasaMga meM unhoMne jainadharmadarzana ke aneka mahatvapUrNa prasaMgoM ko uThAyA bhI hai| nizzaMkitatva kI carcA karate hue pUrva pakSa ke rUpa meM ye prazna uThAte haiM ki jIvoM ke upayoga lakSaNa samAna haiM phira bhI eka ko bhavya aura dUsare ko abhavya kaise mAnA jA sakatA hai? athavA eka paramANu-pUrita pradeza (kSetra) meM dUsare paramANu avagAhana kaise kara sakate haiM aura usI pradeza meM sarvavyApI hokara kaise rahate haiM? kyoMki paramANu se sUkSma to kucha hotA hI nahIM hai aura pratyeka paramANu eka AkAza pradeza kA avagAhana karake rahatA hai ata: eka hI AkAza pradeza meM aneka paramANu sarvavyApI kaise raha sakate haiM?haribhadra kI dRSTi meM eka deza viSayaka arthAt AMzika zaMkAe haiN| isI krama meM gaNipiTaka (jaina Agama) sAmAnya puruSoM ke dvArA racita hai athavA asarvajJa ke dvArA racita hai? aisI zaMkA karanA sarva viSayaka sarvAMza zaMkA hai kyoMki isase samyaktva kA AdhAra hI samApta ho jAtA hai| isI prakAra nirAkAMkSA kI carcA karate hue batAyA gayA hai ki karmoM kA phala milegA yA na milegA, isa prakAra kA vicAra karanA AkAMkSA hai| isI prasaMga meM AcArya ne yaha bhI kahA hai, svadharma kA tyAga kara dUsare dharma darzanoM kI icchA karanA bhI AkAMkSA kA hI rUpa hai| kisI anya dharma kI AkAMkSA karanA eka deza arthAt AMzika AkAMkSA hai| isase bhinna sabhI matoM kI AkAMkSA karanA yA yaha mAnanA ki ve sabhI dharma yA darzana mokSa kI ora hI le jAte haiM, sarva viSayaka AkAMkSA hai| yahA~ AcArya ne zaMkA ke prasaMga meM peyagAI aura AkAMkSA ke prasaMga meM 'rAjA aura AmAtya' kI kathA kA nirdeza diyA hai| yadyapi prastuta kRti meM hameM kahIM bhI aise saMketa upalabdha nahIM hote haiM, jisase yaha kathA kyA hai, isakA vivecana kara skeN| isI krama meM nirvicikitsA aMga kI carcA karate hue kahA gayA hai ki vi-cikitsA arthAt ghRNA bhI do prakAra kI mAnI gaI hai, eka deza viSayaka (62) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) aura dUsarI sarva vissyk| vi-cikitsA ko spaSTa karate hue AcArya ne kahA hai ki caityavaMdana vratapAlana Adi anuSThAna saphala hoMge yA niSphala hoMge athavA inakA phala milegA yA nahIM? aisI kuzaMkA ko vicikitsA kahA jAtA hai| kintu sAmAnyatayA vicikitsA kA tAtparya jaina sAdhu ke malina zarIra yA vastrAdi ko dekhakara ghRNA karanA / pUrva meM svayaM AcArya haribhadra ne vicikitsA ke isI artha kA nirdeza kiyA hai kintu prastuta prasaMga meM unhoMne vicikitsA kA eka nayA artha diyA hai| vicikitsA ke sandarbha meM AcArya ne zraddhAhInazrAvaka aura vidyA kI sAdhanA karane vAle cora kA udAharaNa tathA pratyantavAsI zrAvaka putrI kI kathA kA nirdeza bhI kiyA hai| amUDhadRSTi darzanAcAra kA pratipAdana karate hue unhoMne batAyA hai ki bauddha Adi itara dharmAlambiyoM kI vibhinna prakAra kI sAdhanA vidhiyoM ke prati AkarSita nahIM honA evaM unake pUjA, satkAra Adi ko dekhakara bhrAnta nahIM honA hI amUDhadRSTi hai| viziSTa tapa karane vAle, vRddha, glAna, rogI, zaikSa Adi kI sevA zuzrUSA karane vAle vinayavAna evaM svAdhyAyI muniyoM kI prazaMsA karanA upabRMhaNa hai| isI prakAra dharmamArga se cyuta hote hue vyaktiyoM ko puna: dharmamArga meM sthira karanA sthirIkaraNa hai| vastuta: yaha dharmasAdhanA ke kSetra meM khinna hue vyaktiyoM ko protsAhita kara unheM sAdhanA meM pratiSThita karanA hai| svadharmIvAtsalya ko spaSTa karate hue AcArya haribhadra kahate haiM ki svadharmI janoM ke prati vAtsalya yA anurAga rakhanA, kaSTa ke samaya unakI sahAyatA karanA svadharmIvAtsalya hai| AcArya ne amUDhadRSTi ke prasaMga meM sulasA zrAvikA kI, upabRMhaNa ke saMdarbha meM rAjA zreNika kI, sthirIkaraNa ke prasaMga meM ASAr3hAcArya aura vAtsalya ke prasaMga meM vajrasvAmI kI kathAoM kA nirdeza kiyA hai| antima prabhAvanA aMga kI carcA karate hue ve kahate haiM ki vibhinna prakAra kI labdhiyoM (RddhiyoM ), vividha prakAra kI vidyAoM (tantra-mantra Adi), aSTAMgajyotiSa nimittazAstra Adi meM pAraMgata hokara unake mAdhyama se jinazAsana kI prabhAknA karanA samyak-darzana kA prabhAvanA aMga hai| AcArya ne yahA~ yaha bhI batAyA hai ki samyaktva kA bodha hone para bhI vrata pratipatti arthAt aNuvratoM Adi ko grahaNa karane kI bhAvanA vaikalpika ho sakatI hai, kintu aise vyakti ko bhI sevA evaM svAdhyAya Adi to niyama se karanA hI caahie| AcArya yaha bhI mAnate haiM ki eka bAra samyaktva kI prApti ho jAne para saMsAra samudra ko pAra karane ke lie naukA ke samAna vrata Adi bhI kAlAntara meM avazya hI prApta hote haiN| samyaktva kI carcA ke uparAnta prastuta Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) kRti meM pA~ca aNuvratoM, tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoM kI carcA kI gaI hai| isa sandarbha meM AcArya haribhadra ne tattvArthasUtra kA anusaraNa na karake upAsakadazA ke krama kA anukaraNa kiyA hai| mAtra antara yaha hai ki yahA~ upAsakadazA meM aNuvrata evaM zikSAvrata aisA dvividha vargIkaraNa hai, vahA~ AcArya haribhadra ne kAlAntara meM vikasita aNuvrata, guNavrata evaM zikSAvrata aisA trividha vargIkaraNa kiyA hai| zrAvaka ke vratoM kI isa carcA ke prasaMga meM prastuta kRti meM AcArya haribhadra ne zrAvaka ko kisa vrata kA paripAlana, kitane yogoM aura kitane karaNoM se karanA hotA hai, isakI vistRta carcA kI hai| AcArya haribhadra ne karaNa aura yoga ke sandarbha meM kula bhaMgoM kI saMkhyA 49 mAnI hai, usako bhI atIta, anAgata aura vartamAna ke sAtha guNita karane para kula 147 bhaMga mAne haiM aura yaha bhI batAyA hai ki bharatakSetra ke madhyakhaNDa ke bAhara anumatiniSedha ke tIna bhaMga kama karane para svayaM ke viSaya meM 144 bhaMga hote haiN| yahA~ yaha bhI carcA kI gaI hai ki bharatakSetra ke bAhara zrAvakoM ke bhI sarvavrata sAdhu ke samAna hI tInakaraNa aura tInayoga se hI hote haiN| jJAtavya hai ki yoga (sAdhana) tIna haiM - 1. mana, 2. vacana aura 3. kaayaa| inake saMyoga se kula sAta bhaMga (vikalpa) hote haiN| yathA- 1. mana, 2. vacana, 3.kAyA, 4.mana aura vacana , 5. mana aura kAyA, 6. vacana aura kAyA tathA 7. mana, vacana aura kaayaa| isI prakAra karaNa bhI tIna haiM - 1. karanA, 2. karAnA aura 3. anumodn| inake bhI sAMyogika bhaMga sAta hI hoMge yathA - 1. karanA, 2. karAnA, 3. anumodana, 4. karanA aura karAnA, 5. karanA aura anumodana karanA, 6. karAnA aura anumodana karanA tathA 7. karanA, karAnA evaM anumodana krnaa| isa prakAra sAta yoga aura sAta karaNa ko paraspara guNita karane para unapacAsa (7 x 7 = 49) bhaMga hote haiN| ye unapacAsa bhaMga bhI tIna karaNoM kI apekSA se eka sau seMtAlIsa ( 49 x 3 = 147) bhaMga ho jAte haiN| isa carcA ke pazcAt prastuta kRti meM AcArya ne zrAvaka ke bAraha vratoM aura unake pratyeka ke aticAroM kI vistRta carcA kI hai| AcArya haribhadra ne bhI sAmAnyatayA to unhIM aticAroM kI carcA kI hai jo anya granthoM meM bhI varNita haiN| haribhadra ke dvArA varNita aticAroM kI yaha sUcI upAsakadazA se bahuta kucha milatI hai| kintu kucha avadhAraNAoM ko lekara haribhadra kA matavaibhinya bhI dRSTigata hotA hai| udAharaNa ke rUpa meM jahA~ chaThe digvrata kI carcA meM jahA~ anya AcAryoM ne dUsare guNavatoM ke samAna ina guNavratoM ko bhI AjIvana ke lie grAhya mAnA hai vahA~ AcArya haribhadra ne digvata kA niyama cAturmAsa yA usase 64 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) kucha adhika mahInoM ke lie hI batAyA hai| Azcarya yaha bhI hai ki unhoMne digvrata ke sarvamAnya aticAroM yathA-Urdhva, adho evaM tiryak dizA kI maryAdA kA atikramaNa Adi kI carcA ke sAtha hI sAtha nirdhArita kSetra ke bAhara Anayana aura preSaNa ko bhI digvrata kA aticAra mAnA hai| sAmAnyatayA inakI carcA dezAvakAzika nAmaka zikSAvrata meM kI jAtI hai| zeSa guNavratoM kI carcA meM koI viziSTa antara nahIM dekhA jAtA hai| cAra zikSAvratoM kA vivecana bhI unhoMne upAsakadazA kI paramparA ke anusAra hI kiyA hai| aNuvratoM, guNavratoM aura zikSAvratoM ke prasaMga meM unhoMne spaSTa rUpa se yaha pratipAdita kiyA hai ki jahA~ pA~ca aNuvrata aura tIna guNavrata AjIvana ke lie grahaNa kie jAte haiM vahA~ zikSAvrata nizcita samaya ke athavA dinoM ke lie hI grahaNa kie jAte haiN| zrAvaka ke 12 vratoM kI isa carcA ke pazcAt unhoMne saMlekhanA kA ullekha to kiyA hai kintu use zrAvaka kA Avazyaka karttavya nahIM mAnA hai| grantha ke anta meM unhoMne zrAvaka ke aise kucha viziSTa kartavyoM kI bhI carcA kI hai, jina para samyaktva evaM bAraha vratoM kI carcA ke prasaMga meM koI vicAra nahIM kiyA gayA hai| ina viziSTa kartavyoM kI carcA karate hue AcArya haribhadra kahate haiM ki zrAvaka ko usI nagara meM nivAsa karanA cAhie jahA~ jina mandira ho, sAdhuoM kA Agamana hotA ho aura zrAvakoM kA nivAsa ho| isI krama meM zrAvaka ke nitya kartavyoM kI carcA karate hue ve likhate haiM ki zrAvaka ko nidrA se jAgRta hote hI namaskAra maMtra kA pATha karanA cAhie aura vratadhArI zrAvaka ke lie AcaraNIya vratoM kA cintana karanA caahie| phira jina mandira meM jAkara jinapratimA kI pUjA-arcanA kara caityavaMdana karanA caahie| usake pazcAt guru ke samIpa jAkara unakI ucita sevA zuzrUSA karanA cAhie aura unake upadeza ko sunakara yathAzakti tyAga, pratyAkhyAna karanA caahie| phira apanA vyavasAya evaM bhojana Adi karanA caahie| saMdhyA ke samaya bhI caityavaMdana aura gurujanoM kA vaMdana karanA caahie| jIvana kI saMdhyA belA meM putra ko apane sthAna para sthApita karake vizeSa rUpa se dharma-sAdhanA karanI cAhie tAki jIvana ke anta meM bhavaviraha arthAt mokSa kI prApti ho ske| basa bhavaviraha' isa antima nirdeza ke sAtha prastuta kRti samApta hotI hai| kRti ke anta meM 'bhavaviraha' kA nirdeza hone se yaha bhI sunizcita ho jAtA hai ki prastuta kRti yAkinIsUnu AcArya haribhadra kI hI kRti hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra ne apane tIna granthoM zrAvakadharmapaMcAzaka, zrAvakaprajJapti (sAvayapannati) tathA prastuta kRti 65 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa zrAvakadharmavidhiprakaraNa meM zrAvaka dharma kA vivecana kiyA hai| jahA~ eka ora zrAvaka dharmapaMcAzaka mAtra 50 gAthAoM kI saMkSipta kRti haiM, vahIM dUsarI ora zrAvakaprajJapti lagabhaga 400 gAthAoM meM racita eka vistRta grantha hai| isake viparIta zrAvakadharmavidhi prakaraNa 120 gAthAoM meM racita eka madhyama AkAra kI kRti hai / isa kRti kA vaiziSTya yahI hai ki isameM jahA~ zrAvaka ke vratoM kI carcA ke sAtha-sAtha samyaktva kI carcA paryApta vistAra se kI gaI hai| jahA~ taka merI jAnakArI hai abhI taka isa grantha kA koI bhI anuvAda upalabdha nahIM thA / prAkRta bhAratI akAdamI ne isa grantha kA hindI va aMgrejI anuvAda karavAkara use prakAzita karane kA eka mahatvapUrNa kArya kiyA hai| pArzvanAtha vidyApITha aura prAkRta bhAratI akAdamI ne milakara AcArya haribhadra ke vibhinna granthoM kI anuvAda sahita prakAzana kI jo yojanA banAI hai vaha saphala ho aura madhyayuga ke isa udAracetA samadarzI maharSi AcArya haribhadra kI kRtiyoM se jana-jana lAbhAnvita ho yahI eka mAtra apekSA hai / anta meM maiM prAkRta bhAratI ke nidezaka mahopAdhyAya vinayasAgarajI ke prati AbhAra prakaTa karatA hU~ ki unhoMne prastuta kRti kI bhUmikA ke lie na kevala mujhe Agraha kiyA apitu merI vyaktigata vyastatAoM ke kAraNa dIrghakAla taka isakI pratIkSA bhI kI / prastuta kRti ke anuvAda meM apekSita pariSkAra evaM saMzodhana maiMne apanI alpa ke anusAra karane kA prayatna kiyA hai| phira bhI bhUleM raha jAnA saMbhava hai, ataH vidvAnoM se anurodha hai ki ve apane sujhAvoM se hameM lAbhAnvita kareM tAki bhaviSya meM aura bhI apekSita parimArjana kiyA jA sake / 66 DaoN0 sAgaramala jaina bhUtapUrva nidezaka pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa bhUmikAgata TippaNiyA~ 1. m ; 5. ; Avazyaka TIkA kI antima prazasti meM unhoMne likhA hai - "samAptA ceyaM ziSyahitA nAma aavshykttiikaa| kRti: sitAmbarAcAryajinabhaTanigadAnusAriNo vidyAdharakulatilakAcAryajinadattaziSyasya dharmato yAkinImahattarAsUnoralpamaterAcArya hribhdrsy| jAiNimayahariAe raiyA eeu dhmmputtenn| haribhaddAyarieNaM bhavavirahaM icchamANeNa // - upadezapada kI antima prazasti ciraM jIvau bhavavirahasUri tti| kahAvalI, patra 301a samadarzI AcArya haribhadra, paM0 sukhalAlajI, pR0 40 / SaDdarzanasamuccaya, sampAdaka DaoN. mahendrakumAra, prastAvanA, pR0 14 / SaDdarzanasamuccaya, sampAdaka DaoN. mahendrakumAra, prastAvanA, pR0 19 / samadarzI AcArya haribhadra, pR0 43 / samadarzI AcArya haribhadra, pR0 47 / SaDdarzanasamuccaya : sampAdaka DaoN. mahendrakumAra, prastAvanA, pR0 19 / vahI, pR0 19 / karmaNo bhautikatvena yadvaitadapi sAmpratam / Atmano vyatiriktaM tat citrabhAvaM yato matam // zaktirUpaM tadanye tu sUrayaH sampracakSate / anye tu vAsanArUpaM vicitraphaladaM mtm|| - zAstravArtAsamuccaya, 95-96 samadarzI AcArya haribhadra, pR0 53-54 / vahI, pR0 55 / tatazcezvarakartRtvavAdo'yaM yujyate param / samyagnyAyAvirodhena yathA''huH zuddhabuddhataH // IzvaraH paramAtmaiva taduktavratasevanAt / yato muktistatastasyAH kartA syAdguNabhAvataH // . 11. 12. 13. 67 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. zrAvaka dharma vidhi prakaraNa tadanAsevanAdeva yatsaMsAro'pi tattvataH / tena tasyApi kartRtvaM kalpyamAnaM na duSyati // zAstravArtAsamuccaya, 203-205 paramaizvaryayuktatvAnmataH Atmaiva cezvaraH / sa ca karteti nirdoSa: kartRvAdo vyavasthitaH // vahI, 207 prakRtiM cApi sanyAyAtkarmaprakRtimeva hi // evaM prakRtivAdo'pi vijJeyaH satya eva hi / kapiloktatvatazcaiva divyo hi sa mahAmuniH // - zAstravArtAsamuccaya, 232-237 tvabhidadhatyevametadAsthAnivRttaye / anye kSaNikaM sarvameveti buddhenoktaM na tattvataH // vijJAnamAtramapyevaM bAhyasaMganivRttaye / vineyAn kAMzcidAzritya yadvA taddezanA'rhataH // vahI, 464 - 465 anye vyAkhyAnayantyevaM samabhAvaprasiddhaye / advaita dezanA zAstre nirdiSTA na tu tattvataH // vahI, 550 jJAnayogAdato muktiriti samyag vyavasthitam / tantrAntarAnurodhena gItaM cetthaM na doSakRt // zAstravArtAsamuccaya, 579 yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinizcayaH / jAyate dveSazamanaH svargasiddhisukhAvahaH // vahI, 2 yogadRSTisamuccaya, 87 evaM 88 / zAstravArtAsamuccaya, 20 / yogadRSTisamuccaya, 86 - 101 / yogadRSTisamuccaya, 107-109 / citrA tu dezanaiteSAM syAd vineyAnuguNyataH / yasmAdete mahAtmAno bhavavyAdhibhiSagvarAH // yogadRSTisamuccaya, 134 tattannayApekSA tatkAlAdiniyogataH / yadvA RSibhyo dezanA citrA tanmUlaiSA'pi tattvataH // yogadRSTisamuccaya, 138 maggo maggo loe bhaNati, savve vi maggaNArahiyA / * sambodhaprakaraNa, 1/4 pUrvArdha paramappa maggaNA jattha tammaggo mukkhamagguti // vahI, 1/4 uttarArdha jaya visaya kasAyaccAgo maggo havijja No aNNo / vahI, 1/5 pUrvArdha 68 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) 30. 33. seyambaro ya Asambaro ya buddho ya ahava aNNo vaa| samabhAvabhAvi appA lahai mukkhaM na sNdeho|| sambodhaprakaraNa, 1/3 31. nAmAi cauppabheo bhnnio| vahI, 1/5 (vyAkhyA lekhaka kI apanI hai) ____ takkAi joya karaNA khoraM payauM ghayaM jahA hujjaa| vahI, 1/7 bhAvagayaM taM maggo tassa visuddhIi heuNo bhnniyaa| vahI, 1/11 pUrvArddha 34. tammi ya paDhame sudde savvANi tynnusaaraanni| - sambodhaprakaraNa, 1/10 vahI, 1/99-104 36. vahI, 1/108 37. sambodhaprakaraNa, 2/10, 13, 32, 33, 34 38. sambodhaprakaraNa, 2/34-36, 42, 46, 49- 50, 52, 56 - 74, 88 - 92 39. vahI, 2/20 jaha asui ThANaM paDiyA caMpakamAlA na kIrate siise| pAsatthAiTANe vaTTamANA iha apujA // vahI, 2/22 . jai cariuM no sakko suddhaM jiliNgmhvpuuytttthii| to gihiliMga giNhe no liMgI pUyaNArahio // vahI, 1/275 eyArisANa dussIlayANa sAhupisAyANa bhttipuvvN| je vaMdaNa-namaMsAi kuvvaMti na te mahApAvA? - sambodhaprakaraNa, 1/114 suhasIlAo sacchaMdacAriNo veriNo sivphss| ANAbhaTThAo bahujaNAo mA bhaNaha sNvRtti|| devAi davvabhakkhaNatapparA taha ummggpkkhkraa| sAhujaNANapaosaM kAriNaM mA bhaNaha sNghN| jahamma anII aNAyAra seviNo dhammanIiM pddikuulaa|| sAhupabhii cauro vi bahuyA avi mA bhaNaha sNghN|| asaMghaM saMghaM je bhaNati rAgeNa ahava dosenn| cheo vA muhuttaM pacchittaM jAyae tesiN|| - vahI, 1/119-121, 123 44. gabbhapaveso vi varaM bhaddavaro narayavAsa vAso vi| mA jiNa ANA lovakare vasaNaM nAma saMghe vi|| vahI, 2 / 132 45. sambodhaprakaraNa, 2/103 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) 46. vahI, 2/104 47. vesAgihesu gamaNaM jahA nisiddhaM sukulbhuyaannN| taha hINAyAra-jai-jaNa-saMga saDDhANa pddisiddhN|| paraM diTThiviso sappo varaM halAhalaM visN| hINAyAra agIyatthaM vayaNapasaMgaM khu No bhddo|| - sambodhaprakaraNa, zrAvaka-dharmAdhikAra 2,3 48. vahI, 2/77-78 bAlA vayaMti evaM veso titthaMkarANa esovi| namaNijjo dhiddhi aho sirasUlaM kassa pukkrimo|| sambodhaprakaraNa, 2/76 varaM vAhI varaM maccU varaM daariddsNgmo| varaM araNNe vAso ya mA kusIlANasaMgamo // hINAyAro vi varaM mA kusIlaeNa saMgamo bhdN| jamhA hINo appaM nAsai savvaM hu sIlanihiM / vahI, 2/101-102 vistAra ke lie dekheM, sambodhaprakaraNa gurusvruupaadhikaar| isameM 375 gAthAoM meM suguru kA svarUpa varNita hai| 53. no appaNA parAyA guruNo kaiyA vi huMti sddhaannN| jiNavayaNa rayaNanihiNo savve te vaniyA gurunno|| - sambodhaprakaraNa, gurusvarUpAdhikAra : 3 54. lokatattvanirNaya, 32-33 yogadRSTisamuccaya, 129 / 56. dekheM - jinaratnakoza, haridAmodara velaMkara, bhaMDArakara orieNTala risarca insTITyUTa, pUnA 1944, pR0 144 52. 70 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribhadrasUri praNIta zrAvakadharmavidhiprakaraNa SRAVAKA DHARMA VIDHI PRAKARANAM of Sri Haribhadra Suri (THE BOOK OF CODE OF CONDUCT FOR LAITY) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakadharmavidhiprakaraNam. Wan namiUNa vadramANaM, sAvagadhammaM samAsao vocchN| sammattAIbhAvattha - saMgayaM suttaNIIe // 1 // 1. bhagavAn vardhamAna svAmI ko namaskAra kara Agama-nIti ke anusAra samyaktva Adi sadguNoM se yukta zrAvaka dharma kA saMkSepase varNana kruuNgaa| 1. After offering salutations to Vardhaman Swami (Bhagavan Mahavir) I will describe in brief the shravak dharma (the code of conduct for the laity) that includes samyaktva (the equanimous right conduct) and other virtues leading to salvation. paralogahiyaM sammaM, jo jiNavayaNaM suNeI uvutto| aitivvakammavigamA, suloso sAvago ettha || 2. paraloka hitakArI jinavANI ko jo sajagatA/ : sAvadhAnIpUrvaka samyak prakAra se zravaNa karatA hai usake ati tIvra jJAnAvaraNIya ghAtI karmo kA vinAza hone se utkRSTa zrAvaka kahA gayA hai| 2. He who properly listens, with all attention, to the word of the Jina (the victor) that is benefic even for the world beyond, Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) is said to be an accomplished shravak because he soon destroys the intense karmas including the knowledge obscuring one (jnanavaraniya karma). ahigAriNA kha dhammo, kAyavvo aNahigAriNo doso| ANAbhaMgAo cciya, dhammo ANAe~ paDibaddho ||3|| 3. dharma jina - AjJA mUlaka hai, ata: yogya vyakti ko hI zrAvakadharmapAlana karane kA adhikAra hai| yadianadhikArI vyakti zrAvaka dharma ke pAlana karane kA prayAsa karatA hai, to jina - AjJA kebhaMga karane ke doSa ke kAraNa vahadharmabhI adharmarUpa bana jAtA hai| ___3. Religion is derived from the tenets of the Jina. Only an able (sincere pursuer of emancipation) person qualifies to follow the code of conduct. If a pseudo follower tries, his conduct is faulty and irreligious because it goes against the word of the Jina. tatthahigArI atthI, samatthao jo Na suttapaDikuTTo / atthI u jo viNio, samuvaThio pucchamANo ya // 4 // 4. jo zrAvaka dharma kA adhikAra hone kI AkAMkSA rakhatA hai, jo sUtra (Agama) meM niSidva AcAra kA samarthaka nahIM hai aura jo dharmAcArI ke samakSa upasthita hokara dharma ke paripAlana kI icchA rakhatA hai tathA jo dharma mArga kA jijJAsu hai,vahI zrAvaka dharma kA adhikArI hai| 4. Only that shravak is deserving of this conduct who refrains from accepting anything against the Agams (tenets of the Tirthankar); who has the inclination to observe the code of conduct under the guidance of a able follower of religion; and who humbly and sincerely pursues his quest for the true path. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa hoti samattho dhammaM, ku NamANo jo na bIhar3a paresiM / mAipiisAmigurumA dhammANabhiNANaM // 5 // iyANa - 5. jo dharma se anabhijJa mAtA - pitA - svAmI - guru Adi dUsare vyaktiyoM se bhayabhIta nahIM hotA hai vahI jina - dharma kA AcaraNa karane meM samartha hotA hai| 5. Only he has the capacity to accept and follow the right conduct who is not shy of or awed by parents, employer, teacher, or other such high placed persons who are ignorant of the true religion. uttamadhammANa suttApaDikuTTo jo, logavikkhAe gihidhammaM bahu maNNai, ihaparaloe vihiparo ya // 6 // uciyaM sevai vittiM, sA puNaM niyakulakamAgayA suddhA / mAhaNakhattiyavaisA-Na sukhasuddANa niyaniyagA // 7 // 6-7. jo Agama sammata uttama laukika dharmoM kI apekSA bhI isa loka aura paraloka meM kalyANakArI zrAvaka dharma zreSTha mAnate haiM, ve brAhmaNa, kSatriya, vaizya evaM hiMsA Adi varjita karma nahIM karane vAle vizudva zUdra bhI apane-apane kula kI ucita vRtti (vyavasAya) karate hue zudva haiM / arthAt zrAvaka dharma ke adhikArI haiM / 6, 7. Out of the propitious religions recognised by the Agams (Jain canon) the shravak-dharm is believed to be the most widely acclaimed, systematic and benefic for this life and the life here after. The conduct therein is pure and faultless, and meant to be imm aculately followed by every caste including 3 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) Brahman, Kshatriya, Vaishya, and pure Shudra (leaving aside the violent castes) as it assimilates for each its own traditional conduct. ee puNa viNNeyA, liMgehito provyaariihiN| tAI tu paMca paMca ya, tiNhaM pi havaMti eyAiM // 8 // 8. bahumAnya gRhI dharma ke ina lakSaNoM ko paropakAriyoM (dharmAcAriyoM) se jAnanA caahie| ye gRhI dharma ke adhikArI lakSaNa pA~ca-pA~ca aura tIna prakAra ke haiN| inakA Age pratipAdana kreNge| 8. One should learn the principal attributes of the popular and revered grihi dharm or householder's conduct from the benefactors (acharya; religious teacher, or head of the asceticorder). There are 5, 5, and 3 (13) attributes I will discuss here in details. gihidhammakahApII, niMdA'savaNaM ca tadaNukaMpA y| savisesajANaNicchA, cittaniveso tahiM ceva || 9. zrAvaka dharma kI kathA arthAt anuSThAna meM prIti, kisI . . kI nindA nahIM sunanA, niMdakoM para bhI anukampA yA karuNA, vizeSa rUpa se jJAna prApta karane kI jijJAsA aura citta kA dharma meM niveza (ekAgratA) - ye dharma ke pA~ca lakSaNa haiN| 9. Love for discourses (and other rituals and programmes) on or about the shravak dharm (1); indifference towards opprobrium about shravak dharm (2); compassion towards such critics (3); curiosity to gain better knowledge of the same (4) and sincere application (concentration and devotion) (5) are the five attributes of dharm. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) guruviNao taha kAle, niyae ciivaMdaNAikaraNaM c| uciyAsaNa juttasaro, sajjhAe syymuvogo|| 10 // 10. guru arthAtdharmAcArya kA vinaya karanA tathA niyatakAla (trikAla) meM caityavandana AdikaraNIya anuSThAna ko karanA, dharma - zravaNAdi kAryo meM ucita Asana para baiThanA, yukta (madhyama) svara se nirantara upayoga (viveka) pUrvaka svAdhyAya karanA-ye upAsanA ke pA~ca lakSaNa haiN| 10. Reverence of the guru (preceptor or religious teacher) (1); paying homage at the temple (and doing other prescribed daily rituals) at proper hours (three times everyday) and sitting properly at a proper place (during religious discourse) (2); and attentively reading in normal voice (3); these are the attributes of worship the religious texts. savvajaNavallahataM, agarahiyaM kamma vIrayA vsnne| jahasattI cAgatavA, suladalakkhattaNaM dhamme // 11 // 11. (samyak vyavahAra / AcaraNa se) samasta janoM kA vallabha / priya bananA, (jIvikopArjana meM) aniMdita karma karanA, ApadA meM vIratA (adainya bhAva) rakhanA, yathAzakti tyAga aura tapa karanA sulabdha dharma meM lakSya rakhanA - ye pA~ca sad gRhastha ke lakSaNa haiN| 11. To be adored by all (as a result of good behaviour and proper conduct) (1); to do work that is not censured by society (for livelihood) (2); to remain brave (unabashed) in face of distress (3); to indulge in charity and austerity to the best of one's capacity (4); and to make welfare of others the goal of religious activities (5); (these are the other five attributes of the grihastha dharm). Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) eehi tadahigAritaNaM dhuvaM lakkhaNehi nAUNaM / gihidhammaM gAhijjA, siddhaMtavirAhaNA iharA // 12 // 12. gRhastha dharma kA vaha adhikArI nizcaya rUpa se gRhastha dharma ke ukta lakSaNoM ko AtmasAta kara phira zrAvaka dharma ko grahaNa / aMgIkAra kareM anyathA vaha sidvAnta - virAdhaka / sarvajJa kI AjJA kA ullaMghana karane vAlA hotA hai| ____12. The seeker should first properly understand and accept these attributes and then follow the shravak-vrats. Otherwise he becomes a transgressor of the principles or a violator of the tenets of the omniscient. sammattamUliyA U, paMcANuvvaya guNavvayA tiSNi / causikkhAvayasahio, sAvagadhammo duvAlasahA // 13 // 13. samyaktva mUla hai jisakA aisA zrAvaka dharma pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata rUpa bAraha prakAra kA hai| __13. The shravak dharm based on samyaktva (righteousness, i.e. a specific state of righteousness where right perception and right knowledge start translating into right conduct) has twelve types (limbs) including five anuvrats (minor-vows), three gunavrats (restraints that reinforce the practice of anuvrats), and four shikshavrats (vows of spiritual discipline). tattha tihA sammataM, khaiyaM uvasAmiyaM khovasamaM / micchattapariccAraNa hoi tavvajaNaM ceyaM // 14 / / 14. vahA~ (zrAvaka dharma meM) samyaktva tIna prakAra kA hai :1. kAyika, 2. aupazamika aura 3. kssaayopshmik| yaha (samyaktva) mithyAtva kA tyAga karane se hotA hai aura mithyAtva kA varjana isa prakAra hotA hai - 6 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) 14. There (in shravak dharm) that samyaktva is of three types - 1. Kshayik (gained through destruction of karmas), 2. Aupashamik (gained through pacification of karmas), and 3. Kshayopashamik (gained through destruction-cum-pacification of karmas). This (samyaktva) is attained by getting rid of mithyatva (unrighteousness; false perception or belief). The method of rejecting fallacy is stated here under. na karei sayaM micchaM, na kAraveI karaMtamavi aNNaM / no aNujANai maNasA, evaM vAyAe~ kAraNaM // 15 // 15. jo mana, vacana evaM karma se na to svayaM mithyAtva kA sevana karatA hai, na dUsaroM se karavAtA hai aura na mithyAtva kA sevana karane vAle anya vyaktiyoM kA anumodana / samarthana karatA hai| 15. One should neither; through mind, speech, or body; indulge in unrighteousness nor should he inspire or approve others doing so. micchattamaNegavihaM, suyANusAreNa hoi viNNeyaM / loiyadevesu pasatthamaNavaIkAyavAvAro // 16 // 16. mithyAtva aneka prakAra kA hai, use AgamAnusAra jAnanA caahie| laukika devoM para prazasta (mukti nimitta ArAdhanA kI dRSTi se) mana, vacana aura kAyA kA vyApAra krnaa| 16. Unrighteousness is of many types and one should know about it from the Agams (canons). (Unrighteousness includes -- ) to indulge in august activities of worship (rituals supposedly aimed at liberation) of mundane gods (the gods that indulge in mundane activities and bestow mundane benefits) through mind, speech, or body instead of worshipping the Arhats. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa vaMdaNameyaM mallAi pUyaNaM vatthamAi sakkArI mANasapII mANo, emAI suhamamaigammaM 11 17 17. ina laukika devoM kA vandana karanA, puSpamAlAdi caDhAnA, pUjA karanA, vastrAdi caDhAnA, satkAra karanA, hArdika anurAga rakhanA, sanmAna denA ityAdi mithyAtva hai| ise sUkSma buddhi se jAnanA caahie| 17. To pay homage to mundane gods; sing panegyrics for them; offer oblations of flowers, garlands, apparels, etc. to them; worship and honour them; have deep faith in them; etc. are included in the said types of unrighteousness. The wise should know this precisely. vi loguttamadevammi icchApariggahAINi loiyadevANa tesimArovaNaM 11 jANi micchA liMgANi / || 18 II 18. laukika devoM ke jo icchA, aizvarya (parigraha) Adi lakSaNa haiM unheM lokottama devoM arthAt vItarAga devoM para Aropita karanA mithyAtva hai / 18. To install the attributes of mundane gods; such as desire, grandeur (covetousness), etc.; in the higher gods (the Detached ones or Tirthankars) is unrighteousness. taha aNatitthiyANaM, tAvasasakAiliMgadhArINaM puvvAlavaNAi pariccao ya tavvayaNakaraNAI // 21 // 19. isI prakAra anya tairthikoM, tApasa, zAkya Adi vezadhAriyoM ke sAtha vArtAlApa karanA, unase ati paricaya karanA aura unake vacanAnusAra kArya karanA Adi bhI mithyAtva hai| 19. To indulge in activities like conversation with, seeking friendship of and acting in accordance with the advise of formally Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa dressed preachers of other religious schools, hermits, Buddhist monks, etc. (is also classified as unrighteousness). vaMdaNapUyaNasajharaNAi savvaM na kappae kAuM / loguttamaliMgINa vi, kesiMcevaM jao bhaNiyaM // 20 // 20. jaisA AgamoM meM kahA gayA hai lokottama liMgadhAraka arthAt jaina muni vezadhArakapArzvastha Adi kA bhI vaMdana, pUjanasatkAra Adi sabhI karanA yogya nahIM hai| 20. As is mentioned in Agams, it is not proper to indulge in devotional activities including paying homage to, or worshipping, or offering reverence to, even those dressed as Jain ascetics but having lax conduct and other shortcomings. pAsatthosaNNa - kusIlaNIya - saMsattajaNa - mahAchaMdaM / nAUNa taM suvihiyA, savvapayatteNa vajaMti // 21 // 21. pArzvasthajana (zithilAcArI), avasannajana (khinna mana se AcArapAlana karane vAle), kuzIlajana (AcArahIna), sadaiva eka sthAna para rahane vAlA maThAdhIza, saMsaktajana (vidyA arthAt mantra-tantra Adi dvArA jana samparka baDhAne vAlA), yathAcchanda (utsUtrAcArI) ke svarUpako jAnakara suvihitoM (vidhijJa zrAvakoM) ko inakA sarva prakAra se tyAga karanA caahie| 21. The Suvihits, i.e. those who have authentic knowledge of code of conduct and who also properly follow it, should know all about and completely reject all those who are lax in conduct; or are reluctantly following the codes of conduct; or are yathachhand, i.e. those who interpret and follow the code in their own way and not in accordance with the canon; or are not itinerant; or are influencing others by their accomplishments, and are going against the codes. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) etya ya pAsatthAIhiM saMgayaM caraNanAsayaM pAyaM / sammataharamahAIvehi 3 tallakkhaNaM ceyaM // 22 // 22. isa prakAra yahA~ pArzvastha Adi kI saMgati (paricaya Adi) samyaktva kA haraNa karane vAlI, cAritra kA nAza karane vAlI aura patana rUpa hai| yathAcchandoM kA lakSaNa isa prakAra hai| 22. Know that the company (acquaintance, etc.) of these lax, etc. individuals is damaging to the conduct, and a sign of downfall, and ruinous to Samyaktva (righteousness). The attributes of such waywards are as follows. ussuttamAyaraMto, ussusaM. ceva pnnnnvemaanno| eso u ahAuMvo, icchAdhvo ti egtthaa|| 23 // 23. utsUtra (zAstra virUdva) AcaraNa karane vAlA aura utsUtra prarUpaNA karane vAlA yathAcchanda (svecchAcArI) kahalAtA hai| yathAcchanda aura icchAcchanda ekArthaka haiN| 23. One whose conduct is against the scriptures and who also propagates against the scriptures is called yathachhand or wayward. Yathachhand and ichhachhand are synonyms. ussuttamaNuvaidaM sacchaMdavigappiyaM annnnuvaaii| paratattipavitte tiMtiNo ya iNamo ahaachNdo|| 24 // 24. yathAcchanda utsUtra arthAt Agama viruddha AcaraNa karane vAlA avyAkhyAta hai| svacchanda kalpita ciMtana bhI Agama kI vyAkhyA se viruddha hotA hai| vaha anya logoM ko saMtuSTa karane meM lagA rahatA hai aura baDabaDa (bakavAsa) karane vAlA hotA hai| yaha yathAcchanda kA svarUpa hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa 24. The preaching of a yathachhand are not authentic, which means they are against the tradition of Agams. His wayward and hypothetical contemplations are also contrary to the Agams. He is busy in satisfying other people and uttering nonsense. This is the description of a yathachhand. macchaMdamai vigappiya, kiMcI suhasAyavigaipaDibaddho / tihiM gAravehiM majjai, taM jANAhI ahAchaMda // 25 " 25. jo svacchanda mana se kalpita vikalpoM meM jItA hai aura kucha sukhada vikRtiyoM (vikArotpAdaka ghRtAdi rasoM) meM gRddha hokara tInoM gaurava Rdvi gaurava, sukha gaurava aura rasa gaurava meM DUba jAtA hai, use yathAcchanda jAno / - 25. Consider him to be a yathachhand who, under the influence of fondness for the meagre and mundane pleasures, and perversions (availability of rich food etc.), is drawn into the three mundane attainments of worldly wealth (possessions), pleasures, and enjoyments. ussutaM etthaM, puNa ubbhUiMgakarauppA- yaNAi 26 26. puna: caitya kI ciMtA meM sthAvara prayoga arthAt gRha nirmANa karanA, dhAnya vRddhi kA upAya karanA, kU~A khudavAnA, bagIcA Adi lagavAnA tathA abhinava kara lagAkara sampatti prApta karanA tathA aise aura bhI Agama viruddha kArya karanA utsUtra AcaraNa hai / thAvarapAogakUvakaraNAI / 11 dhammAhigArammi || 26. Also, to construct buildings, to employ methods of increasing agricultural produce (crop), to get wells dug, to get gardens made, etc. and impose and collect new taxes, or indulge in any other such activity that is against the Agams is erroneous conduct. 11 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) emAi bahuvigappaM, ussuttaM AyaraMti sayameva / annesi paNNaveti ya, sicchAe je ahaachNdaa|| 27 // 27. isa prakAra aneka prakAra se jo svecchA se utsUtra AcaraNa karate haiM, utsUtra (Agama viruddha) pratipAdana karate haiM aura anya logoM ko bhI (utsUtra AcaraNa ke lie) prerita karate haiM ve yathAcchanda haiN| 27. Further, those who, of their own volition, follow an erroneous conduct, propagate it, and inspire others to accept it are yathachhand. etto ciya tesimuvassa yammi tu divasasamAgao sAhU / tesiM dhammakahAe, kuNai vighAyaM sai balammi // 28 // 28. ataeva sAmarthyavAna muni ko dina meM yathAcchandAcAriyoM ke upAzraya meM jAkara sAmarthya ke sAtha una svecchAcAriyoM kI utsUtra prarUpaNA rUpa dharma kathA kA virodha karanA caahie| 28. Therefore, an able ascetic should go to their (the wayward) place of stay during the day time and oppose their erroneous propagation or religious discourse. iharA Thaei kaNNe, tassavaNA micchamei sAhU vi| abalo kimu jo saDo, jIvAjIvAiaNabhiNNo // 29 // 29. anyathA arthAt yathAcchandakoM kI utsUtramayI dharma kathA kA pratighAta karane meM asamartha hone para donoM kAnoM ko banda kara leN| kyoMki sAmAnya sAdhu bhI unakI dezanA ko sunakara jaba mithyAtva ko prApta ho jAtA hai to phira jIvAjIvAdi tattvoM se anabhijJa evaM abala arthAt Agama jJAna se rahita zraddhAvAna zrAvaka ke lie to prazna hI kahA~? arthAt vaha to nizcaya se mithyAtva ko prApta kara letA hai| (12 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( zrAvaka dharma vidhipakaraNa ) 29. Otherwise (if he does not have the strength to do so) he should close both his ears. Because when even an ascetic accepts falsehood if he listens to their preaching, where is the question of a mere devoted shravak who is weak (devoid of the knowledge of the Agams) and ignorant of the fundamentals like the knowledge about the living and the non-living? He is sure to accept falsehood. vayaNavisaMvAyAo, uppajjai saMsao phuDa jaM se| tamhA tamaNAyayaNaM, micchaM micchataheU vi|| 30 // 30. suvihitoM aura yathAcchandiyoM ke vacanoM arthAt Agama kI vyAkhyA meM visaMvAda hone ke kAraNa prakaTata: saMzaya / saMdeha utpanna hotA hai, ata: unake caitya, upAzraya Adi sthAna bhI anAyatana arthAt nivAsa ke ayogya haiN| kyoMki ve samyaktva kI azuddhi yA mithyAtva ke hetu haiN| 30. Due to the contradictions (from those of the true ascetics) the statements and commentaries and interpretations of the wayward evidently invoke ambiguity and doubts. Thus, being sources of unrighteousness, their places of stay (chaitya, upashraya, etc.) are also improper. iya saparapakvavisayaM, sakAraNaM jANiUNa micchattaM / paccakkhiya tiha tiviheNa pAlaNAbhAvaNA evaM // 31 // 31. isa prakAra svapakSa aura parapakSa donoM ke viSaya meM mithyAtva ko usake hetuoM sahita jAnakAra mithyAtva kA tyAga kareM aura trividha-trividha rUpa se bhAvapUrvaka usa tyAga kA pAlana kre| 31. Thus one should know, with reasons, the falsehood promoting factors of one's own school as well as the protagonists. And then he should resolve to avoid them and sincerely follow Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa this resolve with three means ( mind, speech, and body) and in three ways (neither indulge himself in unrighteous activities, nor cause others to do so, or approve others doing so). eyaM anaMtarutaM micchaM maNasA na ciMta 'sayameso ya kareU, aNNeNa kae vi sudu kayaM // 32. isa prakAra pUrvokta laukika devoM ke vandanAdika rUpa mithyAtva ke sambandha meM mana se bhI yaha cintana na kare ki maiM svayaM mithyA kArya karU~ yA anya se karavAU~ athavA anya ke karane kA samarthana karU~ / 32. Thus he should not even think that he himself would indulge, inspire others to indulge, and approve of others indulging in the above explained unrighteousness (worship, etc. of the mundane gods). evaM vAyA na bhAi, karemi aNNaM ca na bhaNai anakayaM na pasaMsaha, na kuNai sayameva kAraNaM // karemi | 32 // 33. isa prakAra mana ke samAna vANI dvArA aura kAyA se bhI mithyA kArya na to svayaM kare aura na anya ko prerita kare aura na anya ke karane para usakI prazaMsA hI kare / karasannabhamuhakhevAiehiM na pasaMsaha 33. In the same way (like thinking) one should neither do himself nor inspire others to do or praise others doing any such false activity through speech and body. ya kArave choDiyahasiyAicedvAhiM // na karehi / 33 // 14 aneNaM / annakayaM, 34. hAtha ke izAre se, A~kha kI ceSTA se, vastra hilAkara, cuTakI bajAkara, ha~sakara Adi ceSTAe~ karate hue na to svayaM mithyA kArya kare aura na anya se karAve aura na anya ke karane para usakI prazaMsA hI kare / 34 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa 34. One should not indulge himself, inspire others to indulge, and praise others indulging in such activities even from a distance by movement of hands, eyes, and clothes and gestures like laughing. Aha tihANumaI saMvAsuvabhoyapaDisuNaNabheyA / gihiNI ya sayAvAsI, bahumicchAviTTimajjhammi // 35 || jaM, 35. kucha logoM kA kahanA hai ki anumodana bhI tIna prakAra kA hotA hai - mithyAdRSTi bahula bastI meM sadA nivAsa karane se gRhastha kA unake sAtha uThanA-baiThanA, unake sAtha khAnA-pInA karanA aura pratizravaNa arthAt aisA karo, vaisA karo Adi unake vacanoM kA anusaraNa karanA / 35. (A question arises While living all the time in proximity of those who are complete followers of unrighteousness there are chances of three ways of approval -- living with them at one place, using things together or eating and drinking with them, and listening to their dictates like 'do this and do that'. tA kaha saMvAsANumaivajjaNaM saMbhavai suNasu etthaM / na hu jiNamayammi saMvAsamittao aNumaI iTThA // 36 // 36. aisI sthiti meM unake mithyAdRSTiyoM ke sahavAsa se mithyAtva anumodana kA parihAra kaise saMbhava hai ? suno, use jinamata yA arhat zAsana meM mithyAdRSTiyoM ke sAtha nivAsa mAtra se anumodana abhISTa nahIM hai / 36. Under such conditions of living in their proximity how is it possible to avoid approving their activities? (Answer) Know this that in the order of the Arhat (Jain school) mere living with the followers of unrighteousness is not accepted as a sign of approval. 15 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa AraMbhe viva micche, savvesiM savvahiM ahpsNgo| ko puNa ettha viseso, bhannai iNamo nisAmehi // 37 // ____37. hiMsAjanya kAryo ke samAna mithyAtva meM bhI saMvAsamAtra se anumodana svIkAra karane para sarvatra mithyAtva vyApti kA atiprasaMga hogA arthAt ativyApti doSa hogaa| (yahA~ taka ki jina aura muni para bhI mithyAtva ke anumodana kA prasaMga A jaayegaa| kyoMki kabhI-kabhI unheM bhI mithyAdRSTiyoM ke madhya nivAsa karanA paDatA hai|) (kisI ke pUchane para) puna: yahA~ kyA vizeSatA hai? isa vizeSatA ko kahate haiM, suno / 37. If like acts of violence, approval of unrighteousness is thus accepted by proximity, the fault of total spread (ativyapti dosh) of unrighteousness will apply to all including the sagacious (Jina and true ascetic). (Question-) Please elaborate this. Listen to the elaboration - AraMbhe micchatte, va vahamANassa jaM pai vigppo| maM aNumannai eso, hoi a(hoa)Numai tassa ttthev||38|| ___38. AraMbha (hiMsaka kAryoM) aura mithyAtva meM rata jisa vyakti ke prati zrAvaka ke mana meM yaha ciMtana hotA hai ki ina pravRttiyoM meM merI sahamati hai yA maiM inakA samarthana karatA hU~, unhIM pravRttiyoM ke prati usakA anumodana yA samarthana mAnA jAtA hai| 38. When a shravak thinks that he supports or approves of some violent activity or unrighteousness of another person who is indulging in them, he is guilty of approving or supporting only those specific activities. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) jaha rAyA siTThajaNo, kalajIvI pagai aMtavAsI y| . savve mannatevaM, vasAma annonasaMgahiyA // 39 // 39. jaise rAjA, ziSTajana arthAt amAtya zreSThI Adi, kalAjIvI arthAt zilpI Adiaura antevAsI arthAt sevakajana Adi saba loga Apasa meM eka-dUsare kA sahayoga karate hue nagara meM eka sAtha rahate haiN| 39. A king, prominent people like ministers, and merchants, artisans, servants, and beggars, etc. all live together in a town co-operating each other (not in misdeeds). karadANeNa ya savve, annonuvagAriNo phuDaM cey| rAyA jANavayAI, sippakalAjIvaNeNaM ca // 40 // 40. rAjA kara lekara, aura janapada (nagara nivAsI)kara dekara evaM zilpI apanI kalA Adi se eka-dUsare ke upakArI hokara rahate haiM, yaha spaSTa hI hai| 40. It is clear that the rulers and the ruled all live together interacting with each other in mutually connected activities like giving and collecting of taxes and supporting various arts, crafts and trades (this does not include any misdeeds). iya AraMbhe'NumaI,. kiriyAsAmaggisaMgayaM jamhA / micchaM puNa bhAvakayaM, so puNa bhAvo na parajaNio // 41 // 41. jina kAraNoM se AraMbha meM anumati / svIkRti mAnI jAtI hai, ve kAraNa haiM-AraMbha Adi kriyA pravRtti meM pUrI taraha se sambaddha honaa| yadi vyakti usameM pUrI taraha se sammilita nahIM hai to usakA anumodana nahIM hai| puna: mithyAtva kI utpatti bhAva arthAt aghyavasAyoM se hotI hai aura adhyavasAya dUsaroM se janita nahIM hote haiM, ve vyakti ke apane hote haiN| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa 41. The reasons for which an approval of ill-intention is accepted as that is to be completely involved in that activity based on ill intention. If a person is not completely involved in it, it is not approval. Moreover, the origin of unrighteousness is in attitude or intention and then only it is translated into activity. And intentions thrive within the self, others cannot be held responsible for them. evaM saMvAsakao natthi / micchetta'NumaisaMbhavo aha tattha vi icchijjai, tA sammatte vi so hoi // 42 // / 42. isI prakAra sAtha-sAtha rahane mAtra se mithyAtva meM anumati saMbhava nahIM hai / yadi sAtha rahane mAtra se mithyAtva kA anumodana mAnya ho to phira usI sthiti meM samyaktva meM bhI mithyAtva kA anumodana saMbhava hogA / 42. Thus just by living together at one place does not necessarily indicate approval of unrighteousness. Even under those conditions there are chances of approval of samyaktva (righteousness) as well, if you so yearn. aha mannasi hoi cciya, kaha na abhavvANamaNumaI samme / siya tesu vi ko doso, mokkhapasaMgAibahudosA // 43 // 43. yadi aisA hI mAnate ho to abhavyajanoM kI samyaktva meM anumati kyoM nahIM aMgIkAra karate? use mAnane meM kyA doSa hai ? vastuta: yaha mAnane para abhavya meM mokSa kI saMbhAvanA Adi bahuta doSa hote haiM / 43. If it is so why the transition of abhavya ( unworthy) into samyaktva is not acceptable (under the said conditions); what is the problem in accepting this? (Answer -) There are many problems in accepting this view, particularly in context of their liberation,.etc. 18 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa iya micchAo viramiya, sammaM uvagamma bhaNi gurupurao / arahaMto nissaMgo, mama devo dakkhiNA sAhU // 44 11 44. ataH (trividha - trividha prakAra se ) mithyAtva kA tyAga kara samyaktva ko aMgIkAra kareM, guru ke samIpa jAkara unake samakSa isa prakAra samyaktva svIkAra kare vItarAga arihaMta hI mere deva haiM, paMca mahAvratadhArI sAdhu hI mere guru haiM / -- 44. Abandoning unrighteousness (through these nine ways) one should accept righteousness properly by approaching the guru, and declaring before him The detached Arihant is my only deity, and the ascetics are my revered gurus. aha so sammahir3I, saMpunnaM bhAvacaraNamicchaMto / pAler3a daMsaNAyAramahA so puNa imo ti // 45 // 45. isa prakAra samyaktva kI pratipatti ke pazcAt vaha samyak dRSTi (zrAvaka) akhaNDa bhAvacAritra kI abhilASA karatA huA ATha prakAra ke darzanAcAra kA pAlana kare / darzanAcAra ke ATha bheda Age varNita haiM / 45. After this first step, the individual (shravak) having right attitude ( or faith) should observe the eight codes of darshanachar (conduct related to right faith) with the desire to attain the perfect attitude of right conduct. The eight codes of darshanachar are as follows. nissaMkiya nikkaMkhiya, nivvitimicchA amUDhadiTThI uvabUhathirIkaraNe, vacchallapabhAvaNe aTTha // 46 46. nizzaMkitatA, nirAkAMkSatA, niHsaMdigdhatA, avicalita dRSTi, guNa- grAhakatA, sthirIkaraNa arthAt vicalita hone vAle ko dharma mArga meM sthira karanA, svadharmiyoM ke prati vAtsalyabhAva, zAsana aura dharma kI prabhAvanA - ye darzanAcAra ke ATha bheda haiM / 19 ya / || Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) 46. To be free of doubts (1), to be free of desires (2), to have non-skeptic approach (3), to have unwavering faith (4), to praise the virtuous (5), to stabilise religious faith of the wavering(6), to have fraternal attitude for co-religionists (7), and to promote the religious order (8); these are the eight codes of darshanachar. nissaMkiyAirUvaM, vivakkhacAeNa hoi kesiMci / tesi vivakkhasarUvaM, bhannai sesANa niyarUvaM // 47 // 47. kucha (logoM) ko ni:zaMkita Adi darzanAcAra ke svarUpa kA lAbha, unake pratipakSa - zaMkA, kAMkSA, vicikitsA aura mUDha dRSTi kA tyAga / parihAra karane para hotA hai| ata:zaMkAdi kesvarUpakA pratipAdana karate haiN| zeSa -upabRMhaNa, sthirIkaraNa, vAtsalya, prabhAvanA to Atma svarUpa hI hai| 47. Some people can attain the first four attributes of darshanachar by getting rid of the opposites -- doubt, desire, suspicion, and ignorance. Therefore these four opposites will be described now. The other four-praise, stability, fraternity, and promotion of religious order -- are self dependent. saMsayakaraNaM saMkA, kaMkhA annondsnnggaaho| saMtammi vi vitigicchA, sijjheja na me ayaM attttho|| 48 // 48. saMzaya-arhat pratipAdita tattvoM meM zaMkA karanA, kAMkSA arthAt anya-anya darzanoM (dharmo) kI abhilASA karanA, vicikitsAarthAt tyAga evaMtapasyAdise merI kArya sidvi hogI yA nahIM athavA inakA phala prApta hogA yA nahIM, aura ye niSphala to nahIM hai ? aisA matibhrama honA mUDha dRSTi hai| 48. Doubt is mistrust in the fundamental knowledge revealed by the Arhat. Desire is the inclination to follow other faiths (religions). Suspicion is the apprehension that asceticism (20 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa and austerities would yield the desired result or not. Ignorance or illusion is the disbelief that all these activities may prove to be worthless. vigguccha tti va garahA, sA puNa aahaarmoymsinnaaii| saMkA duvihA dese, savvammi ya tatthimA dekhe // 49 || 49. vitigicchA ke sthAna para viyuguccha pATha bhI prApta hotA hai / usakA artha hai - sAdhu kI kutsA arthAt garahA karanA / punaH yaha garahA sAdhujanoM ke AhAra, zarIra kI malInatA aura snAna na karane ke AdhAra para kI jAtI hai / saMzaya ke do bheda haiM :- deza (AMzika) aura sarva / Age deza viSayaka zaMkA kA lakSaNa kahate haiM : 49. (In some copies of the text there is a mention of viuguccha in place of vitigiccha) This viuguccha means to have disliking for or to speak ill of a sadhu. This dislike is inspired by the unusual style of various activities of the ascetics; such as eating (taking all food in one pot, etc.); remaining un-trimmed (having long hair, beard etc., not cleansing the body, urinating in a pot, etc.) and not bathing. Doubt is of two types -- partial and complete. The partial doubt is explained as follows - ti / tulle jIvatte ahavegANUputre, kaha, ege khettapaese bhavvA'vare abhavva anno // 50 kahaM || 50. jIvoM meM upayoga lakSaNa samAna hone para bhI eka jIva bhavya hai aura dUsarA jIva abhavya kaise hai ? athavA eka paramANupUrita sthAna meM dUsare paramANu avagAhana kaise karate haiM? 50. In terms of attributes and conscious activities, when two beings appear to be same why then one is worthy and the other is unworthy of liberation? How can other ultimate particles 21 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa enter the same space where there already exists an ultimate particle? ogAhai tattheva u, na ya paramANUNa lahuyarataM pi / na ya annonnapaveso, tA kahameyaM ghaDijja ti // 51 51. ve usI AkAza pradeza meM sarvavyApI hokara kaise rahate haiM ? jabaki paramANu (pUrva rUpa se) laghu yA laghutara nahIM hote haiM aura unakA eka-dUsare meM praveza bhI nahIM hotA hai, ata: yaha kaise ghaTita ho sakatA hai ? 51. How can all these be accommodated in one and the same unit space when the ultimate particles can not be reduced in dimension. They can also not be merged or fused together, so how can this happen? duvAlasaMgaM, jaM / ' savve gaNipiDagaM pagayabhAsabaddhaM tamhA pAgayapurisehi kappiyaM mA na hojjati // 52 // 52. sampUrNa dvAdazAMgI arthAt AcArAMga sUtra Adi bAraha aMga zAstra, jo gaNadhara racita hone se gaNipiTaka kahalAte haiM aura prAkRta bhASA meM racita haiM, ve prAkRta puruSoM arthAt sAmAnya puruSoM dvArA racita haiM ? athavA nahIM haiM? isakA nizcaya na kara pAnA sarvaviSayaka zaMkA kahalAtI hai / 52. The complete doubt is not being able to convince oneself that the Dvadashangi (the twelve canons including Acharanga Sutra) which is also known as Ganipitak (written by the ganadhars) is the creation of the great sages (as credited) or ordinary people because they are written in Prakrit which is the language of the masses. 22 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) kaMkhA dese egaM, kutitthimayamicchae jahityaM pi| bhaNiyamahiMsAvujhayasukayaphalaM sbgmokkhaaii|| 3 // 53. kAMkSA - AMzika evaM pUrNa - aisI do prakAra kI hotI haiN| AMzika kAMkSA vaha hai jisameM vyakti yaha mAnatA hai ki sAMkhya Adi dUsare darzana bhI mokSa mArga kA pratipAdana karate haiM, kyoMki ve bhI ahiMsA AdidharmoM kA pratipAdana karate haiM, jinakA samyak prakAra se paripAlana karane para svarga yA mokSa kI prApti hotI hai| 53. (Desire is of two types -- partial and complete.) The partial desire is -- to believe that some other schools (Samkhya, etc.) also strive for liberation, because they also-propagate the philosophy of ahimsa, truth, etc. which if properly followed leads to heaven or liberation. savve savvamayAI, kaMkhai jhbhnniykaarnnehiNto| saMkAe peyapAI, kaMkhAe amccraayaanno|| 54 // ___54. sarvaviSayaka kAMkSA vaha hai jisameM vyakti sarvamata yA samasta dArzanika siddhAnta mokSa mArga ke pratipAdaka haiM, kyoMki ve bhI pUrvokta ahiMsA Adi unhIM dharmoM kA nirdeza karate haiM, jinake anupAlana se svarga yA mokSa kI prApti hotI hai| zaMkA ke sambandha meM peyapAyI kA evaM kAMkSA ke sambandha meM rAjA tathA amAtya kA udAharaNa prasiddha hai| 54. The complete desire is -- To believe that all other schools also strive for liberation, because they also propagate the said philosophy of ahimsa, truth, etc. which if properly followed leads to heaven or liberation. Regarding 'doubt' the story of Peyapaayi and regarding 'desire' the story of The King And The Minister are famous. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa egaM, vicigiccha desa ciivaMdaNaniyamaposahAIyaM / saphalaM viphalaM va hojja, na najjae savva savvANi // 55 // 55. vicikitsA ke do bheda kahe haiM :- deza viSayaka aura sarva viSayaka / deza viSayaka vicikitsA vaha hai jisameM vyakti caityavaMdana, niyama, pauSadha Adi anuSThAna AMzika rUpa meM saphala hoMge yA viphala hoMge, isa sambandha meM asamaMjasa kI sthiti meM hotA hai| ye caityavaMdana Adi anuSThAna pUrNa rUpa se saphala hoMge yA niSphala hoMge athavA inakA pUrNa rUpa se phala milegA yA nahIM, vicAra AnA sarvaviSayaka vicikitsA hai / yaha 55. (Suspicion is of two types - partial and complete.) Partial suspicion is that in which one is partially doubtful about the fruits of activities like paying homage to the images in temples, observing the codes, and austere practices like paushadh. Complete suspicion is total uncertainty that will these activities at all yield the desired fruits or not? puvvapurisA jaicciya (jahoiya), maggacarA ghaDa i tesu phalajogo / amhesU dhiisaMghayaNavirahao na taha tesi phalaM // 56 // 56. Agama nirdiSTa yathocita mArga kA anusaraNa karane vAle pUrva puruSoM ko unake pUrvokta caitya vaMdana, niyama, pauSadha Adi anuSThAnoM kA phala mila sakatA hai, kintu hama to dhRti aura saMhanana arthAt zArIrika zakti se rahita haiM, ata: hameM vaha phala kaise mila sakatA hai ? 56. Those who are steadfast in following the tenets of Agams and are strict in following the codes of conduct may get the fruits of the said activities. But we neither have patience nor the physical capacity to do so, therefore how can we get the desired fruits of those activities? 24 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) vicigicchAe vijAsAhatA'sahacora dittuNto| viugucchAe paccaMtavAsiNo saDagassa suyA // 57 // 57. vicikitsA para vidyAsAdhaka zraddhAhIna zrAvaka aura cora kA tathA munijanoM kI kutsApara pratyantavAsI arthAt sImAnta pradeza ke nivAsI zrAvaka kI putrI kA udAharaNa prasiddha hai| 57. The results of suspicion are explained in the story of The Faithless Shravak And The Devoted Thief. The results of disliking for ascetics are explained in the story of The Daughter Of The Shravak Who Lived At The Frontier Of The Country. iDIo NegavihA, vijAjaNiyA tavomayAo ya / veubbiyalavikayA, mahagamaNAI ya bar3heNaM // 58 // 58. vidyAjanita vazIkaraNa Adi aneka prakAra kI RddhiyA~ evaM ugra tapasyA se prApta vaikriya labdhikRta AkAzagamanAdi vaibhava ko dekhakara aprabhAvita rahanA amUDha- dRSTi darzanAcAra hai| 58. Absence of illusion (amudh drishti) is to remain firm on the path shown by Jinas when confronted with the various accomplishments, such as hypnotism, acquired through esoteric practices and special powers, such as metamorphosis and levitation, acquired through vigorous austerities. pUrya, caM asaNapANAivatthapattAiehi vivihehiN| parapAsaMDatthANaM, sakkolUyAiNaM dardU // 59 // 59. isI prakAra bauddha, vaizeSika Adi vidharmiyoM kI vividha prakAra ke khAna-pAna, vastra-pAtra Adi ke dvArA pUjA-pratiSThA ko dekhakara bhI aprabhAvita rahanA amUDha- dRSTi darzanAcAra hai| 59. Also, absence of illusion (Amudh drishti) is to remain firm in one's own faith even after seeing the grandeur of Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa charlatans, monks of other schools including Buddhists, etc. evident in their worship done by offering them food, dress, and utensils, etc. pAsatthAINa dhijjAIyagihINaM, jassa na mujjhai diTThI, amUDhadiTThi tayaM vAvi daTThUNaM / biMti // 60 // 60. brAhmaNa, purohitoM aura pArzvasthoM (zithilAcArI jaina muniyoM) ke vividha prakAra ke Rddhi vaibhava ko dekhakara ke bhI jisakI dRSTi mohita nahIM hai, bhrAnta nahIM hotI hai, vaha amUDha dRSTi kahalAtA hai / 60. Seeing a variety of accomplishments or mystical powers and grandeur of Brahmins and even Jain sadhus with lax conduct, one who is not attracted or befooled is the one having right perception or firm faith in Jainism. khavaNe veyAvacce, viNae sajjhAyamAiujjutaM / jo taM pasaMsae esa hoi uvavUhaNA nAma // 61 61. kSapaNa arthAt viziSTa tapa-sAdhanA karane vAle, vaiyAvRtya * arthAt sevA-zuzrUSA karane vAle tathA vinaya svAdhyAya Adi saMyama mUla guNa aura uttara guNa kI sAdhanA meM jo udyamazIla haiM, unakI prazaMsA karanA upabRMhaNa kahA jAtA hai / 26 61. To praise those who sincerely indulge in activities like austerities (fasting, etc.), serving senior ascetics, humbleness, self - studies, etc., jointly known as charan-karan (the basic and auxiliary attributes of discipline), is known as upbrimhan (to commend in order to encourage). Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) eesaM ciya khavaNAiesa sIyaMtu coyaNA jA u| bahuvose mANusse, mA sIya thirIkaraNamayaM // 62 // 62. ukta-pUrva gAthA meM varNita kSapaNAdi kI sAdhanA meM yadi koI sAdhu / sAdhaka zithila yA khinna dikhAI detA hai to use AcAra pAlana meM protsAhita kara sthira krnaa| use samajhAnA ki manuSya jIvana meM bahuta se vighna Ate rahate haiM, ata: pramAda mata karo, sthirIkaraNa kahalAtA hai| 62. If some ascetic appears to be tired or uneasy while indulging in aforesaid activities, he should be encouraged to be stable in following the conduct. This counselling that 'one comes across many deficiencies and hurdles in life while following the path of religion; do not get impeded in your pursuance of the right path,' is called stabilising. sAhammiyavacchalaM, AhArAhahi hohmvyty| AesagurugilANe - tavassivAlAisu visesA // 63 // 63. sabhI svadharmIjanoM vizeSa rUpa se atithi, guru, (dharmAcArya) glAna, rogI,vRddha, tapasvI, bAlamuni, zaikSa Adi kI yathAzakti bhojana, vastra Adi dekara bhakti karanA svadharmIvAtsalya hai| 63. To have fraternal feelings for all co-religionists and to display the same by action; such as offering food, clothes, etc. , is called affection for co-religionists. In this regard special care should be taken of guests; guru or acharya; sick and ailing, disabled and old, those indulging in harsh austerities, children and apprentice - ascetics; religious teacher; etc. 27 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) kAmaM sahAvasiddha, tu pavayaNaM dippae sayaM ceva / tahavi ya jo jeNa'hio, so teNa payAsae taM tu // 64 // 64. jina zAsana to svameva hI svabhAvata: dIptimAna hai tathA jo avadhijJAnAdi atizayoM ke dvArA pravacana arthAt jinavANI athavA jinazAsana ko gaurava maNDita karatA hai, vaha darzanAcAra kA pAlana karatA hai| : 64. Although the religious organisation is self established and radiant by nature, to enhance its glory with the help of miracles and extra sensory knowledge is called prabhavana darshanachar or the conduct of popularising religion. sulasA amUDhaviTThI, seNiya uvavUha. thirIkaraNa saattho| vacchallammi ya vairo, pabhAvagA aTTha puNa huMti // 15 // 65. amUDha dRSTi para sulasA zrAvikA, upabRMhaNa para rAjA zreNika, sthirIkaraNapara ASADhAcArya aura vAtsalyapara vajrasvAmI ke udAharaNa prasiddha haiN| puna: prabhAvaka bhI ATha prakAra ke hote haiN| 65. The famous stories explaining these virtues are - on right perception is the story of Sulasa Shravika, the story of King Shrenik on upabrimhan, the story of Ashadhacharya on stabilising, and that of Vajraswami on affection for co-religionists. Now, the prabhavaks or those who popularise are of eight types. sAhammiyavacchallammi ujjayA ujjayA ya sjjhaae| caraNakaraNammi ya tahA, titthassa pabhAvaNAe y|| 66 // 66. ve sAdharmikavAtsalya, svAdhyAya aura caraNa-karaNa kI arthAt muni-AcAra kI sAdhanA meM tathA tIrtha kI prabhAvanA meM udyatazIla hote haiN| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) 66. Only virtuous persons are actively involved in displaying affection for co-religionists, studying Jain canon, practising prescribed austerities, and popularising teerth or the ford. bhaimema-hahi - dhammakahi - vAha-Ayariya -svn-jnitii| vicArAvAnaNasammayA, va titvaM paati|| 6. // ___67. avadhijJAnAdi viziSTa Rddhi ke dhAraka, dharma kathA meM pravINa, vAdI, prAvacanika, kSapaka arthAt tapolabdhiyukta, naimittika arthAt aSTAMga jyotiSa, nimitta zAstrAdi meM nipuNa, tantra-mantra-yantrAdi vidyAoM meM prauDha aura rAjA Adi dvArA sammAnita tIrtha zAsana kI prabhAvanA karake use mahimA maNDita . karate haiN| 67. The persons who possess the accomplishments like Avadhi-jnana (extrasensory perception of the physical dimension) (1), who are proficient in religious discourses (2), who are experts of logic (3), who are experts of oration (acharya) (4), who have advanced in austerities (5), who have knowledge of augury and astrology (6), who have perfected the knowledge and practice of tantra, mantra, and yantra (7), and who are honoured by kings (8) are the ones who add to the glory of the teerth or the religious order. tattatthasahahANaM, sammattamasaggaho na eymmi| micchattakhaovasamA, sussUsAI u hoti dlN|| 68 // 68. tattvArtha arthAt sarvajJa kI vANI para zraddhAna samyaktva kahalAtA hai| isa samyaktva meM asatya ke prati kadAgraha nahIM hotA hai| mithyAtva kA kSayopazama hone se zuzrUSAdi (guNoM) dvArA samyaktva dRDha hotA hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa 68. Samyaktva is faith in the tenets of the omniscient. In this there is no prejudice for false or non-existent. Kshayopasham (the process of extinction-cum-suppression) of unrighteousness and acquisition of virtues like sushrusha (taking care of others; attending to the needs of others), strengthens samyaktva. sussUsa dhammarAo, gurudevANaM jahAsamAhIe veyAvacceM niyamo, vayapaDivattIe bhayaNA u // 69 69. ( zuzrUSA Adi guNoM kA kathana karate haiM :-) zuzrUSA, dharma ke prati anurAga, guru arthAt dharmAcArya aura deva arthAt arhanta ke sAdhanA evaM dhyAna meM vighna na ho, unheM samAdhi rhe| isa prakAra unakI niyamapUrvaka vaiyAvRttya arthAt sevA karanA aura yathAzakti vratoM kA pAlana karanA / 69. (Description of virtues - ) Sushrusha or the desire to listen to the tenets of the omniscient; devotion for religion; to serve the guru and Arhants with devotion taking special care of their spiritual practices and general comfort, and to observe vows to the best of ones capability. jaM sA ahigayarAo, kammakhaovasamao na ya tao vi / hoi pariNAmabheyA, lahuM ti tamhA ihaM bhayaNA // 70 // 70. samyaktva lAbha ke pazcAt vratAMgIkaraNa kI icchA bhI karmoM ke kSayopazama athavA kSaya ke binA nahIM hotI hai / punaH karmoM kA kSayopakSama pariNAma bheda para AdhArita hotA hai, ata: vratapratipatti meM bhajanA arthAt vikalpa rahatA hai, jaba ki guru kI zuzrUSA evaM sevA to niyamata: karanI hI hotA hai| 70. Even after attaining samyaktva or righteousness, the will to accept vows does not arise in absence of kshayopasham (the process of extinction-cum-suppression of karmas) or kshaya (extinction)of karmas. Thus, the acceptance and observance of 30 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) vows may or may not be followed by attaining righteousness. However, as a rule one must serve the guru. sammA paliyapuhate'vagae kammANa bhAvao huNti| vayapabhiINi bhavaNNavataraMDatullANi niyameNa // 1 // 71. samyaktva prApti ke pazcAt mohanIya Adi karmoM kI sthiti palyopama pRthaktva arthAt 2 se 9 palyopama jitanI zeSa rahane para saMsArarUpI samudra pAra karane ke lie naukA ke samAna vratAdi niyamata: / avazya hote haiN| 71. After attaining the state of righteousness, when the extinction of Mohaniya and other karmas is less then two to nine palyopams (a conceptual unit of time) away, the will to observe vows is born essentially. These vows are like a boat to cross the ocean of mundane life. paMca u aNuvvayAI, dhuulgpaannvhvirmnnaaiinni| uttaraguNA 3 aNNe, visivvayAiM imesiM tu|| 72 // . - 72. sthUla prANIvadha viramaNa arthAt ahiMsA Adi mUla guNa rUpapA~ca aNuvrata aura uttara guNa rUpazeSa divrata Adi tIna guNa vrata evaM sAmAyika Adi cAra zikSA vrata hote haiN| 72. There are five basic virtues in the form of the five minor vows including refraining from killing gross beings (ahimsa), etc.; and auxiliary virtues in the form of three guna vrat (dik-vrat or directional vows, etc.); and four shiksha vrat (samayik, etc.). [guna vrats are restraints that reinforce the practice of anuvrats and shiksha vrats are vows of spiritual discipline]. 31 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) bhaMgasayaM sIyA, bimavaraNa mihivymnhrj| taM ca vihiNA , yiM shNkrpnnaae|| // ___73. gRhivrata (aNuvratamAdi) grahaNa karane para vaiyaktika bheda se 147 vikalpa ho sakate haiN| unheM aMka racanA - prastAra bheda kI vidhi se jAnanA caahie| 73. The process of accepting the shravak-vows (anuvrat etc.) has one hundred and forty seven alternatives from the angle of application. These should be understood with the help of numbers. tiNi tiyA tindhikha, tipiDiyAya haoNti jomesN| ti du evaM ti eka ti du kha karaNAI // 4 // 74. zrAvaka ke vratoM ke pratyAkhyAna meM yoga viSayaka tIna, tIna, tIna, do, do, do, aura eka, eka, eka aura karaNa viSayaka tIna, do, eka, tIna, do, eka aura tIna, do, eka bhaMga arthAt vikalpa hote haiN| 74. Regarding the vows for laity, taking the parameters of yoga (method or the activity of mind, speech and body) the numerical structure of alternatives is three, three, three; two, two, two; and one, one, one. Taking the parameters of karan (means or by doing, by causing others to do, and by approving others doing) the numerical structure is three, two, one; three, two, one, and three, two, one. tivihaM tiviheNiko, egayaratigeNa bhaMgayA tini / tigarahie nava bhaMgA, savve uNa auNapannAsA // 75 // 75. trividha-trividha kesAtha pahalebhaMga kA eka vikalpa, trividha ke sAtha dvividha evaM eka vidha ke cAra vikalpoM meM pratyeka ke avAntara vikalpa tIna-tIna hote haiM- isa prakAra bAraha vikalpa Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) (bhaMga) hote haiN| dvividha ke sAtha dvividha aura eka vidha ke tIna vikalpa hote haiM, ina tInoM ke pratyeka ke avAntara vikalpa nau hote haiM- isa prakAra sattAisa vikalpa (bhaMga) hote haiN| puna: ekavidha kA ekavidha ke sAtha eka vikalpa ke avAntara vikalpa nau hote haiN| isa prakAra inake kula unacAsa bhaMga hote haiN| isa prastAra kA koSThaka nimna hai: 3 3 3 2 2 2 1 1 1 yoga karaNa 1 3 3 3 6 6 3 9 9 = 49 Agata bhaMga .. 75. The first combination, three with three, has only one alternative (see S. No. 1 in the chart). the second set of four combinations of three with two and one has three alternatives each (S. Nos. 2, 3, 4, and 7), the third set of three combinations of two with two and one has nine alternatives each. The fourth combination of one with one has nine alternatives (S. No. 9) The tabulated form of these alternatives that add up to 49 is as follows: 3 3 3 2 2 2 1 1 1 Yoga 3 2 1 3 2 1 3 2 1 Karan 1 3 3 3 9 9 3 9 9 = 49 Alternatives kAlatieNa ya guNiyA, sIyAlasayaM tu hoi bhaMgANaM / visayahiM bhaMgatiyaM, coyAlasayaM savisayammi // 76 // 76. ukta unacAsa bhaMgoM kA kAlatrika - atIta, anAgata, aura vartamAna ke sAtha guNana karane para eka sau seMtAlIsa bhaMga hote haiN| bharata kSetra ke madhya khaNDa ke bAhara anumati denA gRhastha ke lie sambhava na hone ke kAraNa tIna bhaMga kama karane para svaviSaya meM eka sau cavAlIsa bhaMga hote haiN| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) 76. When these 49 parameters are multiplied by three of time (past, present, and future) the total number of alternatives becomes 147. As it is beyond the capacity of those living in this continent (Bharat Khand) three of these alternatives have been disallowed. Therefore, for all practical purposes there are only 144 alternatives. saMbhavamahigicceyaM, niyavisao bharaha AriyaM khaMDaM / tassa bahiM savvavayA, sAhusaricchA savigihINaM // 77 // 77. sambhAvita vikalpoM yA bhaMgoM kI apekSA se yahA~ aisA kahA gayA hai| athavA bharata kSetra ke Arya khaNDa ko lakSya meM rakhakara aisA kahA gayA hai| usa bharata kSetra ke bAhara anya kSetroM meM to zrAvakoM ke (pUrvokta) sarvavrata sAdhu ke samAna hI trividhatrividha rUpa se hote haiN| ..77. The said statement is in context of the probabilities of alternatives. This is with reference to Bharat area or Aryavarta. For all other areas (Mahavideh, etc.) all the vows for householders are same as those for ascetics, i.e. based on combinations of three means and three methods. thUlagapANavahassA, viraI duviho ya so vaho hoi|| saMkappAraMbhehiM, vajjai saMkappao vihiNA // 8 // 78. sthUla prANIvadha virati ke antargata vadha do prakAra kA hotA hai - saMkalpajanita aura Arambhajanita / zrAvaka saMkalpajanita hiMsA kA vidhipUrvakaM tyAga kre| ____78. Abstaining from killing of gross beings is of two types -- intentional or as a consequence of some activity. A shravak should abstain from indulging in intentional killing according to the laid down procedure. 34 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa saMviggo ittaraM va gurumUle suyadhammo, vajjitu tao sammaM vajjei ime aIyAre iyara // 79 79. guru arthAt AcArya Adi sadguru ke samakSa zrutadharma arthAt Agamokta aNuvratAdi kA zravaNa kara saMvigna arthAt mokSa sukhAbhilASI zrAvaka nizcita samaya ke lie athavA jIvanaparyanta ke lie prANI vadha kA samyak prakAra se tyAga kare aura nimna aticAroM arthAt tyAga ko malina karane vAle hetuoM kA manana kare / baMdhavahachaviccheyaM, kohAivUsiyamaNo, vA / 79. A shravak desirous of the bliss of liberation should listen to the preaching of the acharya or other ascetic about the minor vows, etc. as mentioned in the Agams. And then he should resolve to abstain properly and sincerely from the act of killing for a specific period or for whole life. He should also avoid the following transgressions (atichar - acts that tarnish or dilute this abstinence). aibhAraM bhattapANavoccheyaM / gomaNuyAINa no kujjA // 80 || 80. prathama prANAtipAta viramaNa ke pA~ca aticAra haiM 1. gAya, azva Adi catuSpada, manuSyAdi dvipadoM ko rassI Adi se kasakara bA~dhanA, 2. vadha arthAt cAbuka Adi se pITanA, 3. chaviccheda arthAt aMgaccheda karanA, 4 . atyadhika bhAra lAdanA aura 5. samaya para bhojana - pAna Adi se vaMcita rakhanA - ina aticAroM kA krodhAdi dUSita mana se sevana na kare / -- 35 80. The five transgressions of the first minor vow, to abstain from killing beings : 1.To avoid to tie up with rope, etc.; 2. beat, whip, etc.; 3. disfigure, amputate, etc.; 4. overload, etc.; and 5. deprive of food, water, etc. animals and human beings or bipeds, quadrupeds etc. These transgressions should never be done with bad intention, such as anger, etc. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) thUlamusAvAyassa ya, virAI so paMcahA samAseNa / kaNNA - gobhUmAliya - mAsa - haraNa - kUDa - sakkhije // 81 // 81. sthUla mRSAvAda saMkSepa se nimna hai :- kanyA, gAya aura bhUmi ke viSaya meM jhUThabolanA, kalaha kesamaya rAgavazajhUTha bolanA, dUsare ke dvArA rakSaNa hetu rakhe hue dhana ko har3apa jAnA aura jhUThI sAkSI denaa| zrAvaka dUsare vrata meM inakA tyAga karatA hai| 81. In brief gross-falsehood includes -- To give false information about daughter, cow, land, etc.; to misappropriate funds given for safe-keeping; and to give false evidence. A shravak abstains from these in the second minor vow. iha sahasamakkhANaM, rahasA ya savAramaMtabheyaM c| mosovaesayaM kUDalehakaraNaM ca vajejA // 2 // 82. isa mRSAvAda virati meM 1. binA vicAre jhUThA Aropa lagAnA, 2. kisI ke gupta rahasya ko prakaTa karanA, 3. svayaM kI patnI dvArA vizvAsa ke sAtha kahI gupta bAta ko dUsare ke sAmane prakaTa karanA, 4. mithyA upadeza denA aura 5. jhUThe lekha likhnaa| ina pA~ca aticAroM kA parihAra kre| 82. While observing this vow one should also avoid such transgressions as -- to put false blame without ascertaining the facts (1); to expose secrets of others (2); to express before others the secrets told in confidence by one's wife (3); to give false preaching (4); and to prepare false documents (5). thUlAdattAdANe, viraI 'taM "duviha mo u nihitttth| saccittAcittesuM, lavaNahiraNNAivatthugayaM // 3 // 83. sthUla adattAdAna vrata ke do bheda AgamoM meM nirdiSTa haiM :-sacitta aura acitt| sacitta lavaNAdi aura acitta hiraNyAdi padArthagata hote haiN| (36 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) 83. The vow of adattadaan or abstaining from taking what is not given (of gross level) has two divisions (according to Agams) - sachit (infested with living organism) and achit (free of living organism). The sachit include things like salt, etc. and the achit include things like gold, etc. vajaha iha tenAhaDa takarajogaM virudarajaM c| kUDatulakUDamANaM, tappaDirUvaM ca vvhaarN|| 4 // 84. adattAdana virati ke pA~ca aticAra haiM :- 1. taskaroM dvArA lAI gaI vastu ko kharIdanA, 2. taskaroM ke kArya meM sahayoga denA, 3. rAjya zAsana ke niyamoM kA atikramaNa karanA, 4. vyApAra meM jhaThe tola-mApa ke dvArA adhika lenA aura kama denA aura 5. vastuoM meM milAvaTa kara vyApAra krnaa| (zrAvakainakA AcaraNa na kre|) 84. The five transgressions of this vow of adattadan are - to buy stolen or smuggled goods (1); to offer assistance in the acts of stealing and smuggling (2); to violate the laws of the state (3); to use non-standard weights and measures for cheating others (4); and to resort to adulterating merchandise (5). (A shravak should not indulge in such acts of transgression.) paradArassa ya viraI, orAlaviuvvabheyao duvihN| eyamiha muNeyavvaM, sadArasaMtosa mo ittha // 85 // 85. svapatnI ke atirikta anya vyaktiyoM kI striyoM - vidhavAoM athavA vezyA Adi kA tyAga karanA svadArasantoSa vrata kahalAtA hai| isake do bheda haiM :- audArika aura vaikriy| audArika zarIradhArI arthAt nArI aura tiryaJci evaM vaikriya zarIradhArI arthAt vidyAdharI aura deviyaaN| 85. To abstain from having extra-marital relationships with other women is known as the vow of being content with ones (37) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) lawful wife. This has two divisions -- audarik (physical body) and vaikriya (ethereal body). (The audarik includes women and female-animals and the vaikriya includes goddesses.) vajaha isariapariggahiyAgamaNaM aNaMgakIDaM c| paravIvAhakaraNaM, kAme tivvAbhilAsaM c|| 86 // 86. zrAvaka isa cauthe svadArasantoSa vrata ke pA~ca aticAroM kA tyAga kare :- 1. itvari parigRhItA - idhara-udhara bhaTakane vAlI nArI ko dhana dekara kucha kAla taka usako sAtha rakhanA yA usake sAtha gamana krnaa| 2. aparigRhItA- vezyA, vidhavA yA kulAMganAoM ke sAtha gamana karanA, 3. kAma krIDA karanA, 4. dUsaroM ke vivAha karavAnA aura 5. kAma sevana kI tIvra icchA rkhnaa| 86. A shravak should avoid the five transgressions of this fourth vow -- to live for some time with or have carnal enjoyments with a roaming tramp by offering her money (1); to have extra marital relations with other women including prostitutes and widows (2); to indulge in other lascivious activities (3); to arrange marriages of others (4); and to have lascivious desires (5). icchAparimANaM khalu, asayAraMbha - viNivitti - saMjaNayaM / khitAivatthuvisayaM, cittAdavirohao cittaM // 7 // 87. icchA-parimANa arthAt icchAoM ko sImita karanA parigraha-parimANa vrata kahalAtA hai| yaha vyartha ke akalyANakArI hiMsaka kAryoM kI nivRtti kA janaka hai| yaha kSetra Adi vastuoM se sambandha rakhatA hai aura citta, vitta, dveSa, vaMza Adi ke AdhAra se aneka prakAra kA hai| 87. To limit desires is called the vow of limited possessions. This guards against useless evil activities. This is Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa connected with area, etc. and is of many types based on attitude, finance, aversion, family, etc. svettAi hiraNNAI dhaNAi dupayAi kuppamANakame / joyaNa payANa baMdhaNa - kAraNabhAvehiM no kuNai // 88 // 88. kSetra Adi, sonA-cA~dI Adi, dhanAdi, dvipada catuSpada Adi, kupyaka arthAt tA~bA pItala Adi ke ghara gRhasthI ke sAmAna ke parimANa / sImA kA citta vikAra Adi ke nimitta se atikramaNa na kare / - - - 88. Under the influence of some mental lapse, one should not transgress the resolved limitation with respect to quantity or measure, distribution, control, purpose or needs related to area (etc.); gold, silver, and other such precious things; wealth (etc.); slaves and cattle (etc.); and utensils of copper, brass (etc.). uDDAho - tiriya disiM, cAummAsAi kAlamANeNaM / gamaNaparimANakaraNaM, guNavvayaM hoi viNNeyaM // 89 11 - - - - 89. cAturmAsa Adi cAra mAha se adhika mahInoM ke lie Urdhva dizA, adho dizA, tiryak dizAoM meM jAne-Ane kI maryAdA karanA digparimANa nAmaka prathama guNa vrata kahalAtA hai / - - 89. To set limits of movement in all directions including higher, lower, and diagonal during and after the four months of monsoon is the first gunavrat known as digpariman gunavrat or the discipline of directions. vajjai uhAikamamANayaNappesaNobhayavisuddhaM / taha ceva khettavuDiM, kahiMci sahaaMtaraddhaM ca || 90 // 39 90. 1 3. ubhaya vizuddha arthAt Anayana evaM preSaNa dvArA urdhvadizA, adho dizA, tiryak dizA kA atikramaNa na kare / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa 4. eka kSetra meM kamI kara dUsarI dizA meM baDhotarI na kare / 5. niyama ko bhUla na jAe / 90. One should observe this vow with the two fold sincerity-avoid transgression of the said directional limitations through accepting and sending messages; and avoid adjustments like increasing limits of one direction by reducing those in the other. Do not forget the resolved limits. vajjaNamaNaMtaguMbari accaMgANaM ca bhogao kammAo kharakammAiyANa navaraM imaM bhaNiyaM // 91. anantara upabhoga- paribhoga nAmaka dvitIya guNavrata ke do bheda isa prakAra kahe gaye haiM :- bhojanAzrita aura krmaashrit| bhojanAzrita anantakAyika zAka (sabjI), udumbara Adi phala aura madhu, madya, mA~sa Adi kA tathA karmAzrita niSThura vyavasAyoM kA varjana kare / 91. There are two divisions of the second gunavrat of consuming and enjoying-related to food and related to action. Under the first, one should refrain from consuming any vegetable that contains infinite life - forms (like multi-seed vegetables, rootvegetables, etc.); fruits like Udumbar; and honey, meat and alcoholic drinks. Under the second, one should also refrain from all cruel and callous commercial activities. mANaM / 12 // - saccittaM paDibaddhaM, apaula duppaula tucchabhakkhaNayaM / vajjai kammayao vi hu, etthaM iMgAlakammAI // 92 // 2 40 92. ( ukta bhojanAzrita ke pA~ca aticAra haiM :-) 1. niyama se adhika sacitta bhakSya padArtha kA upabhoga karanA, 2 . sacittasaMsakta AhAra, 3. apakka arthAt kaccA AhAra, 4. duSpakva arthAt AdhA pakA AhAra aura 5. tuccha arthAt aisI vastu jisameM khAne Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) yogya kama aura pheMkane yogya bhAga adhika ho, kA bhakSaNa krnaa| tathA karmAzrita aMgAra-karma Adipandraha aticAroM kA tyAga kre| 92. There are five transgressions of the said rule related to food - to consume sachit food more then the set limits (1), food mixed with sachit food (2), raw or uncooked food (3), food that is not properly cooked (4), and low grade food (5). One should also avoid the fifteen transgressions of the second rule related to cruel business activities, such as working with fire (etc.). taha'NatyavaMdhaviraI, anaM sa cauviho avjjhaanne| pamayAyarie hiMsappayANa pAvovarase yazA ___ 93. isI prakAra anarthadaNDa arthAt binA prayojana ke hI AtmA ko daNDita karane vAle kRtya mpa anarthadaNDa kA tyAga tIsarA guNa vrata kahalAtA hai| yaha anartha daNDa cAra prakAra kA hai :- niSprayojana duSTa dhyAna, madyAdi dvArA pramAdAvaraNa, hiMsaka pradhAna Ayudha zastra Adi kA pradAna aura pApa karmoM kA updesh| 93. The third gunavrat is refraining from unnecessary acts of torturing the soul (self and others). This is of four types ----- evil thinking (1), perverse behaviour (like that under the influence of alcohol) (2), distributing instruments of violence (like weapons) (3), and evil preaching (4). kaMdappaM kalAiyaM, mohariyaM saMjuyAhimaraNaM c| uvabhogaparIbhogAiregayaM cettha vajje // 4 // 94. isake aticAra pA~ca haiM :- 1. kandarpa (kAma vAsanA) baDhAne vAlI vANI kA prayoga, 2. kautkucya - bhANDa kI taraha netra hAtha Adi ke kutsita izAre karanA, 3. maukharya-dhRSTatA ke sAtha asambaddha pralApa karanA, 4. saMyukta adhikaraNa - talavAra Adi hiMsaka astra-zastra evaM ukhala-mUsala Adi kA saMgraha karanA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa yA dUsaroM ko prayoga hetu denA aura 5. upabhoga evaM paribhoga kI vastuoM kA adhika saMgraha karanA / gRhastha-upAsaka ina (pA~coM) kA parityAga kare / 94. There are five transgressions of this rule : 1. use of erotic language, 2. lascivious and perverse gestures as done by clowns or eunuchs, 3. arrogant and irrelevant speech, 4. collecting weapons and giving those to others for use, 5. and hoarding of consumables and other things. One should avoid these five. sikkhAvayaM tu etthaM, sAvajjeyara sAmAiya mo tayaM tu viSNeyaM / vajjaNAsevaNArUvaM // 95 // jogANa 95. yahA~ (zrAvaka dharma meM) parama pada ko prApta karAne vAle. vratoM meM pradhAna vrata zikSA vrata kahalAte haiN| inameM rAga-dveSa se rahita samabhAva kI prApti rUpa prathama zikSA vrata sAmAyika kahalAtA hai / yaha hiMsAjanita evaM dUsare pApa karma - vyApAroM kA tyAga kAraka hai aura svAdhyAya Adi anuSThAnoM kA paripAlana karAne vAlA hai / 95. Here, in the codes for shravaks, the important vows that help attaining the loftiest status (moksha or the state of liberation) are known as the shiksha vrats. The first of these is called samayik or equanimity, which is the state of mind free of any attachment and aversion. This helps in avoiding intentional sinful activities and indulging in religious activities including selfstudy and other essential duties. maNavayaNakAyaduppaNihANaM iha jao vivajjei / saiakaraNayaM aNavadviyassa taha akaraNayaM caiva // 96 // 96. isa sAmAyika vrata meM 1 - 3. mana, vacana evaM kAyA ke dvArA duSpravRttiyoM kA prayatnapUrvaka parityAga kare aura sAmAyika ke viSaya meM 4. pramAda, 5. vismRti aura asAvadhAnI na rakhe / 42 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa 96. This vow is observed with sincerity and avoiding the following transgressions - to indulge in any and all sinful activities of mind, speech and body; to forget the theme of samayik due to excessive mental lethargy; and to do samayik with lack of concentration. visivayagahiyassa parimANakaraNameyaM, visAparimANasseha paiviNaM jaM tu / avaraM khalu vijJeyaM // 97 // hoDa 97. ( ukta prathama guNavrata) dikparimANa vratadhArI zrAvaka ko pratidina arthAt dina ke prati prahara meM puna: dizA parimANa (sImA nirdhAraNa) karanA dezAvakAzika nAmaka dvitIya zikSA vrata kahalAtA hai / 97. The second shiksha vrat is the deshavakashik vrat. This entails revising the limits of the first gunavrat, i.e. directional limitations, everyday or every three hours. iha ANayaNappaogapesappaogayaM vajjai saddANurUvavAyaM, taha 98. 1-2. niyata kSetra ke bAhara se vastu maMgavAnA, bhijavAnA, 3. zabda ke dvArA athavA 4. zArIrika saMketoM se athavA 5. patthara Adi pheMkakara apanI icchA sUcita karanA / ina pA~ca aticAroM kA yahA~ varjana kare / ceva / bahiyApoggalakkhevaM // 98 // 98. Here one should avoid the five transgressions to get (1) things from or send (2) things to a point beyond the set limits, to convey one's intentions to others beyond the set limits by using sound (3), through gestures or other visual means (4), or throwing pebbles etc. (5). 43 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) AhAra - dehasakAra - baMbhavAvAra - posaho anN| dese savve ya imaM, carame sAmAiyaM niyamA ||99|| 99. AhAra, zarIra-zuzrUSA aura abrahmacarya evaM kutsita pravRtti ke tyAga rUpa tRtIya zikSA vrata pauSadhopavAsa kahalAtA hai| yaha AMzika aura pUrNata: ke bheda se do prakAra kA hai| yahA~ carama- pUrNata: AhArAdi vyApAroM ke tyAga rUpa pauSadha vrata aMgIkAra karane para sAmAyika kA lAbha avazyameva prApta hotA hai| 99. Abandoning food, care for the body, and carnal pleasures is the third shiksha vrat called paushadhopavas. This is of two types -- partial and full. If one observes the full form of this vow he automatically attains the perfection in samayik as stated earlier. appaDi - duppaDilehiya - pamajAsejAi vajjaI ityaM / sammaM va aNaNupAlaNamAhArAIsu savvesu / / 10 / / __ 100. yahA~ (pauSadhopavAsa vrata meM ) 1. bhUmi evaM zayyA saMstAraka, kaMbalI evaM vastrAdi upadhi kA tathA malamUtra visarjana karane kI bhUmi kA avalokana nahIM karanA, 2. samyak prakAra se avalokana nahIM karanA, 3.pramArjana nahIM karanA, 4. acchI taraha se pramArjana na karanA tathA 5. pauSadha ke niyamoM kA samyakprakAra se pAlana na karanA - ye pA~ca aticAra haiN| sAdhaka ukta pA~ca aticAroM kA tyAga kre| 100. One should avoid the following five transgressions of this vow-not to methodically inspect and clean bed, blanket, clothing, etc. and not to observe the rules of paushadh in accordance with the laid down procedure. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa kappaNijjANa mihINa sikkhAvayaM annAINaM vANaM jaINamuciyaM, sudANa 101. deza evaM samaya ke anusAra zuddha arthAt nyAyopArjita evaM udgamanAdi doSa se rahita kalpanIya bhojana, pAna, vastra, auSadhi Adi kA munijanoM kA dAna krnaa| yaha zrAvakoM kA cauthA zikSAvrata atithisaMvibhAga vrata kahalAtA hai| desakAlajuAM / bhaNiyaM // 101 // 101. The fourth shiksha vrat, called the care of the guest or atithi samvibhag vrat, is--- to donate to ascetics food, water, clothing, medicines, etc. which are pure according to time and place. Here pure means that which is rightly earned, free of any faults include the fault of origin, and acceptable according the prescribed codes of ascetic conduct. vAi saccittanikvivaNayaM AkamaparavavaesaM ceva / are 1190211 45 saccitapihaNayaM macchariyayaM 102. : isa vrata ke nimna pA~ca aticAra haiM 1. acitta vastu ko sacitta vastu para rakhanA, 2 . sacitta vastu se AcchAdita karanA, 3. AhAra kA samaya bIta jAne para bhojana Adi banAnA, 4. dene kI icchA se apanI vastu ko dUsaroM kI batalAnA aura 5. mAtsarya bhAva se dAna denA / inakA gRhastha parihAra kare / 102. The transgressions of this vow are to put achit (not infested with living organisms) thing on a sachit (infested with living organisms)thing; to cover something achit by a sachit thing; to prepare food after the prescribed time has passed; to avoid giving by claiming one's own thing as belonging to others; and to give with malice. One should avoid all these. - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) etvaM puNa ahayArA, mo parisuddhasu ti savvesu / akkhaMDaviramabhAvA, vajaha savvatyo bhaNiyaM / / 10 / / 103. yahA~ punaH prANAtipAta Adi bAraha vratoM meM kadAcita bhAvoM kI nirmalatA na rahane para jo aticAra-doSa laga jAte haiM unakA akhaNDa viratibhAvase parityAga kare, aisA AgamoM meM sarvatra kahA hai| 103. It is stated in the Agams that one should avoid, with an attitude of absolute abstinence, any or all faults of transgressions of all these twelve vows including non-killing, etc. that may be caused by the lack of purity of attitude. suttA uvAyarakkhaNagahaNapayattavisayAmuNeyavvA / kuMbhAraca bhAmagavaMDAharaNeNa dhIrehi 1908 __ 104. dhIra puruSoM ko puna:-puna: AdarapUrvaka dharma kA zravaNa kara agRhIta vratoM ko grahaNa karane kA prayatna karanA caahie| gRhIta vratoM ko rakSaNa karane ke upAya karanA caahie| ise sUtrokta kuMbhakAra ke cakra-bhrAmaka-daNDa ke udAharaNa se samajhanA caahie| 104. The patient persons should listen to religious preaching again and again. He should try to accept the vows and become steadfast in observing them taking inspiration from the examples of Kumbhakar (potter), Chakra (wheel or moving disc), Bhramak (itinerant or gypsy), and Dand (staff or club) mentioned in the scriptures. gahaNA uvari payattA, hoi asaMto vi viriprinnaamo| akusalakammodayao, paDaha avanAi liMgamiha // 10 // ___ 105. vrata grahaNa ke pazcAt bhI puna:-puna: unake rakSaNa kA prayatna hone para virati ke adhyavasAsa avidyamAna hone para bhI jAgrata ho jAte haiM, anyathA (vrata pariNAmoM meM zithilatA Ane ke (46 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka dharma vidhi prakaraNa kAraNa) kaSAya Adi azubha karmodaya se una vratoM se patita hokara vyakti nindA / anAdAra Adi kA pAtra bana jAtA hai / 105. After accepting the vows the continued efforts to remain steadfast in observing them cause the awakening of the feeling of detachment. If not, the strictness in observing the vows is reduced; consequently, due to rise of vile passions or evil karmas, the aspirant falls from his accepted level of vows and attracts criticism and disrespect. tamhA niccasaIe, paDivakkhaduguMchAe, titthaMkarabhattIe, uttaraguNasaddhAe, bahumANeNaM Shang ahigayaguNammi / pariNaiAloyaNeNaM 1190811 ya / ettha susAhujaNapajjuvAsaNAe sayA hoi jaiyavvaM // 107 // 106-107 ataeva zrAvaka sarvadA dhyAnapUrvaka atizaya Adara ke sAtha gRhIta vrata Adi kI smRti rakhe aura una ke pratipakSI - mithyAtva prANIvadha Adi durguNoM ke dAruNa phaloM ko dekhakara unakI AlocanA kre| tIrthaMkaro kI bhakti aura susAdhujanoM kI paryupAsanA karate hue zraddhApUrvaka uttaraguNoM ke lie usako sarvadA udyama karanA cAhie / 106, 107. Therefore a shravak should always, with selfawareness and extreme respect, work hard to be steadfast in observing these vows. While doing this he should examine and condemn their opposites, such as unrighteousness, falsehood, killing of beings, etc., along with their terrible consequences. He should worship the Tirthankars, admire the great ascetics, and sincerely desire to accept the secondary virtues. 47 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (prAvaka dharma vidhi prakaraNa) svatI vihalI, sAyA mAjI vi. pAha kyaaii| ta ma animayA, mAo rAya porn 108. isa prakAra yathArtha meM pUrNa saMyama ke avidyamAna hone para bhI usameM virati-pariNAma hote haiN| virati pariNAma hone se usakA patana kadApi nahIM hotA hai| ataeva buddhimAna zrAvakoM ko isa sambandha meM sadaiva apramatta hokara gRhIta vratoM kI smRti rakhanA caahie| 108. This way one acquires the attitude of detachment which he was devoid of till now. Once acquired it is never destroyed. Therefore a wise shravak should always work for that without any laxness. eva 3 mAvamadhamme, pAyamaNuvvayaguNavdayAiM c| bhAvakIyAI sikkhAvayA puNa icarAI ti // 10 // 109. atra prastuta zrAvaka dharma meM prAya: pA~ca aNuvratoM aura tIna guNavratoM ko yAvajjIvana ke lie dhAraNa kiyA jAtA hai| puna: cAra zikSA vratoM ko nizcita samayAvadhi ke liye dhAraNa kre| inameM bhI sAmAyika aura dezAvakAzika vrata pratidina anuSTheya hai aura pauSadhaupavAsa evaM atithi saMvibhAga vrata unake lie aMgIkRta niyata tithi meM anuSThAna karane yogya hai| ____109. In shravak-dharm the five minor vows and the three gunavrats are often accepted once for whole life. The shiksha vrats are to be accepted for shorter periods. This means that samayik and deshavakashik vows are to be taken again and again everyday. Paushadhopavas and atithi-samvibhag are to be taken and observed on specific dates and during the period when ascetics visit the town. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) saMmehaNA ya aMte, na nimogA jeNa pavvayaha koii| samma koha maNiyA, vihisesamimassa pomami // 110 / / 110. bIvana kI sAndhya velA meM (zrAvaka ke liye) saMlekhanA arthAt samAdhimaraNa grahaNa karanA Avazyaka kartavya nahIM hai| isI kAraNa yahA~ saMlekhanA kA varNana/pratipAdana nahIM kiyA hai| zrAvaka ke vratoM meM anukta zeSa kartavyoM kA varNana Age kiyA hai| 110. It is not an essential duty of a shravak to perform the ultimate vow of Sanlekhana, widely mentioned in the Agams, during the last part of one's life. This is because, so detached a shravak can get initiated as an ascetic or take diksha any time. Therefor Sanlekhana has not been discussed here. The remaining duties of a shravak are detailed as follows. nivaseja tattha saho, sAhUNaM jattha hoi sNpaao| kehayaharAI ya jammi, tayanasAhammiyA peva / / 111 // 111. zrAvaka usa nagara meM nivAsa kare jahA~ sAdhuoM kA Agamana hotA ho, jina mandira ho aura sAdharmika zrAvakagaNa rahate hoN| (aba zrAvaka ke pratidina karaNIya karttavyoM kA varNana karate haiM :-) 111. A shravak should live in a town where ascetics visit frequently, Jina-temples exist, and co-religionist shravaks live. (Now the everyday duties of a shravak are mentioned here -) (49 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) navakAreNa vivoho, aNusaraNaM sAvago vyaaimmi| jogo ciivaMdaNa mo, paccakkhANaM ca vihiputvaM // 112|| 112. nidrA se jAgRta hote hI namaskAra mantra kA smaraNa kare, phira maiM zrAvaka hU~ , vratadhArI hU~ - aisA cintana kre| manasA, vAcA aura karmaNA triyoga se jinamandira meM jAkara caityavandana kre| tatpazcAt sAdhuoM ko vandana kara evaM unase vidhipUrvaka pratyAkhyAna grahaNa kre| 112. As soon as one wakes up he should recite the Namokar mantra. One should consciously recall that he is a shravak who has taken vows. Going to a Jina-temple he should, with three means (mind, speech, and action), worship the image (this is known as chaityavandan). He should payhomage to ascetics and perform the critical review (this is known as pratyakhyan) according to the prescribed procedure. taha ceIharagamaNaM, sahAro vaMdaNaM . gurusgaase| paccakkhANaM savaNaM, jaipucchA uciyakaraNijjaM // 11 // 113. isI prakAra caityaghara arthAt jinamandira meM jAkara jinabimbakI pUjA-arcanA kare, usake pazcAt guru ke pAsa jAkara pratyAkhyAna grahaNa kare, pravacana sune, unakI sukha-zAtA pUche aura unakI sevA-zuzrUSA hetu ucita evaM karaNIya kartavya kre| 113. When in the Jina-temple he should venerate and worship the Jina-image (according to the prescribed procedure known as puja). After that he should go to the guru and perform pratyakhyan, listen to his discourse, ask about his welfare, and perform the required duties of taking his care and doing his service. (50. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) aviruddho vavahAro, kAle taha bhoyaNaM ca sNvrnnN| ceharAgamasavaNaM, sahAro vaMdaNAI , y||11|| 114. zrAvaka dharma-sammata AcaraNa kre| samaya-samaya para bhojana kA tyAga kre| jinamandira meM jAkara jina pratimA kI AdarapUrvaka pUjA-arcanA kare aura guru ke samIpa jAkara vaMdanAdi karttavya kara unase dharmadezanA zravaNa kre| 114. His behaviour should conform to the religious teachings. On occasions he should observe fasts or limit the food intake. He should regularly go to the Jina-temple to pay homage and worship. He should also be regular in going to the guru to pay homage and listen to his discourse. jaivissAmaNamucio, jogo nvkaarciNtnnaaiio| gihigamaNaM vihisuvaNaM, saraNaM gurudevayAINaM / / 115|| 115. apanI sAmarthya ke anusAra sAdhujanoM kI sevAzuzrUSA kre| namaskAra mantra kA japa kare, pUrvapaThita prakIrNaka Adi granthoM kA anusmaraNa kre| ghara jAkara deva-guru kI zaraNa lekara vidhi se zayana kre| 115. He should serve the ascetics to the best of his capability. He should recite the Namokar mantra and study religious texts to the best of his ability. When he returns home and retires to bed, he should follow the prescribed procedure of going to sleep by formally seeking refuge with his guru and his deity. abbaMbhe puNa viraI, mohadugaMchA satattaciMtA y| itthIkaDevarANaM, tabiraesuM ca bahumANo // 116| 116. zayana karate samaya svastrI se bhI kAmavAsanA kA tyAga kre| kAma-vAsanA evaM kaSAya janita moha kI nindA kre| (51) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) strI kI gaMdagI yukta zarIra-racanA kA satata paryAlocana kare aura brahmacAriyoM kA bahumAna kre| 116. While preparing to sleep he should detach himself from lustful sexual indulgence even with his own wife as it contravenes celibacy. He should condemn the fondness inspired by lust, repeatedly do a critical review of the hazardous female body, and revere those who have taken the vow of celibacy. suttaviuddhassa puNo, suhumAyasthesu cittvinaaso| bhavaThiiniruvaNe vA, ahibaraNovasamavite vA // 11 // 117. puna: nidrA se jAgRta hone para nava tattvoM ke sUkSma cintana meM mana ko lgaae| bhava-sthiti kA paryAlocana kre| kalaha, saMgharSa, vAda-vivAda ho jAne kI sthiti meM udvigna mana / ko upazAnta kre| 117. When he wakes up he should indulge in contemplation of the subtle concepts of fundamentals. He should review the cyclic nature of rebirth. In situations of quarrel, confrontation, and debate he should pacify the agitated state of mind. AuyaparihANIe, asamaMjasaceTThiyANa va vivaage| khaNalAbhadIvaNAe, dhammaguNesuM ca vivihesuM // 118 // 118. jIvana kI sAndhya belA meM asadAcaraNa ke dAruNa phala vipAka kA cintana kare aura alpakAla meM hI karma nirjarA ke dvArA Atma teja ko prakaTa karane vAle vividha dhArmika anuSThAnoM meM mana ko sthApita kre| ____ 118. At the dusk of his life he should ponder over the consequences of evil deeds and misconduct. Also he should direct his thinking towards various religious virtues and duties that are instrumental in producing self enlightenment through shedding of karmas. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa). bAhagadosavivakkho, dhammAyarie ya ujjyvihaare| emAicicanAso, saMvemarasAyaNaM dei||119|| __ 119. adhyavasAyoM ko kaluSita athavA dUSita karane vAle kAryoM meM citta vRtti kA nikSepa nahIM kre| apitu apratibaddha vihArI saMyamI dharmAcAryoM ke caraNoM meM mana ko sthira kre| isa prakAra apane pramAdAcaraNa kA paryAlocana arthAt vairAgya rUpI rasAyana ko pradAna karane vAlA hai| 119. He should divert his mind from the activities that tarnish or malign thoughts and focus his thoughts at the feet of the religious teachers who indulge in harsh austerities. This critical review of the illusions and inactivity of the self is the provider of the ambrosia of detachment or intense craving for liberation from cycles of rebirth. mose bhaNiyo ya vihI, iya aNavarayaM tu ciTThamANassa / bhavavirahavIyabhUo, jAyA cAritapariNAmo / / 120 // 120. prAta:kAla se lekara zayana kriyA paryanta pUrva pratipAdita vidhi kA jo nirantara anuSThAna karatA hai vaha zrAvaka bhava-viraha arthAt saMsAra cakra se mukti ke hetu sarvavirati rUpa . cAritra ko prApta karatA hai| aisA bhavaviraha padAMkita AcArya zrI haribhadrasUri kA kathana hai| 120. Since getting up in the morning till he sleeps at night, the shravak who always observes properly the codes mentioned here attains the state of sarvavirati charitra (conduct of totalabstinence) that is instrumental in liberation from cycles of rebirth. Thus says Acharya Haribhadra Suri, the one who has stepped on the path of liberation (53 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrAvaka dharma vidhi prakaraNa abhavya = unworthy of liberation. acharya = religious teacher; head of the ascetic order. achit = free of living organism. = to take what is not given. adattadan Agams Jain canons. ahimsa = non-harming; to cause, under the influence of illusion or passions, harm or pain or death to some being by thought, speech, or action is known as himsa (this Hindi term envelopes the meaning conveyed by English words like violence, harm, termi nation of life, transgression, aggression, rudeness, and many others). The absence of himsa is ahimsa. Ahimsa also includes the attitudes of compassion, altruism, amnesty, fraternity, and equality towards all living beings. anuvrats = minor-vows GLOSSARY arambh = ill-intent; desire to indulge in evil activities. Arhat = one who has become the object of reverence his virtues. = Arihant, Arhant = Jain Tirthankar. atichar= = causes or acts that tarnish or weaken a resolve or vow. ativyapti dosh = the fault of total spread audarik = related to the physical body. aupashamik = gained through suppression of karmas. Avadhi-jnana = extrasensory perception of the physical brahman the first of the four castes among the followers of Vedic religions in India, traditionally responsible for religious and educational activities. through 54 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaitya = a temple complex. charan-karan = the basic and auxiliary attributes of discipline. darshanachar = the conduct of perception / faith. diksha to get formally initiated as an ascetic. zrAvaka dharma vidhi prakaraNa Dvadashangi = the twelve canons believed to contain the preaching of Bhagavan Mahavir. ganadhar = a principal disciple of a Tirthankar. Ganipitak = the scriptures written and elaborated by the ganadhars. grihi dharm or grihastha dharm = householder's conduct. gunavrats = restraints that reinforce the practice of anuvrats. ichhachhand = see yathachhand victor of senses; one who has absolutely disciplined his senses. Jnanavaraniya karma = the knowledge obscuring karma karan = means karma = subtle matter particle (s) that adhere to soul and cause sufferance. Jina 1 1 kshatriya = the second of the four castes among the followers of Vedic religions in India, traditionally responsible for martial activities including ruling. kshayik = gained through destruction of karmas. kshayopashamik = gained through destruction-cum-suppression of karmas. mithyatva = unrighteousness; false perception or belief paushadh = partial ascetic vow under which a householder lives like an initiated ascetic for a specific period. prabhavak = those who influence or popularize prabhavana darshanachar = the conduct of popularising religion. sachit = infested with living organism. sadhu = a Jain ascetic. samayik = a Jain method of meditation aimed at attaining equa nimity. 55 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaros stof fara UOROT samyaktva=the equanimous right conduct; righteousness; right per ception; a specific state of righteousness where right percep tion and right knowledge start translating into right conduct. sanlekhana vrat = the ultimate vow of fasting till liberation (or death) and transcending into meditation without any de sire for death. shiksha vrats = vows of spiritual discipline. shravak=one who listens to the preaching of the fina, Jain layman. shravak dharm = the code of conduct for the laity. shravak-vrats = vows of a shravak. shudra = the fourth of the four castes among the followers of Vedic religions in India, traditionally responers of Vedic religions in India, traditionally responsible for serving and manual labour. sushrusha = taking care of others; attending to the needs of others suvihits = shravaks having authentic knowledge of codes. teerth = the religious ford. Tirthankar = ford (religious) makers. upashraya = a place of stay for Jain ascetics. upbrimhan = to commend in order to encourage. vaishya=the third of the four castes among the followers of Vedic religions in India, traditionally responsible for business and trading activities. vaikriya = related to the ethereal body. viuguccha (vitigiccha) = to have disliking for or to speak ill of a scholar or a sadhu. yathachhand = wayward; who do not follow the codes at all. 4 4 4 G Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa ) shraavkdhrmvidhiprkrnngaathaakaaraadynukrmH| gAthAdyapAdaH gAthA gAthAdyapAdaH gAthA 67 101 100 116 114 43 109 118 38 103 27 aisesaiDDidhammaannAINaM suddhANa appaDidappaDilehiya- abbaMbhe puNa viraI aviruddho vavahAro aha mannasi hoi yi aha so sammaddiTThI ahigAriNA khu dhammo AuyaparihANIe AraMbhe micchatte AraMbhe viva micche Aha tihA'NubhaI jaM AhAradehasakkAra icchAparimANaM khalu iDDIoNegavihA iya AraMbhe'NumaI iya micchAo viramiya iya saparapakkhavisayaM iharA Thaei kaNe iha sahasabbhakkhANaM uciyaM sevai vittiM uDDAhotiriyadisiM ussuttamaNuvai8 ussuttamAyaraMto ussuttaM puNa etthaM ee puNa viNeyA eesuM ciya khavaNAeehiM tadahigArietto yi tesimuvaettha u sAvagadhamme ettha ya pAsatthAI-. etthaM puNa ahayArA emAi bahuvigappaM eyaM aNaMtaruttaM evamasaMto vi imo evaM vAyA na bhaNai evaM saMvAsakao ogAhai tattheva u karadANeNa ya savve karasannabhamuhakhevAkAmaM sahAsi kAlatieNa ya guNiyA kaMkhA dese egaM kaMdappaM kukkuiyaM 32 108 33 40 34 64 76 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrAvaka dharma vidhi prakaraNa) gAthA gAthA 61 10 120 68 gAthAdyapAdaH khavaNe veyAvaJce khettaihiraNAI 88 gahaNA uvari payattA gihi dhammakahApII gurumUle suyadhammo 79 guruviNao taha kAle gose bhaNio ya vihI jaivissAmaNamucio jai rAyA siTThajaNo jaMsA ahigayarAo tattatthasaddahANaM tattha tihA sammattaM 14 tatthahigArI atthI tamhA nizcasaIe 106 taha aNatitthiyANaM taha ceIharagamaNaM 113 taha NatthadaMDaviraI tA kaha saMvAsANumatiNi tiyA tiNi titthaMkarabhattIe tivihaM tiviheNikko tulle jIvatte kaha thUlagapANivahassA thUlamusAvAyassa ya thUlAdattAdANe disivayagahiyassa disA __ 97 dhijjAIyagihINaM 60 gAthAdyapAdaH na karei sayaM micchaM namiUNa vaddhamANaM navakAreNa vivohA nivaveja tattha saDDho nissaMkiya nikkaMkhiya nissaMkiyAirUvaM paradArassa ya viraI paralogahiyaM samma pAsatthosaNakusIlaMpuvvapurisA jahoiya pUrva ca asaNapANA-... paMca u aNuvvayAI bAhagadosavivakkho baMdhavahachaviccheyaM bhaMgasayaM sIyAlaM maNavayaNakAyaduppaNimicchattamaNegavihaM loguttamadevammi vi vajjai ittariaparivajjai iha ANayaNavajjai iha teNAhaDa vajjai uDDAikkama vajaNamaNaMtaguMbari vayaNavisaMvAyAo viugaccha tti va garahA vicigiccha desa ega vicigicchAe vijjA- 57 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAdyapAdaH vaMdaNapUyaNasakkAra vaMdaNameyaM mallAi sacittanikkhivaNayaM saJcittaM paDibaddhaM sacchaMdamaivigappiya sammattamUliyA sammAi savvajaNavallahattaM savve duvAsaMga savve savvamayA sAhammiyavacchallaM zrAvaka dharma vidhi prakaraNa gAthA 20 17 102 92 29 13 71 11 52 54 63 gAthAdyapAda: sAhammiyavacchallusi sikkhAvayaM tu ettha suttaviddhassa puNa 59 suttA uvAyarakkhaNa suttApaDikuTTo jo sulasA amUDhadiTThI sussUsa dhammarAo saMbhavamahigiJceyaM hAya aM saMsakaraNaM saMkA hoti samattho dhammaM phrafa phra gAthA 66 95 117 104 6 65 69 77 110 48 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAya idhayA sAta paDalaM paraMpa bAlaupanA svijaavaajaavaadipdaaryjegaa| muMya hAdara kAnAtahana nami0 namasakArakarInagavalI kahanazati namaskarAnA / sirisadAnIvAdivicAralakSmAiyukta citmA bajehattaNI dhmkaalnvissimekssbudi| masaMyoga havasiMhasya bAbahArekahIya vivA vicA sAunamAyAvItarAgAyA siMha zivavacAra risihayoDAusihasaruvakivi-- parabhAvidhAna ra phusIyAkAlIyapatrataratahA~ yene khetrahI mihAparayatsAni karisajanahita / ganihAra sahArapaliMgadA zirakAle gatizveravAtilapAlAmada nAra) buhahAraTa taramANasamayAvagaNaraNava apaka avazAnAhA visaMharaNa avsminnuss| tarahAra anu jogamAdikAtira panarakaramata mA dika mahAraesaMhagavanAdikAMsahasyAmAtrI ava hAyamA Sammel a n prArajanmazrava hAya prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura pArzvanAtha vidyApITha,vArANasI malika para pogANI vanaspatimacedrAnAmA Design By: AKAR PRAKAR Jpr. 610592 manApAra