Book Title: Samaysaar Kalash Tika
Author(s): Mahendrasen Jaini
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010810/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (bo paM. rAjamala jI kI eMgarI bhASA kA mAdhunika bhAvAsAra) samayasAra-kalaza (TIkA) pAtarakAra: zrI mahenasena anI . bIra sevA mandira 21 pariyAgaMba, naI dillI-2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamamakaraNa: vIra ni0ma0 2500 vi.saM. 2018 man 1985 mAya : 1 pramANaka: vIra sevA mandira 21, dariyAgaja, naI dillI-2 gItA siTiMga ejamo dAga viSyavAsinI pojima myU solamapura, dillI-53 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAbhAra samayasAra kalaza ko paM0 gajamala jI kRta DhaDhArI bhASA ke Adhunika bhASA-rUpAntarakAra zrI mahendramena jainI kA janma 30 janavarI, 1920 ko lakhanaU meM haA thaa| ucca zikSA saMprApti ke paznAt Apane sakriya jIvana meM praveza kiyA tathA pUrNa lagana aura anavarata adhyavasAyapUrvaka apane vibhinna kArya-kSetroM meM pUrNa saphalatA prApta kI Apa saritA evaM kAravA nAmaka patrikAoM meM meTage rahe aura tatpazcAt bhArata sarakAra ke. "sainika samAcAra" nAmaka patra meM Apane vijJApana prabandhaka ke pada para ilAghanIya kArya kiyaa| tadanantara Apane aneka varSa paryanta bhArata sarakAra ke prakAzana vibhAga (mUcanA evaM pramAraNa maMtrAlaya meM sahAyaka vyApAra zrI mahendra sena no prabandhaka Adi mahatvapUrNa padoM para kArya kiyaa| sAmAjika kSetra meM bhI zrI jainI ne aneka mahatvapUrNa saMsthAoM se sambaddha raha kara mahanvapUrNa bhUmikA nibhaaii| Apa jaina samAja ko eka mAtra zodhapITha vAra maMvA mandira ke mahAsaciva raha ora sthAnIya aneka saMsthAoM meM pratipTina padoM para rhe| sAhitya-mAdhanA ke kSetra meM bhI Apane sarAhanIya kArya kie. kaI pustakoM kA sampAdana aura praNayana kiyaa| ve aba hamAre bIca nahIM haiM unakA kenmara roga se di. 4 sitambara 76 ko svargavAsa ho gyaa| ve anta samaya taka dharma meM sAvadhAna rahe / samayasAra kalaza kA prastuta bhASAntara unakI AdhyAtmika ruci aura guNagrAhyatA kA jItA-jAgatA pramANa hai / hama isake lie unake AbhArA haiN| vIra sevA maMdira kA yaha prakAzana pAThakoM ko lAbhaprada rhegaa| -mahAsaciva Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA kramAMka pRSThAMka 1-28 viSaya prastAvanA 1. jIva adhikAra 2. ajIva adhikAra 3. kartA-kama adhikAra 4. puNya-pApa ekasva dvAra 5. Asrava adhikAra 6. saMvara adhikAra 7. nibaMrA adhikAra 8. bandha adhikAra 6. mokSa adhikAra 10. zuddhAtma-dravya adhikAra 11. syAdAda adhikAra 12. sAdhya-sAdhaka adhikAra 105 111 141 155 212 24 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 'dekhe ko anadekhA kara re anadekhe ko dekhA" Aja sarvatra pIr3A hai, azAnti hai, hAhAkAra hai / pratyeka jIva mukha cAhatA hai aura usakA hara eka prayatna sukha prApti ke lie hI hai para sivAya dukha ke hAsila use kucha bhI nahIM hotA aura jise ye mukha mAnakara usameM hA aTaka jAtA hai vaha vAsna sukha nahI kyoki jo sukha apane sAtha apane pIche-pIche dukha ko Ae use sukha nahIM kahate / saccA sukha to apanI AtmA ko apane rUpa dekhanA, jAnanA aura usa rUpa raha jAnA hI hai para jJAnasvarUpa usa AtmA ko na pahacAnakara yaha jIva ajJAno huA isa dukha sAgara meM paribhramaNa kara rahA hai| joba kI pIr3A va dukha kA mUla kAraNa isakI ajJAnatA hI hai aura vaha ajJAnatA isake jIvana ke pratyeka pahalU meM vistRta hai / aba usI ajJAnatA ke vividha AyAmoM kA vivecana karate haiM : (1) agala bhUla yahI hai ki yaha jIva ananta guNa vAlA caitanya tattva, jJAna zarIrI hai para mRtika jar3a zarIra ko, pudgala ko isane apanA honA mAna liyA hai / vaha caitanya tatva amRnika hai ata ina jar3a A~khoM se nahIM dikha sakatA, vaha mAtra svasaMvedanagamya hai, apane anubhava me hI jAnA jA sakatA hai| use to ajJAnI ne pahacAnA nahIM aura AMkha ke mAdhyama se jaba bAhara jhAMkA to use ye sthUla zarIra dikhAI diyA aura apane Apako na pahacAnane kI bhUla ke kAraNa usane isako hI apane rUpa mAna liyA aura phira saMsAra ko vela bar3hatI hI calI gaI / AtmA va zarIra meM bheda to svayaM siddha hai, vaha kucha ise karanA nahIM, mAtra usakA jJAna karanA hai aura vaha bhedajJAna kara usa eka akele caitanya meM sarvasva sthApita karanA hai| jisa rUpa ye hai nahIM jaba usa rUpa svayaM ko anubhava kara sakatA hai to usa rUpa kyoM nahIM anubhava kara sakatA jisa rUpa yaha hai, anubhava karane vAlA to ye svayaM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) hI hai| jaisI ahaMbuddhi zarIra meM hai vaisI to cetanA meM honI cAhie aura jaisI parabuddhi vastroM meM hai vaisI isa zarAra meM honI caahie| zarIra ke stara para to ise anubhUti hai, garAra meM apanI sattA kI anubhUti hotI hai ki maiM hU~ para yahI maiM panA cetanA meM meM uThanA cAhiye kyoMki ye vAstava meM caMtanya hI to hai, to jar3a hai| zarIra ke stara para ise bhedavijJAna bhI hai, apane ghara, zarIra, dhana, vaibhava, strI, putra Adi ko hI apanA mAnatA hai / kimI dUsare ke kI nahIM, para yahI bhedavijJAna cetanA ke stara para honA cAhie ki ananta guNa vAlA ye cetana padArtha to maiM hU~ aura ye zarIra evaM bAkI sAre padArtha para hai / (2) jIva ko dUsarI ajJAnatA isa mithyA mAnyatA se sambandhita hai ki sukha duHkha para meM se AnA hai aura para hI mujhe kapAya karAtA hai / vAstavika sthiti yaha hai ki para padArtha kabhI bhI sukha-duHkha kA kAraNa hotA nahIM saMyaMtra hI jIva ke sukha-dukha kA mUla kAraNa icchAoM - vikalpoM kA abhAva vA sadbhAva hI hai| adhika icchAoM vAlA prANI duHkho aura kama icchAoM vAlA sukhI dekhA jAtA hai| eka icchA kI pUrti hone para jo mukha kA AbhAsa sA hotA hai vaha mukha vAstava meM usa para padArtha meM se nahI AtA jo icchA kI pUrti hone para milA hai varan tatsambandhI icchA kA usa samaya jo abhAva huA hai usa abhAva se vaha mukha AyA hai aura abhI bhI eka icchA kA hI to abhAva huA hai, anya anantA to paMkti meM khar3I hI hai ataH nirantara dukhI hI hai| tathya to yahI hai para ajJAnI usa sukha kI icchA ke abhAvajanita nahIM mAna kara aiso mAnyatA karatA hai ki para padArtha meM se yaha sukha AyA aura apanI isa jhUThI mAnyatA ke kAraNa vaha ina para padArthoM ko zarIra, strI, putra, dhana, vaibhava, makAna, dukAna Adi ko bar3hAne kI satata dhuna meM lagA rahatA hai aura isa prakAra icchA karane kA prayojana isake banA rahatA hai / mAyAcArI Adi karake bhI icchAoM kI pUrti karane kA lobha ise nirantara banA rahatA hai aura pUrti na ho pAne para krodha va pAya va pUrti ho jAne para mAna kapAya karatA hai aura isa prakAra kapAya karane kA prayojana bhI ajJAnI ke banA rahatA hai| jIva svayaM kaSAya rUpa pariNamana karatA hai aura mAnatA ye hai ki para ne mujhe kaSAya kraaii| yaha bAta isakI buddhi meM baiThatI nahIM ki jimmevArI sArI merI hI hai, para to mAtra nimitta thA aura use nimitta bhI maiMne hI bnaayaa| para kA pariNamana para ke AdhIna hai, merA pariNamana mere AdhIna hai, jaba para ko nimitta banAkara Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM apanA pariNamana karatA hU~ to upacAra se aisA kahA jAtA hai ki usane aisA kara diyA para upacAra jhUThA ho hotA hai, merA bigAra sudhAra 'mere ho AdhIna hai|' para mujhe sukhI du.kho kara nahIM sakatA, para mujhe kaSAya karA nahIM sakatA' aisA mAnane para bhI para se bacAva isIlie kiyA jAtA hai kyoMki abhI mujhameM Atmabala kI itanI kamI hai ki usakI maujUdago meM maiM usako lakSya karake apanA bigAr3a kara letA hU~ jaise kamajora AdamI ThaNDI havA se use burA jAna kara nahIM varan apanI svAsthya kI kamI ke kAraNa hI bacatA hai| () jIva kI tIsarI ajJAnatA para meM iSTa aniSTa kalpanA kara rAga deSa karanA hai| yaha jIva sva ko bhulA kara nirantara para meM hI lagA huA hai| una para padArthoM meM jo isake anukUla rahatA hai usameM ye iSTa kI kalpanA kara rAga kara letA hai aura jo pratikUla rahatA hai usameM aniSTa kI kalpanA kara deSa kara letA hai / ipTa aniSTapanA padArtha kA koI guNa dharma to hai nahIM, mAtra isake dvArA kI gaI kalpanA hI hai| yadi iSTa aniSTapanA vastu kA guNa dharma hotA to koI eka vastu sabako iSTa hI laganI cAhie pI aura koI eka sabako aniSTa hI laganI cAhie thii| para sabako iSTa yA aniSTa lagane kI bAta to jAne do, eka hI vastu eka vyakti ko kabhI iSTa lagatI hai aura kabhI aniSTa / bhUkha lagI hone para jo bhojana itanA susvAdu aura rucikara lagatA hai use hI bhUkha zamana hone para dekhane kI bhI icchA nahIM hotI ataH iSTa aniSTapanA jIva meM se uThane vAlI jhUThI kalpanAe~ hI haiN| sarvatra hamAre sukha duHkha kA yA kapAya kA kAraNa vastu yA sthiti nahIM varan usameM hamAre dvArA uThAyA gayA vikalpa yA kalpanA hI hai| hama cAheM toiSTa kA vikalpa uThAkara svayaM ko sukhI mAna leM, cAheM to aniSTa kA vikalpa uThA kara svayaM ko duHkhI mAna leM para vAstavika Ananda to nirvikalpa raha jAne meM hI hai jaba cAhe kaisI bhI sthiti ho usameM hama koI bhI vikalpa na uThAeM aura aisA hama kara sakate haiN| prati samaya hamAre mana meM kucha na kucha calatA rahatA hai| mana ke vikalpoM ko bhI jAnane vAlA jo sAkSI AtmA bhItara hai usakI to hameM pahacAna nahIM aura mana ko hI hamane apanA honA samajha liyA hai| hama pala-pala ulajhe haiM yA to bhUtakAla meM ghaTI ghaTanAoM kI smRti meM yA bhaviSya kI kucha yojanAoM, icchAoM va cintAoM me yA phira anya aneka ula-jalUla bAtoM ke vicAra meN| ye vicAra vA vikalpa kisI bhI rUpa meM to sArthaka nahIM, vartamAna meM to ye azAnti dekara jAte haiM aura bhaviSya ke lie Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) phAlatU kA karma baMdha kara jAte haiN| Atma zAnti prApta karane ke lie sabase pahale hameM vikalpoM ko nirarthakatA samajha meM AnI cAhie ki unake AdhIna kAma hone kA niyama nahIM aura sAtha hI sAtha yaha bhI ki hamAre dvArA uThAyA gayA eka bhI vikalpa bekAra nahIM jAtA, pratyeka kI hameM bhArI kImata cukAnI par3atI hai| bhUtakAla to calA gayA, vaha to murdA hai usake bAre meM hama kyoM soceM aura bhaviSya ke bAre meM vicAra bhI phAlatU haiM kyoMki koI bhI kAma hamArI icchA ke AdhIna hotA nahIM, hamAre vikalpoM ke Azrita kucha bhI to nahIM to hama mAtra vartamAna meM hI kyoM na rheN| jo kucha bhI vartamAna meM ghaTa rahA hai use dekhate jAnate rheN| (4) cauthI ajJAna / / para-padArthoM meM kattatva buddhi kI hai| hai to yaha jAnasvarUpa; jJAtA dRSTA rUpa rahane ke sivAya AtmA kucha bhI to nahIM kara sakatA para kyoMki svayaM ko ye pahacAnatA nahIM, mAtra jJAna rUpa rahane ke apane kArya va puruSApaM ko jAnatA nahIM ata: paryAya meM jo kucha bhI ghaTa rahA hai usa sabakA karane vAlA svayaM ko mAna letA hai aura isa mithyA kartAbuddhi ke kAraNa isakA sArA puruSArtha jAtA banane meM nahIM varan caubIsa ghaMTe kucha na kucha udher3a bana karane meM hI lagA rahatA hai / vastu sthiti yaha hai ki isake karane ke AdhIna kucha bhI nhiiN| yadi para padArthoM kA pariNamana isake vikalpoM ke yA isake karane ke hI Azrita hotA to isakI sarvadA ho sArI icchAoM ko pUrti honI cAhie thI para aisA hotA kabhI dekhA nahIM gyaa| kadAcit kabhI isakI icchA aura karma ke vaise hI udaya kA saMyoga baiTha jAtA hai to ye kahatA hai ki maiMne kiyaa| apane karanepane ke vistAra meM isake aisA anubhava meM AtA hai mAno sArA saMsAra isake calAne se hI cala rahA ho| yadi yaha karma kA kArya karanA chor3a kara (karma kA kArya kara thor3e hI sakatA hai ye, mAtra mAnatA hai aisA ki 'maiM karatA hU~ to isa mUThI mAnyatA ko chor3a kara) zAtA bana jAe to bhI sArA saMsAra calegA to apanI dhurA para hI, isako to khatma honA nahIM, hAM, isa ajJAnI kA saMsAra avazya khatma ho jAe, janmoM-janmoM ke sAre isake dukha AtyaMtika kSaya ko prApta ho jAeM para yaha bAta isakI samajha meM baiThato nhiiN| (5) pAMcavIM ajJAnatA bhagavAna ko kartA banAne kI hai| apanI icchA ke anukUla ise karma kA kArya hotA dIkhatA hai to ye kahatA hai maiMne kiyA aura kadAcit svayaM se hotA na dIkhe, apanI bAzAboM para pAnI phiratA dikhAI de to devI devatAoM ko apane se adhika zaktizAlI samajha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) unake pAsa mannata mAMgane pahu~ca jAtA hai ki 'merA phalAM kAma kara denA, ye de denA, vo de denaa|' aura to aura vItarAga ke mandira meM bhI inhIM saMsAra zarIra bhogoM ke abhiprAya ko lekara pahu~ca jAtA hai aura vahAM saudebAjI karatA hai - 'tuma dasa lAkha doge to maiM cAra chatra duuNgaa|' dhAraNA vahI viparIta cala rahI hai to yA to ye svayaM ko kartA banAtA hai yA phira bhagavAna ko kartA banA detA hai aura socatA hai ki bhagavAna merI sArI icchAoM kI pUrti kara deNge| yA phira isa ajJAnI kI samajha meM ye baiThA huA hai ki yathAyogya puNya ke udaya se sArI anukUla sAmagrI prApta hotI hai ataH ye puNyabaMdha karane ke lie vItarAgI kI upAsanA karatA hai aura saMsAra kI hI isa rUpa meM cAha kiyA karatA hai, mokSa kI yA mokSa sukha kI ise pahacAna hI nahIM / saMsAra zarIra bhogoM kI prApti kA hI isakA abhiprAya hai aura mandira meM jA rahA hai isa mAnyatA ko lekara ki devI-devatA sukha bAMTate haiM ataH sAre devatAoM meM isake samabhAva hai, kisI ko hI pujavA lo, sudeva ho, budeva ho, dharaNendra padmAvatI ho, cAhe koI ho / (6) chaThI ajJAnatA vItarAgI deva guru zAstra ke sambandha meM hai / yadi jIva ko kabhI sacce deva guru zAstra kI prApti bhI huI aura mokSa prApti kA isakA dhyeya bhI banA to ye deva guru zAstra meM hI aTaka gayA, vahA~ bhI isakI ajJAnatA chipI nahIM rhii| AcAryoM ne samyagdarzana jJAna cAritra ko mokSa kA mArga batAyA / pane ko apane rUpa, tA dRSTA rUpa zraddhAna karanA samyagdarzana, apane rUpa jAnanA samyagjJAna aura jJAtA dRSTA rUpa raha jAnA hI samyabhcAritra hai aura yahI mokSamArga hai evaM vItarAgI deva guru zAstra usa mokSa mArga kI prApti meM nimitta yA mAdhyama par3ate haiM / deva darzana ke mAdhyama se bhI jIva ko Atmadarzana karanA thA, guru darzana se bhI Atmadarzana karanA thA aura zAstrakedvArA bhI apanI AtmA kA svarUpa samajha kara usa AtmA ko apane bhItara khojanA thA para ajJAnI ne deva darzana, pUjana, bhakti kara una para zraddhAna karane se apane Apako samyagdRSTi mAna liyA, zAstra jJAna se apane Apako samyagjJAnI mAna liyA aura guru kI bAhirI puNya kriyAoM - vrata tapa upavAsa Adi ko hI mokSamArga mAna unheM apanA kara unase svayaM ko samyagvAritrI mAna liyA para asalI mokSamArga kI khoja nahIM kI / zAstroM kA isane khUba adhyayana kiyA unameM yaha bhI to kathana AyA hai ki dravyaliMgI muni ke sacce deva zAstra guru ke mAnane para bhI, gyAraha aMga nau pUrva taka kA adhyayana kara lene para bhI va zubha kriyAoM ko Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane va parIvaha ko sahane kI parAkASThA hone para bhI mobhamArga nahIM huvA ataH mokSamAgaM kucha aura hI hai' isa kathana para isane dhyAna hI nahIM diyaa| zAstroM meM deva guru zAstra kI bhakti va svAdhyAya ko zubha rAga va puNya vaMdha kA aura baMdha kI saMsAra kA kAraNa batAyA gayA hai aura Atmadarzana ko saMvara nirA kA va saMvara nijaMrA ko mokSa kA kAraNa batAyA gayA hai para ajJAnI ne pUjana bhakti va svAdhyAya se hI mokSa mAna liyA aura isa rUpa meM baMdha ko hI saMvara nijaMrA mAna kara tattvoM kA sahI zradAna nahIM kiyA evaM zubha rAga meM hI dharma mAna kara AcAryoM ke abhiprAya kI ora dRSTipAta nahIM kiyaa| AcAryoM ne deva guru zAstra ke zradAna ko kahIM samyaktva kahA bhI hai to vahAM usa kathana ko ThIka se samajha lenA cAhie ki samyaktva to nizcaya se mAtmadarzana hI hai para devaguru zAstra kyoMki usa Atmadarzana meM nimitta par3ate haiM ataH unheM bhI vyavahAra se samyaktva kahA hai aura nimitta bhI ve hamAre lie to taba baneMge jaba hama unheM nimitta bnaaeNge| zAstroM meM vivakSA bhaMda se aneka sthaloM para aneka prakAra ke kathana milate haiM ataH unheM ThIka prakAra se samajha kara buddhi meM acchI taraha baiThA lenA cAhie ki kahA~ kona sI vivakSA se kyA kahA gayA hai| bhagavAna AcAryoM ne granthoM meM varNana kiyA hai ki zarIra va AtmA alaga-alaga haiM para hameM kyA dikhAI detA hai| zAstroM meM to AcAryoM kA apane jIvana kA anubhava likhA hai aura unakA anubhava par3hanA hamAre lie isI rUpa meM kAryakArI hai ki kaha hamArA bhI anubhava bne| jaba vaha hamAre jIvana kA anubhava banegA tabhI hamArI para padArya kI pakar3a chuuttegii| jIvana meM parivartana to jo hameM dikhAI detA hai usase hogA na ki jo unako dikhAI detA hai usase / jo unako dikhAI detA hai vaha to hamAre lie gavAhI bana sakatI hai| isa prakAra isa ajJAnI kI ajJAnatA kA vistAra saba ora phailA huA hai aura sva ko na pahacAna kara zarIra va para padArthoM ko hI ye apane rUpa dekha jAna rahA hai| pAMca lamdhi-apane svarUpa kI jIva ko khabara nahIM, sacce deva zAstra guru ke svarUpa ko ise pahacAna nahIM, unako pUjane ke prayojana kA ise vicAra nhiiN| sabase pahale to apane prayojana ko ThIka karane para dRSTi honI caahie| saMsAra se vairAgya paidA ho, usameM AkulatA hI pratibhAsita ho aura mokSa sukha kI cAha paMdA ho| mokSa sukha kI icchA utpanna hogI to Atma tattva ko jAnane kI bora isakA puruSArtha mukegA aura taba sacce deva guru zAstra kA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) patA lagAegA ki kahA~ se mujhe tatva mila sakatA hai aura unakA nirNaya kara unheM bhI AtmA ko jAnane va pahacAnane kA hI mAdhyama bnaaegaa| sacce deva guru zAstra kA nimitta bhI bar3e bhAgya se kabhI kadAcit kisI jIva ko milatA hai aura usake milane ke bAda bhI Atmadarzana kA puruSArtha kara Atma anubhava kara lenA aura bhI sAhasa kA kAma hai, tIvra ruci cAhie usake lie / para itanA kSayopazama hai pratyeka saino paMcendriya jIva ke pAsa, jJAna zakti kA ughAr3a hai itanA ki vaha svayaM ko dekha jAna ske| zakti kA ughAr3a to utanA hI hai aba cAhe ise bhogoM meM lagA do cAhe svabhAva meM lagA do, cunAva karane meM ye svataMtra hai, yadi isane isa zakti kA sadupayoga na kara ise bhogoM meM lagA diyA to vaha ghaTate ghaTate akSara ke anaMtaveM bhAga raha jAegI aura ye apane cira paricita sthAna nigoda meM pahu~ca jAegA aura isa zakti kA sahI upayoga kara use yadi svabhAva meM lagA diyA to vahI zakti bar3hate-bar3hate kevalajJAna taka pahu~ca jaaegii| jaise kisI ke pAsa eka lAkha rupayA hai, aba vaha use kahAM lagAe yaha usakI svataMtratA hai, yadi usane sahI cunAva kara use ThIka vyApAra meM lagAyA to vaha eka lAkha se bar3hatA huA karor3oM taka pahu~ca jAtA hai anyathA eka lAkha bhI kama hote-hote nahIM ke mAphika raha jAtA hai / aba jIva meM zakti kA sadupayoga karane kI sadbuddhi jAgrata ho, kaSAyoM kI maMdatA bane, pariNAmoM meM vizuddhilabdhi kI prApti ho evaM sva kI khoja kI jijJAsA isameM paidA ho - ki anAdikAla se isa zarIra ko apanAkara maiM saMsAra meM duHkhoM hI dukhoM kA pAtra banatA rahA huuN| janma ke samaya maiM ise apane sAtha lAyA nahIM thA aura maraNa ke samaya ye yahIM par3A raha jAegA to aisA lagatA hai ki maiM isa rUpa nahIM / ye jar3a mujhase koI judA hI padArtha hai aura maiM cetana jAti kA huuN| aho ! maiMne bar3I galtI kI jo Aja taka ise apanA mAnatA rahA / isako apanA kara maiMne kyA-kyA pApa nahIM kie, abhakSya bhakSaNa kiyA, anyAya rUpa AcaraNa kiyaa| aba maiM kaise sva tatva ko sama, kahA~ jAUM ?' aisI pAtratA jaba yaha jIva paidA karatA hai, aisI pyAsa jaba utpanna hotI hai to barasAta ko AnA hI pdd'egaa| kahate haiM jaba rAjasthAna meM dharatI burI taraha pyAsI ho jAtI hai taba phaTa jAtI hai, arthAt vaha pyAsa ke mAre apanA muMha khola detI hai usa samaya varSA avazya hotI hI hai usI prakAra yahA~ bhI aisA pAtra jaba taiyAra hotA hai to kahIM vipulAcala se megha garjanA honI hI par3atI hai| pAtra hI varSA ko nahIM khojatA kabhI varSA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) bhI pAtra kI khoja letI hai| bhagavAna sarvaza kahate haiM-'tU apane pAtra ko sIdhA no kara, vAM AegI, jarUra aaegii| agara pAtra hI ulTA rakhA ho to barasAta bhI kyA karegI Akara, vaha AI huI bhI nahIM bAne ke mAphika hai aura yadi nerA pAtra sodhA ho to dezanAlabdhi kI prApti tujhe avazya hogI, avazya hI kahIM kisI kundakunda kI dayA ko bahanA hI hogA ki yaha mokA mata cUka jAnA, yaha cUka gayA to anaMta saMsAra meM rulanA phuNgaa| aba to svabhAva ko dekha, jJAna ke usa akhaNDa piNDa ko dekha jo vAstava meM tU hai| vartamAna meM tuma meM itanI zakti hai, gRhasthI meM rahate hue bhI tU svayaM ko usa bhagavAna AtmA ko AMmna se nahIM, indriyoM se nahIM, svayaM se hI dekha sakatA hai| apane ko apane rUpa dekhanA gRha tyAga kI yA kisI nina munasAna vana ko apanA nahIM rkhtaa| abhI isI samaya, isI paristhiti meM, isI kSatra meM tU usa apratima Ananda ko prApta ho sakatA hai usa caMtanya kA anubhava kara sakatA hai aura yahI vAstava meM dharma hai| dharma ke sAtha koI aisI bAta nahIM ki Aja karo aura phala cAra dina bAda milegaa| dharma rUma to tuma abhI hA jAo aura abhI zAnti ko prApta kara lo| dekha, kahIM eka samaya bho, ekakSaga bhI. vyayaM na calA jaae| vaha kahIM bAhara nahIM, tU ho hai isalie tU una pA sakatA hai| vaha ina camaM cakSuoM se nahIM dokhagA, usa dekhane ke lietA bhAtara ko AMkha tUne kholanI hI hogii| bhItarI AMkha khAnane para tujha jJAna sA samudra svayaM ko AhvAna karatA huA pratIta hogA ki aao| mujhameM magna hA jAo anaMta kAla se bhISaNa garmoM meM saMtapta hue tuma ghUna raha the aura mujhe tumane pAyA nahIM, aba tumane bar3a yatna se mujhe pAyA, dekhane kyA hA dUra se lagA lo Dubako DUba jAo isa Ananda ke, jJAna ke sAgara mumnmeN| jaise kAI svaccha nirmala jala se bharA huA tAlAba ho aura atyaMta garmo meM mulamA huA koI AdamI vahAM Ae aura usako zotalatA, svacchatA va nimalatA ko dekhakara anAyAsa hI usake muMha se nikala par3e-are ! ye to muma balA ho rahA hai snAna kara apanA tApa bumAne ke lie|' isI prakAra AcAya kurakuda kaha rahe haiM ki isa amUlya avasara ko kho mata denaa| kahIM puNya ka phala meM Asakta mata ho jAna. / yaha sabase bar3A dhokhA hai jo vyakti svayaM ko de liyA karatA hai, ise tUne anaMta bAra bhAgA hai, jJAniyoM ne, cakrAtiyoM ne ise pApa samajha kara chor3A hai| yaha maukA tere hAya AyA hai, 'kathamapi matvA' kisI prakAra se mara kara bhI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa tattva kI prApti kara le, agale janma para chor3egA to anaMta janma lene par3eMge, jJAnI kI zraddhA meM eka bhI bhava nahIM. vaha eka kSaNa bhI ThaharanA nahIM cAhatA, asamarthatA se cAhe aneka janma dhAraNa karane pdd'e| isa prakAra A0 kuMdakuMda va amRtacaMdra ke samAna kisI jJAnI ko aisI divya dezanA ko muna kara yadi ise yaha sanajha meM Ae ki Aja taka maiMne bar3I bhUla kI thI jo saMsAra zarIra bhogoM ko tarapha to muMha kiyA huA thA aura bhagavAna AtmA ko pITha dI huI thI aura paramAtmA banane kA ye nirNaya kara apanI tatva sambandhI ruci meM tIvratA lAe to kaSAyoM meM aura maMdatA par3a, prAyogpalabdhi kI prApti ho aura phira isakA AtmA ke anubhava kA puruSArtha jAgrata ho / yahA~ taka cAra labdhi huI, pAMcavI karapalabdhi to taba hogI jaba yaha apane ko apane meM khojegA taba svAnubhava hogA svAnubhava hI samyagdarzana hai. vahI mambagjJAna hai, vahIM mokSa kA mAga hai, vahI saba kucha hai / jAva kA kaise vaha saubhAgya jage ? kaise isako svAnubhava ho ? isakA mArga yahI hai ki kAI AtmAnubhavo guru yadi sulabha ho to usake upadeza se sampUrNa vastu tatva ko jAna kara (guru honA cAhie anubhavI ho / kyoMki jo svayaM usa mArga na gayA ho vaha dUsare ko mArga kyA dikhAegA) aura yadi aisA guru prApta na ho to svayaM hI adhyAtma graMyoM kA khava abhyAsa kara unase AtmA ke bAre meM jAna kara apane bhItara yaha AtmA ko dekhe / guru kI isa sambandha meM bar3I mahattA hai kyoMki vaha jIvaMta zAstra hai, kahIM bhI kucha choTI so bho bhUla yA rukAvaTa yadi hai to vaha hAtha pakar3a kara jhaTa roka degA, para phira bhI aisA guru yadi upalabdha na ho pAe to bha0 kaMdakaMda ko vANI kA to jova ko sahArA hai ho / AtmA ke bAre meM pUrI jAnakArI adhyAtma graMthoM se ho jAegI aura svAnubhUti kA tarIkA bhI ise jJAta ho jAegA vaha isakI badi meM khUba acchI taraha baTha jAe ki vastu tattva yahI hai, isI prakAra hai, dUsarA nahA hai aura dUsarA prakAra ho bhI nahIM sakatA phira usake bAda ye apane andara hI jahA~ vaha hai usa caitanya ko dekhane kA puruSArtha kare, vaha devoM kA deva isake bhItara hI virAja rahA hai, kahIM bAhara nahIM milegA, bhItara hI ye dekha, use DhUMDhe to usako prApti avazya hogI kyoMki vahA~ vaha Apa hai hii| do vAtoM kA jJAna to ise diyA jA sakatA hai-AtmA ke bAre meM jJAna evaM svAnubhava ke mArga kA jJAna, para anubhava kA puruSArtha ise svayameva hI karanA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) zrAtmA ke bAre meM jAnakArI saMmAra meM mukhya do dravya haiM jIva va pudgala / jIva ananta hai, pudgala anantAnanta hai| anAdi kAla se jIva ke sAtha dravya karma kA saMyoga pAyA jAtA hai aura usa dravya karma ke udaya meM AtmA ke sAtha zarIra kA va usase sambandhita anya caMtana va acetana padArthoM kA sambandha hotA hai / yaha jIva svayaM ko eka amRttika caitanya na pahacAna kara zarIra va para padArtha rUpa apane ko mAna letA hai to aneka prakAra kI icchAoM kA isameM janma hotA hai safe AtmA to eka trikAlI nitya aura dhruva dravya hai para zarIra ke sAtha gaMga, janma jaga, maraNa, bhUkha pyAsa sardI-garmI Adi kI aneka samasyAe~ haiM aura una bhUkha pyAsa Adi ke zamana ke lie jIva aneka icchAeM uThAtA hai / phira una icchAoM kI pUni meM jo kucha bhI sahakArI hotA hai usameM yaha rAga ora jo kucha pratikUla par3atA hai usameM yaha dveSa kara letA hai ataH rAga dveSa Adi aneka vikArI bhAva bhI AtmA meM pAe jAte haiN| isa prakAra anAdi kAla se hI jIva ke sAtha dravyakarma va usa dravyakarma ke udaya ke kAraNa rAga dveSa Adi bhAva karma va zarIrAdi nokarma aura zarIra se sambandhita anya cetana va acaMtana padArthoM kA saMyoga pAyA jAtA hai| bAhara meM cetana acetana padArthoM kA saMyoga apane-apane pApa-puNya ke udaya ke anusAra zubha va azubha hotA hai, zarIra ko kriyA bhI zubha va azubha hotI haiM aura bhAva bhI zubha azubha do taraha ke hote haiM para yaha sArA kAma dravya karma ke udaya kA hai, yaha samasta karmadhArA hai isameM cetanA kA apanA kucha bhI to nahIM / cetana jJAna, darzana, mukha, vIrya Adi ananta guNoM kA piNDa hai para jJAna guNa usameM mukhya hai kyoMki vaha jJAna guNa sva para prakAzaka hai ataH cetana jJAtA mAtra hai aura usakA kAma mAtra jAnane dekhane kA hai / yaha jJAnadhArA cala rahI hai pratyeka vyakti meM para jJAna svayaM ko pahacAnatA nahIM, kisI nidrA meM hai. mUchina hai aura gahanA hokara karmadhArA meM apanApana mAna letA hai / parantu karmadhArA meM arthAt zubha azubha Adi vibhAva aura zarIra meM apanApana mAnate hue bhI jJAna rUpa caitanya kabhI .bhI rAga-dveSa rUpa yA zarIra rUpa nahIM hotA, sadaiva caitanya ho banA rahatA hai jaise gho ke sAtha miTTI milI huI hai ora aba usako Apane garma kara diyA / miTTI se milA hone para bhI ghI to gho ho hai, miTTI alaga dravya hai aura ghA alaga evaM garma hote hue bhI vaha ghI apane svabhAva meM arthAt cikanerane meM hI vidyamAna hai| garamapane ke abhAva meM bho cikanepane ko arthAt gho kI upalabdhi Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) hai para cikanepane ke abhAva meM gho ko upalabdhi nahIM ataH cikanApanA hI thI kA sarvasva hai aura ghI meM garmI svayaM se nahIM AI varan agnijanya hai| yahAM dAnti meM miTTI ke sthAna para zarIra, cikanepane ke sthAna meM caitanyapanA, garmI ke sthAna meM bhAvakamaM va agni ke sthAna meM dravyakama hai| miTTI aura ghI ke samAna zarIra va catanya milakara eka se bhAsa rahe haiM para haiM ve pRSaka-pRthak dravya mora garma ghI ke samAna caitanya bhI rAga-dveSa Adi bhAvakoM se taptAyamAna ho rahA hai para ye sAre vikAro bhAva haiM, cetanA ke apane nahIM, dravyakarma janya hai, dravya karma ke udaya se AtmA meM hae haiM ata: para hI haiN| cIja vahAM donoM haiM zAna bhI hai karma bhI aura dekhane vAlA yaha svayaM hai, ise svayaM hI canAva karanA hai ki maiM apane Apako jJAna rUpa dekhU yA karma va usake phala rUpa / apane ko para rUpa dekhanA to saMsAra, dekhanA-par3hanA nahIM, sunanA nahIM, kahanA nahIM, mAtra dekhnaa| jora dekhane para hai aura apane ko apane rUparekhanA so mokSa | apane ko apane rUpa dekhanA hI mokSasvarUpa hai, mokSa kA mArga hai, samyagdarzana hai, svAnubhUti hai| para se haTanA hai, apane meM mAnA hai apane meM AnA hai, para se haTanA hai| jaba taka jJAna mUchita avasthA meM hai, mUchita avasthA kA tAtparya hai ki jaise matavAlA svayaM ko aura apane ghara ko nahIM jAnatA aura kisI para me apanApanA mAna letA hai vaise hI yaha bhI kisI para meM zarIra meM, puNya pApa ke udaya meM yA zubha azubha bhAva meM apanApanA, apanA mAna letA hai-yaha maiM aura ye merA aura maiM inakA kartA aura azubha kriyA va bhAva ko zubha kriyA va bhAva meM palaTane ko hI ye apanA puruSArtha samajhatA hai, isI ko mokSamArga mAna letA hai, kabhI jJAna ko jAgRta karane kA puruSArtha kiyA nhiiN| jJAna ke jAgRta hone kA sambandha na to zubha azubha bhAvoM se hai na zubha azubha kriyA se hai aura na hI kSAyopazamika jJAna ko arthAt paryAya meM jJAnazakti ke ughAr3a ko bar3hAne se hI hai| ataH samyagdarzana ke lie zubha bhAvoM kA, zubha kriyA kA va kSAyopamika jJAna ko bar3hAne kA puruSArtha mahI nahIM hai| jJAna ko jAgRta karane ke lie to ise bhItara meM jAnane vAle ko pakar3anA hogaa| zubha azubha bhAvoM va kriyA meM apanApanA na hokara usa jAnane vAle meM apanApanA, svAmitvapanA, kartApanA, ekaravapanA Ave to zubha azubha bhAva karane kA mithyA ahaMkAra naSTa ho aura samyagdarzana kI prApti ho| pratyeka vyakti ke prati samaya tIna kriyA ho rahI haiM-zarIra kI zubha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) yA azubha kriyA, pariNAmoM kI zubha yA azubha triyA aura eka jJAna kI, jAnane kI kriyA / kyoMki jAnane kI kriyA isake pakar3a meM nahIM A rahI hai aura zarIra va pariNAmoM kI pakar3a meM A rahI hai isIlie ye svayaM ko zarIra yA pariNAma rUpa hI samajha letA hai para jAnane kI kriyA ho rahI hai prati samaya / zarIra kI kaMsI bhI sthiti ho usakA jAnanapanA ho rahA hai ! tabhI to ye vaha sakatA hai ki kucha dera pahale maiM aise baiThA thaa| jisa samaya usa rUpa meM zarIra ko baiThane kI triyA ho rahI thI usI samaya vo jAnane vAlA use jAnatA jA rahA thA, zarIra kI zriyA va jAnane kI zriyA meM samaya bheda nahI / isI prakAra pariNAmoM kI bhI cAhe koI avasthA ho usakA jAnanapanA bhI usI samaya sAtha-sAtha hotA jA rahA hai| koI hai vahA~ para jo satata jAnatA jA rahA hai ki abhI krodha rUpa pariNAma the aura aba trodha rUpa pariNAma nahIM haiN| pUchane para ye batAnA bhI hai, isakA artha hai ki una sabako jAnane vAlA koI vahA~ jarUra honA caahie| zodha ke sadbhAva meM usa jAnane vAle ne krodha ko jAnA aura usake cale jAne para vo aya krodha ke abhAva ko jAna rahA hai / vaha jAnane vAlA satata eka rUpa se jo kucha bhI pariNamana ho rahA hai usako jAna rahA hai, jAnatA jA rahA hai| usakA kAma mAtra jAnane kA hai / karma kA phala badala rahA hai para vaha jAna rahA hai, jAnane vAlA nahIM badala rahA hai para vaha janma ko bhI jAna rahA hai aura mRtyu ko bhI jAna rahA hai aura svayaM na maratA na jItA hai / yaha avasthA, yaha jAnapanA sabhI meM hai para jAnane vAlA svayaM ko nahIM dekha rahA hai / anya jo jJeya padArtha, apanA vikArI pariNamana, zarIra kI kriyA aura zarIra ke sAtha saMyoga- ye saba jJeya haiM ora vaha jJAtA hai / jJAtA kA kArya ho rahA hai, nahIM to ina sabako kauna jAna sakatA thA ? dI hai vahA~ para jJAna va karma sAtha-sAtha cala rahe haiN| hara samaya sote-jAgate - eka vaha hai jo so rahA hai eka usakA jAnane vAlA hai, eka vaha hai jo khA rahA hai, cala rahA hai, dekha rahA hai, ro rahA hai, dekha rahA hai aura eka vaha hai jo khAte hue bhI khAtA nahIM calane hue bhI calatA nahIM rote hue bhI rotA nahIM, kodhAdi hote hue bhI krodhI nahIM hotA, duHkha hote hue dukhI nahIM hotA, sukha hote hue sukhI nahIM hotA, parantu sabako mAtra jAna rahA hai / aba ina donoM meM se jIva ko yaha nirNaya karanA hai ki maiM kauna ? kyoMki Atma nitya hai ataH maiM jAnane vAlA hI ho sakatA hU~ aura ye sAre pariNamana anitya haiM nirantara badalate jA rahe haiM ataH meM ve nahIM hU~ / yadi maiM ina rUpa hotA to Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 13) inake nAza ke sAtha merA nAza ho jAnA cAhie thA para merI sattA inake vinaSTa hone para bhI banI huI hai ataH ina rUpa meM kaise ho sakatA huuN| isa prakAra pahale to ye vikarapa meM nizcita kareM ki maiM to jAnane vAlA aura bAkI saba para aura se nirNaya ke bAda aba usa jAnane vAle meM jahAM ki vaha hai, apane bhItara - usameM apanI sattA kI anubhUti karanI hai| svAnubhava ke mArga kA jJAna prazna hotA hai kisI anabhUti kaise ho? bar3I kaThinAI AtI hai| yahIM para ki jo kucha bhI nizAda meM jAnA gayA hai use zabda meM kaise kaheM, jo svayaM nivikalpa rUpa hai use vikalpa meM kaise kaheM? para phira bhI usakI prApti ke upAya ko kahane kA kucha sAhasa kiyA jAtA hai| hamameM mana ke vicAroM kI, zvAsa kI, vacana kI va kAya kI jo bhI triyA pratisamaya hotI jA rahI hai, cetanA usakI sAkSIbhUta banI ume nirantara dekhatI jA rahI hai para vicAroM Adi ko hamane apanA honA samajha liyA hai aura usa sAkSI ko hama pahacAnate nahIM ata: Atma anubhava ke lie usa sAkSI kA abhyAsa hI apekSita hai / sAkSI kA artha hai darzana arthAt binA soce dekhnaa| sAkSI hai nishciaardshaa| jahA~ mAtra dekhanA hai to apane vicAroM ke yA zvAsa ke yA maMtra vA pUjA kA naccAraNa kara usake sAkSI vana hama apane caitanya meM apanI sattA kI anuH bhUti kara sakate haiN| mana sAkSI- hamArI jitanI bhI Atma-zakti hai vaha thor3I to zarIra kI kriyA meM vyaya ho rahI hai yA kucha na kucha bolane meM aura adhika zakti mana ke dvArA vicAra karane meM jA rahI hai| jo bho zakti vANI yA mana meM jA rahI hai use hI sameTa kara jJAtA meM, usa jAnane vAle meM lagAnI hai| to eka upAya hai ki mana meM kucha bhI bhAva cala rahe haiM hama unako dekhanA cAlU kreN| zakti vaha eka hI hai to jaba taka mana ke vicAra vikalpa cala rahe haiM taba taka jJAtApana nahIM aura jaba vahI zakti jJAtA meM laga jAegI to vicAroM ko baMda honA hI par3egA / ye jo vicAra haiM ye hI dina ke svapna haiM, ye A~kha khole calate haiM aura rAta vAle A~kha baMda karane para calate haiM, donoM meM koI antara nhiiN| ina vicAroM kI koI kImata nahIM, phAlatU hai / svapna ko jaise jAgakara phAlatU samajhA jAtA hai vaise hI ye vicAra bekAra haiM parantu inake hone kI kImata cukAnI par3atI hai| vicAra AtA hai aura calA jAtA hai para cetanA para saMskAroM ke rUpa meM apanI chApa chor3a jAtA hai| ve saMskAra bhaviSya meM phira Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 14) ubharate hai aura phira cetanA umpa meM parimana karatI hai ataH mana jaba taka hai taba taka duHna hai, mana jaba taka hai taba taka naraka hai, aba mana kA Azraya chor3o, mana kI khir3akI se haTo-yahI dhyAna kA artha hai / mana se haTe ki nivikAra hae / dhyAna meM baiTho aura vicAroM ko dekhate jAo, dekhate jAo, cAha zubha vicAra ho yA azubha -- usakA koI bhI virodha na karo ki aisA kyoM u.1 aura mA kyoM nahIM uThA, tumhArA kAma hai mAtra jAnanA, usa jAnanapane para jora dete jAo, tuma una vicAroM ko na to karane vAle ho, na rokane vAle, tuma to unheM mAtra jAnane vAle ho, apanA kAma kie jaao| tuma mana nahIM, tuma deha nahIM, jarA bhItara saraka jAo aura dekhate rho| mana kA kaho-'jahA~ jAnA ho jA, jo vicAra uThAne haiM uThA, hama to baiThakara tere ko dekheNge|' jame hI yaha kaha kara dekhanA cAla kiyA tuma pAoge ki mana sarakatA hI nhiiN| tuma karake dekhanA, Aja hI karake dekhanA, yaha mana aba antima vikalpa uThAegA ki chor3a na, kisameM laga gayA tU, pahale hI ThIka thA, saba bAteM muTho haiN| para tumheM isa mana se Upara uThanA hai| agara tumane dhairya rakhA aura dekhate hI gae to tuma pAoge ki kabhI-kabhI kucha hone lagA, barasAta kI phuhAra kA mokA AyA, eka kSaNa ke lie zUnya ho jAtA hai, nivicAra ho jAtA hai| agara aisA huA to cAvI mila gaI ki nirvicAra hA jA sakatA hai aura jo eka kSaNa ke lie ho sakatA hai vaha eka minaTa ke lie, eka ghaNTe ke lie, eka dina ke lie va hamezA ke lae kyoM nahIM ? pahale baMda-baMda barasegA phira eka dina tUphAna A jAegA, bAr3ha A jaaegii| taba kyA hogA ? vaha hogA jo Aja taka kabhI nahIM huA thaa| mAlUma hogA ki bhItara koI jAgA huA hai, bAhara meM soe hue bhI vaha jAgA mAlUma hogA, calate hue bhI anacalA mAlUma degA, bolate hue bhI anabolA dikhAI degA, bAhara meM sAro kriyA hogo para usameM kucha bhI hotA mAlUma na hogaa| jisa ka maujUdagI meM tuma zAnta hone lago, jaba cazme ko taraha mana ko utAra kara alaga rakhA jAne lage, jo vicAroM se bAra-bAra haTAkara tumheM bhItara pahuMcAne lage vahI sAkSI bhAva hai| sAkSI ko gaira maujUdagI hI mana hai| jaba sAkSI sotA hai to mana apanA kAma karatA hai| jahA~ tuma bage sAvadhAna hae, sAkSI bane vese ho pAoge ki mana gyaa| tumhArA saMsAra tumhAre mana meM hai, sAkSI hue, mana gAyaba ho jAtA hai| meToge kisako ! jaba tuma ho taba vaha nahIM aura jaba vaha hai taba tuma nhiiN| jaba taka mana ke vicAroM meM tumheM rasa A rahA hai, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) rakhA hai taba taka tumheM rasa A rahA hai taba taka jaise hI tumane mana se pITha kI vaMse hI tuma sanmukha ho jAoge, sAre vicAra vikalpa gAyaba jAegA aura mAtra eka jAnane vAlA raha jAegA, unakI ora tumane muMha kara hI unheM bala mila rahA hai, usa sAkSI ke, AtmA ke ho jAeMge, saba zUnya ho tabhI apanA darzana hogA / maMtra va zvAsa sAkSI - NamokAra maMtra kA uccAraNa karo aura apane hI kAnoM se suno| jahAM mana aura kahIM gayA, sunanA baMda ho jaaegaa| bAra-bAra sunane ko ceSTA kro| agara kucha dera taka sunanA cAlU rahA to bolanA maMda hone lagegA, upayoga meM sthiratA Ane lagegI, vicAra jo bhItara meM calate the ruka jAeMge, mAtra maMtra kA bolanA aura sunanA cAlU rhegaa| cetanA kI zakti sunane meM lagegI to bolane meM kama hone lagegI, bolanA sUkSma se sUkSma hokara jIbha hilanI bhI baMda ho jAegI parantu maMtra kA uccAraNa aMtara meM calegA aura sunanA bhI aMtara meM cAlU rhegaa| isase Age bar3hoge to maMtra ruka jAegA Ara zvAsa kA AnA-jAnA jo abhI taka kabhI anubhava meM nahIM AyA thA, mAlUma hone lagagA parantu tuma zvAsa lene vAle mata bana jAnA, zvAsa kA jAnane vAle hI rahanA / kAphI dina taka isakA abhyAsa cAlU rakhanA hogA / nirantara abhyAsa karate rahoge to zAMti milane lagegI, paramAtmA ke Ananda kA jhoMkA Ane lagegA, sAgara to abhI nahIM dikhA parantu ThaNDI havA to lagane lagegI, rasa Ane lagegA parantu rukanA mata, kucha hone vAlA hai, pAnI se bhare hue bAdala A gae haiM, basa aba thor3I hI derI hai, bAhara se haTa gae, indriya ke viSayoM se haTa gae, indriyoM se haTa gae, mana se haTa gae aba zvAsa para Akara ruke haiM / jahA~ jJAtA para jarA jora par3A ki zvAsa se haTe aura taba mAtra eka akelA vaha caitanya anubhava meM AtA hai / -- pUjA va stuti sAkSI - pUjA karo aura sunane ko ceSTA karo, stuti bolate hue use sunane kI ceSTA kro| sunane kI ceSTA karane para mana kA vyApAra rukegA / mana dvArA jo zakti phAlatU kI bAteM socane meM jAtI thI vahI sunane meM laga jaaegii| bAhara meM pUjA va stuti cala rahI hai aura bhItara meM usakA jAnanapanA cala rahA hai, calatA jA rahA hai, ina donoM kriyAoM ke bIca meN| kyoMki mana ke koI vicAra vikalpa nahIM rahate ataH zAMti kA anubhava hotA hai / jAnane vAle para yadi jora dete jAogaM to pUjA va stuti kA bolanA maMda hotA hotA eka samaya banda ho jAyegA aura taba mAtra eka akelA caitanya tumhAre anubhava meM A jAyegA, vahAM zarIra nahIM, karma nahIM, koI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda nahI, koI vikalpa nahIM, gaga-dveSAdi kucha nahIM, koI maiM nahIM, mAtra eka akalA vaha tanya apanI nigalI mahimA ko lie virAja rahA hai| isa prakAra kisI bhI kriyA kA mAdhyama banA usakA sAkSI banate. banate jIva ko anubhUti jAgrata hotI hai aura taba ime patA calatA hai ki are ! maiM nA yaha jAnane vAlA thA, Aja taka maiM kamA matavAlA gahalA ho rahA thA jo maiMne sabako jAnA, jAnane vAlA jo hai umako hI nahIM jAnA thA, svayaM ko jAnA hI nahIM thA, yaha no pratyakSa hI thA para mere na dekhane ke kAraNa yaha Avata thaa| jaise koI svapna meM uThakara apane dukha ko kho baiThatA hai vaise hI yaha jAga jAnA hai aura isakI anAdikAlIna daridratA mamApta ho jAtI hai| mAkSI bhAva hI eka mA upAya hai. jimana kapAya haTatA hai, indriyoM ko AdhInatA samApta hAnA hai, jo apanA hai vaha raha jAtA hai aura jo apanA nahIM vaha jAne lagatA hai| uma anubhava meM jo Ananda prApta hotA hai vaha kahane kI vastu nahIM, vaha nA gRga kA gRha hai| gaMga kA gur3a kA svAda to pratyakSahI AyA hai para vaha ume jihvA meM banA nahIM sktaa| aura aisA anubhava imakSatra meM, dama kAla meM bAlaka, javAna, vRddha, strI va puruSa mabhI ke ghara meM rahate hA bhI ho sakatA hai aura to Ara pazu ke bhI ho sakatA hai aura ima anubhava ke bAda vaha paga bhI jJAnI kahalAne lagatA hai, mokSamArgI ho jAtA hai| anubhava ke lie gurupAya va dheyaM kA atyadhiA AvazyakatA hai / yadi ye dhaMyapUrvaka prayatna karanA ho jAe to anubhUti honI hI pdd'egii| kyoMki vaha svAdhAna coja hai| va.ko mAge vammA kA prApta karane ke lie to karma kA mahamAva akSiA hai Ara isane abhAva cAhie para jova kA puruSArtha jJAtA para jora denA mAtra hai, jAnanAne meM AnA sarvasva sthApita karatA hai, anubhUti huI ki nahIM isa para dRSTi nahIM rahano cAhie / yaha mana bahata cAlAka hai, jJAtApane me DigAne ke lie yaha vikala uThatA hai ki tumheM to sthAnubhUti gAno tho, dekho no sahI yaha huI ki nahIM, yaha kyoM nahIM ho pA rahI hai, kyA kAraNa hai ? yaha mana pralobhana dene meM bahuta pakkA hai| tuma isakI munanA mata, imakI munane baiThe to vikalpoM meM hI Thahara jAoge aura anubhUti kI to bAta hI dUra, jJAnApane meM bhI vaMcita raha jaaoge| tuma to jAnane vAle para hI jora dene ke puspArtha meM saMlagna rahanA eka dina svAnubhava to svayameva hI anAyAma ho jAegA, tumane kabhI socA bhI na hogA, kalpanA bhI na kI hogI ki aisA bhI kabhI ho sakatA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmI korasA : . zAnI ko svabhAva ke Ananda kA anubhava huA hai, svarUpa ke Ananda sAgara meM gote lagA Dubako mAra mArakara vaha bArambAra zItalatA kA anu. bhara karatA hai aura jaba usa sAgara kI sataha para A saMsAra para isako daSTi jAtI hai to sArA jagata ise soyA huA pratIta hotA hai mAno yaha kisI gAr3ha nidrA meM lAna ho ora bAharo saba kucha ise aisA bhAsatA hai jaisA dina meM dekhA jAne vAlA svapna ho / rAta ko hama svapna dekhate haiM, subaha uThakara pAte haiM ki vaha to saba jhUTha thA, vizeSatA yahI ki jisa samaya vaha svapna dekhA jA rahA thA usa samaya vaha satya hI laga rahA thA para jaba nIMda khulI, jAgRti AI taba samajha meM AyA ki vaha to svapna thA, svapna ko svapna jAna liyA, basa khatma ho gaI bAta, isake Age usako koI vyAkhyA nahIM hotii| isI prakAra usa samyagdaSTi jJAnI ko bhI moha nidrA jisameM vaha cirakAla se so rahA thA, samApta huii| jisa samaya vaha nIMda meM thA usa samaya saMsAra use vAstavika hI dikha rahA thA para jAgate hI vaha saba svapnavata bhAsane lgaa| sAta tatva guNasthAnoM kI paramparA- ajJAna dazA meM jaba yaha svayaM ko karma va usake phala zarIra rUpa dekhatA thA arthAt jIva jaba svayaM ko ajIva rUpa dekhatA thA to Atmika zakti ke karma meM lagane se Asrava va baMtra honA thA aura karma kI ho banavArI hotI thI, aba isane apane Apako jJAna rUpa, ArUpa dekhanA prArambha kiyA to AgAmI jo karma Ate unakA AnA ruka gayA aryAta saMvara ho gayA aura pahale vadha hae karmoM kI nirjarA prAramma hA gii| aba yaha upayoga ko aMtara meM jor3akara zAMta rasa meM bArabAra sthira hotA hai parantu vahAM, apane svabhAva meM adhika dera Thahara nahIM pAtA, isake darzana moha (mithyAtva) va anaMtAnubaMdhI kapAya to calI gaI para abhI kaSAya ko apratyAkhyAna Adi tIna caukar3I zeSa haiM, cAritra moha kA sadbhAva hai| para ke mAlikarane kA, svAmitvapane kA rAga to isake nahIM rahA para asamarthatA kA rAga abhI bhI bAkI hai ata: vaha gaga ise bhItara se bAhara khIMca la.tA hai aura vahAM purAne saMcita karma kA udaya bhI AtA hai kyoMki yaha anaMta-anaMta janmoM kA ikaTThA kiyA huA hai para aba yaha isako jAnane vAlA to rahatA hai, karma ke phala rUpa nahIM hotA, aba karma meM isakA apanApanA, kartApanA, ahaMpanA nahIM rahA, isakA mahaMpanA to apane meM, caitanya meM, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) bhAtA ipTA meM A gyaa| aba me bhItara kA svAda A gayA, vAstavika mokSamArga kA jJAna ho gyaa| rAgavaza bAhara jAtA hai para phira apane ko mAvadhAna kara bhInara meM jAne kI kogina karatA hai. phira bAhara jAtA hai, phira bhItara kA pRrupAcaM karanA hai aura premA karate-karate hI isakA bhItara gahane kA samaya bar3hane lagatA hai aura bAhara jAnA, para meM upayoga jAnA ghaTane baganA hai, aura dinamI meM nayA sthiti ho jAtI hai| jaise kimI banna vAmahamauganI ne kI Adana para gii| bAra-bAra samajhAe jAne para bhI usakI mamamamahIna baMTanA thA ki yaha Adata gadI hai aura aba naba gyaya usakI mamala meM na baMTa kiTama mujhaM chor3anA cAhie taba taka no umanapA pramahI nahIM uTanA para eka dina bAra-bAra manate-sunate usako mamAna meM AyA ki yaha Adata bahana barga hai / aba vaha dama viSaya meM gAvadhAnI bananA hai ki mahama ugalI na jAe para jaMga hI jaga mI amAvadhAnAhAnI hai phira vaha gvabhAvana andara pahana jAno hai, phira mAvadhAna hokara uga bAhara nikAlanA hai aura nAmambadhI mAvadhAnI banAne kA nimtara parupA karatA hai, aura mAkana-nika gajabaha pAnA hai ki aba pUrNa jAgatihAga aura aya aganI mamabala nahI jAnI, aba Adana pUrNa. meSa Ta ga :mI prasAra jAnI ka. bhI gvApa meM ramaNatA baDhAne-banAne kapAya ghaTane lagatI hai aura pUrva mAnana kamAM kA nijaMga hotI calI jAtI hai ora AgAmI Amaya badha ga ho hI nahIM rahA hai kyoMki Ayava badha kA manana kara meM apane pApa ajAnanA thI vaha usake naSTa ho gaI / jo kucha pArA Ama badha honA bhI hai. vaha tucya hai, usako yahA~ ginatI meM nahIM liyA gayA) aura dama prakAra nijaMgahAta hota jaba isakI AtmA meM lInatA paatii| to bAhara meM bhI prata, pa AcaraNa hotA calA jAtA hai, bhItara meM jitanI sthiratA banamI unanA bAhara meM parivartana AnA hI par3egA aura hama prakAra imaka guNasthAnA meM baDhavAga hotI calI jAtI hai aura samane macita karma naSTa hokara damakI kAmaM meM mAMsa ho jAtI hai. mAtra eka akelI batanA apane mRda svarUpa meM vigabanI huI bAkI baca rahatI hai| mAtApane ko sahaja kiyA--mAnI bArambAra anubhUti karane kA nahIM bana jAtA pa rahane kA hI puruSArtha karatA hai aura use 'maiM jAtA hai. meM jAtAmA vikalpa nahIM karanA prtaa| dopaka jala rahA hai, vaha yaha vikalpa nahI karanA vi. me prA kara rahA hai. maine hanane padArthoM ko prakAzita kiyA, abhI vakayoM nikalA thA usa bhI maina prakAzita kiyA pA' Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) vaha to kaha rahA hai ki maiM to mAtra prakAza rUpa huuN| isI prakAra jAno ko bhI sAtApane ko svAbhAvika sthiti banatI hai, vaha sabako jAnatA rahatA hai| vaha bAra-bAra mAtApane se haTanA hai, mana se jur3a jAtA hai, vicAra cAlU ho jAte haiM phira svayaM ko TokatA hai. sAvadhAna ho jAtA hai aura zvAsa ke sAkSI rahane kA aura zarIra ko sAge kriyAoM kA calate-phirate, uThate-baiThate sAkSI rahane kA hI prayAsa karanA hai. mAkSIbhUta rahate-rahane anubhUti to kabhI svaya. meva hI ho jAtI hai| anubhUti va jJAnApane meM antara yahI hai ki anubhUti meM to mAtra eka akelA caitanya ho raha jAtA hai, mana, zvAsa, zArIrika kriyA Adi kisI para bhI dRSTi nahIM rahatI para jJAtApane meM bhItara meM jAnane vAlA aura bAhara meM zvAsa yA koI zArIrika kriyA yA bolane kI kriyA-aise do rahate haiM. mana nahIM rhtaa| jahA~ jJAnApanA hogA vahA~ mana to raha ho nahIM sakatA kyoMki zakti to vahI hai, yadi vaha mana meM laga jAegI to jAtA meM kahA~ me lagegI, hA~ zarIra kI koI kriyA yA zvAsa ko kriyA jAnanapane ke sAtha bhI banI raha sakatI hai kyoMki ina kriyAoM meM cetanA kI bar3hata thor3I sI zakti lagatI hai para mana ke vikalpoM meM to atyadhika zakti kharca hotI hai| nAnI nAma kAhI kartA-zAnI ke bhI jJAna dhArA va karmadhArA donoM cala rahI haiM para vaha jJAnadhArA kA hI mAlika hai| karmadhArA kA kArya ho rahA hai para jJAnI usakA jAnane vAlA hI hai, kattA nahIM haiM, karmadhArA meM usake ahaMpanA nahIM haiN| jaise hama dUsare AdamI ko dekhate, jAnate haiM, usake krodhAdika ko bhI dekhane haiM aura zarIra kI avasthA ko bhI dekhate haiM parantu usa rUpa nahIM hote me hI yaha bhI dUra khar3A hokara karmadhArA ko dekhatA hai para use apane rUpa nahIM karatA anaH aba jJAna apanA hI kartA bhoktA hai karma ke kArya kA kartA bhoktA nhiiN| sone meM yadi cAMdI milI ho to bhI vaha zuddha svarNa kI daSTi se to khoTa hI kahalAegI, use aisA nahIM kaheMge ki yaha cAMdI kI hai to kucha acchI hai| mokSamArga meM bhI mAtra zuddha svarNa ko, zuddha bAtmA ko grahaNa karane kI dRSTi hai ataH samasta karma hI saMsAra ko bar3hAtA hai cAhe vaha kitanI hI U~cI se UMcI jAti kA ho, tIrthakara prakRti hI kyoM na na ho| 'jitanA jJAna rUpa rahanA utanA mokSa, jitanA kama utanA saMsAra' yaha vastu tatva jJAnI ke acchI taraha samajha meM A gayA ataH abhI taka jo zakti karma ke karane meM lagatI thI vahI aba zAna meM, use jAnane meM lagane lagI ataH mAnI zAna kA kartA ho gayA aura usI kA bhoktA kahalAyA, karmava usake phala kA kartA va bhoganA na rhaa| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) mya dRSTi, paryAya dRSTi-jaba taka yaha ajJAnI thA taba taka apane Apako mAtra paryAya pa hI dekhatA jAnatA thA, paryAya daSTi kA hI ise ekAnta thA, dravya svabhAva kA ime jAna hI na thA aura AtmA hai dravya-paryAya rUpa ata: vastU kA mamyaka parijJAna na hone ke kAraNa yaha mithyAdaSTi kahalAtA thaa| cetana dravya dRSTi se trikAla zuddha aura eka akelA hai para paryAya dRSTi se dekha to azaddha ho rahA hai aura zarIra, karma Adi aneka saMyogoM ko prApta ho rahA hai ataH jIva ko donoM dRSTiyoM kA jJAna honA cAhie aura vastu kA paryAya rUpa to ye anubhava anAdi kAla se kara hI rahA hai, vastu kA dravya kapa bho anubhava ise honA caahie| aba AcAryoM ke samyaka upadega me jaba dravya svabhAva kA jJAna kara dravya rUpa isane vastu kA anubhava kiyA no isakA jJAna yathArtha huA aura ye jJAnI kahalAyA aura paryAya meM ekatva baddhi chuTa gii| gya daSTi ke bala se bhaya, icchAba kaSAya ke prayojana kA prabhAba-ajAna dazA meM vastu ko mAtra paryAya rUpa hI dekhane se AkulatA ke sivAya aura kucha isake hAtha na lagatA thA kyoMki sapta bhayoM se yaha nirantara ghirA rahatA thA-maraNa kA Dara, puNya ke udaya meM pApa kA udaya Ane kA hara, makha meM duHkhI ho jAne kA Dara, sammAnita hai to apamAna kA Dara Adi aura icchA va kapAya karane kA prayojana bhI isake banA huA thaa| sArI sthiti saba taraha se anukala banI rahe isa bAta kI icchA evaM icchA ko prati na hone para krodhAdi kaSAya rUpa pariNamana ho ho jAnA thaa| aba jJAnI hone ke bAda jaba isakI dravya dRSTi jAgrata haI, isane apane Apako jJAna rUpa jAnA, nija bhAva rUpa dekhA to pAyA ki maiM to eka akelA catanya hai, basa itanA hI hU~, aisA hI anAdi kAla se hUM aura ananta kAla taka aisA hI rhuuNgaa| jaba svayaM ko aisA anubhava kiyA to kucha bhI hone kA savAla hI nahIM rahA, koI bhaya na rahA evaM icchA va kaSAya karane kA prayojana bhI calA gyaa| jaba zarIra merA hai nahIM aura merA maraNa hai nahIM to maraNa kA bhaya kaisA ? apanA vaibhava, AtmA ke ananta guNa apane pAsa hai, anya sAMsArika vaibhava apanA ho hI nahIM sakatA to vaibhava kI icchA kase ho ? apanA saba kucha apane meM haiM, cetanA ke ananta guNa hI mAtra mere haiM, ve kahIM bAhara jA nahIM sakate aura bAhara se unameM kucha bhI Akara milane vAlA bhI nahIM to to anya dhana, parivAra Adi sabako cAha kaise ho? isI prakAra merA koI aniSTa nahIM to krodha kisa para karUM? koI mujhase bar3A-choTA nahIM to Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) apamAna sammAna kaisA? koI iSTa nahIM to rAga kisase evaM koI aniSTa nahIM to deSa kisa se ? isa prakAra nija kA Azraya lene vAle ke kaSAya karane kA bhI abhiprAya nahIM rhaa| jaise eka dIpaka eka jhopar3e meM jala rahA hai vaha yadi svayaM ko dIpaka rUpa na dekha kara sopar3e rUpa mAne to use jhopar3e ke cale jAne kA nirantara bhaya banA rahegA, mopar3e sambandhI hajAroM cintAe~ va icchAe~ usameM janmeMgI, anya mahala meM jala rahe dIpakoM se deSa hogA evaM svayaM ke motara mahala meM jAne kA rAga upajegA parantu yadi vaha svayaM ko jhoMpar3e rUpa na dekhakara apane rUpa, dIpaka rUpa, hI dekhe to na to jhopar3e sambandhI koI bhaya yA cintA rahegI, na mahala meM jAne kI icchA hogI aura na hI anya mahala vAle dIpakoM se dveSa hogA, vaha to svayaM ko mAtra jhopar3e ko prakAzita karane vAlA, jAnane vAlA ho dekhegA parantu usa rUpa nhiiN|| paryAya kI sArI kamI apanI bajAtA rUpa rahane se usakA prabhAva zAnI ko dravya dRSTi jAgati huI aura vaha svayaM ko jJAna rUpa hI dekha jAna rahA hai| dravya dRSTi se to vaha zAtA hI hai aura jaba taka sAdhaka rUpa avasthA hai taba taka jJAna rUpa rahane ko hI apanA kArya samajhatA hai para dravya dRSTi kA bhI ekAnta nahIM karatA, paryAya ko bhI jAnatA hai aura jitanI paryAya meM kamI hai use apanI kamajorI va gastI mAnatA hai aura usakA kAraNa paryAya meM hone vAle vikAra ko jAnatA hai, paryAya dRSTi se vikAra se haTanA bhI cAhatA hai evaM bAra-bAra dravya svabhAva kA avalambana lekara apanI usa kamajorI ko dUra karane kA puruSArtha karatA hai| jJAtA banate hI vikAra dUra hone lagate haiM, krodha kA jJAtA hote hI krodha kA abhAva hone lagatA hai, vaha adRzya ho jAtA hai, kAmavAsanA kA jJAtA hote hI usakA abhAva hone lagatA hai, vaha barpha kI bhAMti pighalane lagatI hai kyoMki vikAra va vAsanA to cetanA ke sahayoga ke kAraNa hI phalate-phUlate haiM aura jaba cetanA kA sahayoga nahIM rahatA to ve naSTa prAyaH ho jAte haiM / dravya dRSTi se to AtmA trikAla zuddha hai hI, paryAya meM azuddha thI aura vaha paryAya kI azuddhatA usa zuddha dravya ke nirantara anubhava se kama hotI huI eka dina samApta ho jAtI hai aura taba paryAya ke bhI zuddha ho jAne para dravya paripUrNa zuddha ho jAtA hai| donoM dRSTiyoM kA mAna-para 'jIva zuddhatA ke lie puruSArtha karatA hai' yaha bAta bhI paryAya dRSTi se kahI jAtI hai, dravya dRSTi se to vaha usakA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) bhI jJAtA ho hai, usa pariNani kA bhI kartA nhiiN| dravya dRSTi se na ume icchAoM kA katA kahate haiM na kaSAyoM kA, paraMtu paryAya meM abhI bhArI kamajorI hai, bahuta parAdhInatA hai ata: icchAoM aura kaSAya kA sadbhAva pAyA jAtA hai| dravya dRSTi ke viSaya ko paryAya meM aura paryAya dRSTi ke viSaya ko dravya meM nahIM milAnA cAhie / dravya dRSTi se jIva mAtra jJAtA hai aura paryAya daSTi meM mArI jimmevArI usakI apanI hai| paryAya meM pazcAttApa bhI AtA hai ki merI mI pariNati kyoM huI? karma kA nAza to dravya dRSTi ke bala para hogA para paryAya dRSTi ke jJAna ke bala se svacchaMdIpanA nahIM aaegaa| mAno kA paryAya meM viveka-jJAnI jJAna kA hI mAlika hai, usake mivAya anya kucha kara nahIM sakatA para abhI adhUrI avasthA hai isIlie paryAya meM itanA viveka use hai ki tIvra kaSAya se haTa kara maMda va.SAya rUpa rahane kI ceSTA karatA hai parantu use mokSamArga nahIM mAnatA, rAga kA hI kArya jAnanA hai / Atmabala kI kamI ke kAraNa nirvikalpatA nahIM bana pAtI aura vikalpoM meM jAtA ho hai to anya laukika bAtoM se baca kara deva, zAstra, guru meM hI lagane kI ceSTA karatA hai aura laukika meM bhI tIvra kaSAya gabhita vikalpa na uThA kara maMda kapAya vAle hI uThAtA hai| jaise koI vyakti jA rahA hai, usako dekhakara hama yaha vikalpa bhI uThA sakate haiM ki 'bar3A AdamI hA gayA, aba kyoM hamArI tarapha dekhatA' aura yaha bhI soca sakate haiM ki 'jaldI meM hogA isIlie nahIM dekhaa| pratyakSataH pahalA vikalpa dUsare kI apekSA adhika kaSAya ko lie hue hai, to jAnI dUsarI prakAra ke vikalpa meM ho jaaegaa| usakA socane kA DhaMga hI ajJAniyoM se nirAlA ho jAtA kyoMki use vastu tattva samajha meM A gayA ki paristhiti to mujhe kaSAya karAtI nahIM, maiM svayaM jJAtA rUpa rahane ko apanI asamarthatA ke kAraNa paristhiti se jar3akara vikalpoM meM baha jAtA hai aura usake phalasvarUpa svayaM hI apanI cetanA kA ghAta kara baiThatA hU~ ataH apekSAkRta maMda kaSAya vAle vikalpa hI kyoM na uThAU~ jisase mere Atma-svabhAva kA kama ghAta ho|' dravya dRSTi se jAnI jJAtA rUpa hI rahane kA puruSArtha karatA hai para paryAya dRSTi se apano kamajorI aura na bar3he isake lie bAharI vrata tapa kriyA ko bhI aMgIkAra karatA hai jaise yadi zarIra meM 102 ko bukhAra hai to usake lie do prayatna kiye jAte haiM-bakhAra Age aura na bar3he isake lie paraheja aura jitanA hai utanA bhI khatma karane ke lie dvaaii| usI prakAra zAnI bhI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitanA vikAra hai usako dUra karane ke lie jAtA rUpa rahatA hai aura usa vikAra se aura jyAdA na bar3ha jAe isake lie zarIrAzrita prata tapa bAdi kriyA bhI karatA hai para una kriyAoM meM bhI usake mamatva nahIM hotA, jaba zarIra meM hI mamatva na rahA to usake Azrita kriyAoM meM mamatva kaisA? ina kriyAoM meM vaha khaMcatAna bhI nahIM krtaa| jaba dekhatA hai ki indriyoM aura mana caMcala ho rahe haiM to upavAsa karatA hai aura jaba unheM zithila dekhatA hai, apane dhyAna adhyayana meM kamo Ate dekhatA hai to bhojana kA grahaNa karatA hai| saba parivartana bamAcaraNa svAbhAvika-jJAnI ko vastu svarUpa anubhava meM A gayA ataH usake jIvana meM parivartana nizcita rUpa se AtA hai para vaha sArA parivartana svAbhAvika hotA hai| hama yadi aisA kaheM ki para padArtha merA nahIM hai para anubhava meM yahI Ae ki hai to merA hI to phira hamArA jIvana badalegA nahIM aura yadi bAhara meM kucha parivartana dIkhaM bhI to vaha lAyA huA hI hogA, AyA haA nahIM evaM lAyA haA AvaraNa vAstavika nahIM hotA aura isake lie nirantara cintA rahatI hai jaise koI strI Upara se bahuta jyAdA zRMgAra karake jA rahI hai to vaha cUMki usakI svAbhAvika mundaratA nahIM hai ataH use bAra-bAra darpaNa meM maMha nihAranA par3atA hai ki kahIM kucha bigar3a to nahIM gayA, nirantara use usako hI ciMtA rahatI hai| para jJAnI kA AcaraNa Upara se or3hA huA nahIM hotA, use bAra-bAra yaha dekhanA nahIM par3atA ki kahIM koI kucha galtI to nahIM ho rhii| samyagdarzana ke ATha aMga use pAlane par3ate hoM aisA nahIM varan ve svataH ho palate haiN| vaha bAharI para padArya meM sukha duHkha nahIM mAnatA, aisA nahIM varan usake para padArtha meM sukha duHkha paidA hI nahIM hotaa| baharI kRtyoM se jAnI jAnIpane kA mApa nahIM-jova ko bAhara kI dazA va kRtyoM se usake jAmI ajJAnIpane kA mApa nahIM kiyA jA sktaa| ho sakatA hai ajJAnI ke kRtya jyAdA zabha dikhAI de aura jJAnI ke azubha / jAnI ajJAnIpane kA sambandha to bhItara jJAna kI jAgRti va mUrchA se haiN| yadi bAhara meM jAnI ajJAnI donoM ke kRtya eka jaise bhI dikhAI de rahe haiM to bhI bhItara meM una donoM ke abhiprAya meM mahAna antara hai / jJAnI una kRtyoM ko karanA nahIM cAhatA, usakI ruci nahIM hai unameM, ruci to nasakI mAtra jJAtA rUpa rahane meM hI haiN| karma ke udaya kI barajorI meM kAma karanA aura cAha karake karanA donoM meM mahAna antara hai| pahale bhAkapI lI aura aba usakA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) maizA car3hA to jhUma rahe haiM para aba vaha yadi yaha cAhe bhI ki mujhe nazA na gar3he to yaha sambhava nhiiN| to isa jJAnI ne bhI pahale jo moha ko bhAMga pI thI usakA abhI ise nazA car3hA huA hai aura abhI bhI yaha jhUmatA huA pAyA jAtA hai para bhItara meM usa naze ko heya ho samajha rahA hai aura cAhatA bhI yahI hai ki kaba yaha nazA khatma ho aura eka samaya aisA AegA ho ki nazA khatma hogA aura Age yaha bhAMga piegA nahIM to hamezA ke lie svastha ho jAegA, sva meM sthita ho jaaegaa| para yaha nazA to jaba khatma hogA taba hogA abhI bAhara se dekhane vAle ko to vaha jhUmatA huA hI dikhAI de rahA hai, parivartana jI bahuta bar3A usameM AyA hai use to vaha svayaM hI jAnatA hai, vaha usake bhItara kI vastu hai aura abhI vaha bAhara dikhAI degA nhiiN| bAhara meM to jaba vratI yA muni avasthA AegI tabhI vaha pragaTa hogA / vacana se bhI jJAnI ajJAnIpane kA mApa nahIM-aise hI jJAnI ajJAnIpane kA sambandha muMha se kyA kahA jA rahA hai isase bhI nhiiN| ho sakatA hai ki jJAnI muMha se zarIra ko apanA kahe, strI putra Adi ko apane kahe para aisA kahate hue bhI dikhAI use ve para hI de rahe haiM aura ajJAnI muMha se cAhe unheM para kaheM ki ye mere nahIM para dikhAI use ve apane ho dete haiN| loka meM isake udAharaNa bhI pAe jAte haiN| hama dUsare ke bacce ko lekara jA rahe haiM, rAste meM kisI ne pUchA- 'kisakA baccA hai ?' hamane kahA- 'apanA hI hai|' usa bacce ko apanA kaha rahe haiM para vaha apanA mAtra kahane bhara ko hI hai, dikhAI vaha para kA hI de rahA hai| aise hI hamArA apanA koI baccA hai, usame khUba lar3AI jhagar3A ho gayA aura hamane kahA ki Aja se terA hamArA koI sambandha nahIM aura vaha alaga bhI rahane lgaa| muMha se kucha hI kaha deM para hRdaya nirantara yaho kahatA rahatA hai ki kucha hI kaha le, hai to apanA hI aura kala ko yadi kiso durghaTanA ke vazIbhUta vaha bahuta ghAyala ho jAe to khabara lene pahu~ca ho jAe~ge usake ghara yA ho sakatA hai ki tIvra kaSAyavaza na bho jAeM para dhyAna nirantara vahIM kA hI lagA rhegaa| jaba laukika meM yaha sambhava hai to paramArtha meM kyoM nahIM ? jJAnI vacana va kAya se laukika vyavabahAra balAtA hai para mana usakA cetanA se hI jur3A rahatA hai| saMsAra nATakadat - kyoMki jJAnI kA mana nirantara betanA se hI jur3A rahA hai ata: yaha saMsAra usake lie nATaka kA raMgamaMca ho jAtA hai aura svayaM ko vaha nATaka kA eka pAtra mAtra dekhane lagatA hai| nATaka meM jisa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 25) samaya abhinetA abhinaya kara rahe haiM usI samaya ve svayaM bhI apane ubhaM abhinaya ke darzaka bhI hote haiN| abhinaya karate hue bhI ve jAnate jA rahe haiM ki yaha to abhinaya hai| do dhArA vahA~ bhI satata cala rahI haiM, hama kaha sakate haiM ki ve rote hue bhI rote nahIM haiM aura haMsate hue haMsate nahIM haiN| ve cAhe garIba kA abhinaya kara rahe hoM cAhe karor3apati kA, darzakoM ko apanI usausa bhUmikA ke dukha sukha ko dikhAte hae bhI ve vAstava meM duHkhI sukhI nahIM hote kyoMki apane asalI rUpa kA unheM jJAna hai, abhinaya karate hue bhI nirantara apanI asaliyata unheM yAda hai, use ve bhUle nahIM hai, bhUla sakate nahIM haiM aura unheM yadi yaha kahAjAe ki tuma jisakA abhinaya kara rahe ho usa rUpa hI apane Apako vAstava meM dekhane laga jAo to ve yahI uttara deMge ki yaha to nitAnta asambhava hai, kisI hAlata meM bhI yaha ho nahIM sktaa| yahI sthiti usa samyagdRSTi zAnI ko hai, use AtmA kA anubhava huA, apane asalI rUpa kA jJAna huA ataH bAkI saba nATaka dikhane lagA, abhinaya karanA par3a rahA hai use kyoMki abhI sva meM Thaharane kI asamarthatA para samasta abhinaya ke samaya vaha jAnatA jA rahA hai ki isameM merA apanA kucha bhI to nhiiN| upayoga cAhe usakA bAhara meM jAe para. bhItara meM dhayAM kA borDa nirantara TaMgA hI rahatA hai ki maiM eka akelA cetana hU~ aura yadi use yaha kaho ki tU isa zarIra ko yA karma ko apane rUpa dekha to vaha kahegA'kaise debUM? jaba maiM una rUpa hU~ hI nahIM to una rUpa svayaM ko dekhanA tI sarvathA asambhava hI hai| maiM to aba apane ko hI apane rUpa dekha sakatA hai|' aura jisa prakAra nATaka ke bAda ve abhinetA apane-apane abhinaya ke veza ko utAra pheMkate haiM aura apane asalI rUpa meM A jAte haiM aura zIghra hI apane ghara jAne kI unheM sudha ho AtI hai usI prakAra ye jAnI bhI sArA dina saMsAra kA nATaka kara sAmAyika ke samaya apane sAMsArika veSa ko utAra phaikate haiM, ye zarIra rUpa jo colA dhAraNa kiyA haA hai use bhI svayaM se prathaka kara ve apanI asaliyata ko prApta karate hai aura phira apane ghara meM jAe binA unheM caina nahIM par3atI mataH nija zuDhAtmA meM ve ramaNa karate haiM, vahIM svataMtra rUpa se vihAra karate haiN| isa graMtha kA nAma bhI samayasAra nATaka hai, usakA artha yahI kiba yaha jIva samayasAra rUpa hotA hai, dhutAtmA kA anubhava karatA hai to vaha saMsAra usake lie nATaka ke samAna ho jAtA hai| - . upasaMhAra-yaha bandha to cintAmaNi ratna rUpa hai| isakI pratyeka Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 26) paMkti bhedanAna ko darzAtI hai, pratyeka lAina meM apane pApako nijamAva na, mAna mpa dekhane kI preraNA kI gaI hai jo ki yaha batAtI hai ki isa bAstra ke racayitA una AcAryadeva ke bhItara kesA karuNA kA samudra bahatA hogA ki jisa kisI prakAra bhI yaha jIva apane anAdi mithyAtva ko chor3a kara samyagdarzana ko, usa nirvikalpa svAnubhava ko prApta kara le| nirvikalpa svAnubhava caupe guNasthAna meM ho sakatA hai kyoMki caturSa guNasthAna avirata samyamdRSTi kA hai aura nirvikalpa svAnubhUti ke binA samyagdarzana hotA nhiiN| kucha vyaktiyoM kI mAnyatA ke anusAra caudhe guNasthAna meM nirvikalpa svAnubhUti nahIM hotI kyoMki ve kahate haiM ki zAstroM meM pAThaveM guNasthAna se nirvikalpa samAdhi likhI hai| zAstroM meM yaha kathana bAtA hai yaha bAta satya hai para kisa vivakSA se aisA likhA gayA hai yaha to hameM hI samajhanA hogA kyoMki 'caturtha gu. meM nirvikalpAnubhUti hotI hai' yaha kathana bhI zAstra kA hI hai| zAstroM meM alaga-alaga sthaloM para bhinna-bhinna DhaMga ke kathana milate haiM unameM mAcAryoM kI apekSAeM lagAkara hameM buddhi meM unakA tAlamela baiThAnA hogA bisase pUrvApara koI virodha na rhe| caturtha gu0 meM nirvikalpAnubhUti unhoMne kaise kahI isakA khulAsA yahI hai ki vikalpa do prakAra ke hote hai-eka to duTipUrvaka aura eka abuTipUrvaka / jo jIva ko pakar3a meM bAeM unheM bumpUirvaka aura jo usakI pakara ke bAhara hoM unheM abuTipUrvaka kahate haiN| cauthe gu0 meM jIva ke kyoMki buddhipUrvaka koI vikalpa nahIM rahate bata: use nirvikalpa anubhUti kahA aura Apa yadi usa AnandAsvAdo se pUche to vaha bhI yahI kahegA ki 'saca meM hI merI usa samaya nirvikalpa avasthA pii| koI bhI vikalpa mujhe nahIM thaa|' aba vaha to alAzAnI hai, chapasva hai aura usako pakar3a meM bAne yogya buddhipUrvaka jo sAre vikalpa haiM unakA usa samaya abhAva hamA hI hai bataH usako apekSA yaha kathana satya hai para kisI mahAna jJAnI se, kevama zAnI se usI mamaya yadi bApa bAta kareM to ve kaheMge-'babhI nirvikalpatA kahA~ ? babhI to agripUrvaka banamtoM vikalpa isake par3e haiN| kaSAya kI tIna caukar3iyAM zeSa hai, kevala anantAnubaMdhI ho to gaI hai| hama to AThaveM guNasthAna meM jaba yaha jova gheNI mArakara zukla dhyAna prArambha karegA aura bhItara meM lInatA isakI bar3hegI taba ise nirvikalpa samAdhi sthita kreNge|' isa prakAra se ina kathanoM ko yadi hama samameM to bAta pUrI sanTa ho jAtI hai| udAharaNa ke rUpa meM mAna lIjie ki hama eka nizcita sthAna paraba e dUra nitina kI ora jAte hue eka vyakti ko dekha rahe haiM / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) eka samaya aisA bhAegA ki vaha dhuMdhamA hote-hote hameM dikhAI denA ho bAenA to hama yahI to kaheM ki yaha makti aba nahIM rahA para yaha kapana hamAre jJAna kI apekSA ho satya hai, vAstava meM yadi de, to dUra kSitija para sampakti kA sadabhAvakahIM na kahIM avazya hai hI bAra koI aura pakti jisakI dRSTi hamase jyAdA tIkSNa hai use usa samaya bhI dekhakara yahI kahegA kilA to jA rahA paha, niSedha kase kara rahe ho tuma usakA?' isa prakAra vibhinna kathana vibhinna vyaktiyoM kI apekSA satyA ho sakate hai|mtH patu mu. meM nirvikalpa svAnubhava kA sarvacA niSedha karanA movamArga kAhI niSedha karanA hai| pauSe gu0 meM svAnubhUti hotI hai bAra batIniya bAnanda kA pratyakSa vedana hotA hai / vaha mAnanda 'maiM hUM, puTa hU~, niraMjana hU~, nirvikAra hU~ isa prakAra ke vikalpoMjanita nahIM hotA varan bArama bastu ke pratyakSa svAdayanita hotA hai| usakI mahimA hI kucha aura hai| kalpanA karake bhI agara dekhA jAe ki kisI samaya yadi hama aise ho khUnya seTha jAeM aura koI bhI vikalpa na kareM to hI kitanI zAMti milatI hai jabaki usa samaya abuddhi va buddhipUrvaka lAkhoM vikalpa khar3e rahate haiM to jisa samaya buddhipUrvaka ke koI vikalpa na raheM usa samaya kitanI zAMti milatI hogI jo ki varNanAtIta hai| yaha anya DhUMDArI bhASA meM thaa| isakI svAdhyAma dillI bAne para maMdirajI meM zAstra sabhA meM kii| jana samudAya ko madhyAtma kI tarapha daSi bddh'o| bhAI mahendrasaina jI ne kahA ki isa anya kI zuddha hindI ho jAtI to sabako nAma miltaa| maiMne unase anurodha kiyA ki yaha kAma nApako karanA ho cAhie kyoMki yaha TIkA mArama anubhava ke lie bahuta hI preraNAdAyaka hai| unhoMne anya kI TIkA karanI prArambha kI, banI do badhyAya papaye ki ve asvastha ho ge| eka roja bole ki yaha kAma bAkI patA lagatA hai| kentara ke roga ke kAraNa unako vecanI po parantu usa hAlata meM bhI ise pUrA karane kI unhoMne ceSTA kii| eka adhyAya mora likhA bora eka bAkI cha gayA vo bAbU mahatAbasiMhanI kI puSI. kuMdamatA ne pUrA kiyaa| prastAvanA me bhI inakA pUrNa yogadAna rahA hai| dhanyavAda kI pAya hai| isake eka saMzodhana kA saba kAma zrI papacandra zAstrI vIra sevA mandira ne bar3I bhavana se kiyA jisake lie unakA bahuta hI AbhAra hai| isa graMtha ko pAne kI preraNA bar3e maMdiravI, kUcA seTha meM bAla sA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8) meM baiThane vAloM ko rahI, bhAI kapUracaMda jI kI khAsa preraNA rahI, unhoMne isa paMtha kI chapAI meM apane pAsa me cAra hajAra ru. die aura bAkI aura bhI anya bhAiyoM ko preraNA kara ikaTThaM kara die jisake lie maiM unheM bahutabahuta dhanyavAda detA hai| vIra mevA mandira se yaha prakAzita kiyA jA rahA hai| yaha paMtha so Atma rasa meM bharA huA rasa kA kapa hai| aisA lagatA hai mAno yaha apane svarUpa meM ramaNa karane kA nimaMtraNa hI de rahA ho| svAnubhava kI jaisI preraNA imameM kI gaI hai sI kama graMthoM meM milato hai| aise zAstra kA bAra-bAra svAdhyAya, manana va cintana karanA Avazyaka hai, isI mabhiprAya se isako chapAyA gayA hai| svAdhyAya premiyoM se anurodha hai ki isakI mAtra eka bAra nahIM varan dasa-bIsa bAra svAdhyAya kara, tatva ko samajha kara apane bhApako caitanya rUpa anubhava karane kA puruSArtha kareM jisase svAnubhUti udaya ko prApta ho| kAlalabdhi bAne para ardha pudgala parAvartana kAla zeSa rahane para jIva ko samyagdarzana hotA hai, aisA kavi rAjamala jI ne bAra-bAra likhA hai parantu merI samajha meM aura zrI mahendrasena jI ke bho anusAra jaba jIva samyagdarzana prApta karane kA puruSArtha kara samyaktva prApta karatA hai taba usakA anaMta saMsAra samApta hokara adhika se adhika aI pudgala parAvartana zeSa raha jAtA hai| jora sadeva puruSArSa para hI AnA caahie| yadi kAlalabdhi para jora deMge to jIva kA puruSArSa kuNThita ho jAegA aura vaha yahI samajha kara baiTha jAe ki abhI merI kAmalagdhi nahIM AI hai, usake Ane para svayameva samyagdarzana ho jaaegaa| paM0 Toraramala jI ne bhI 'mokSamArga prakAzaka' meM isa viSaya kA acchA bulAsA karate hue yahI likhA hai ki kisI bhI kArya kI pUrti meM svabhAva, nimitta, puruSArtha, kAmalandhi va honahAra ye pAMca samavAya cAhie para isa sandarbha meM puruSArtha hI mukhya hai| jIva para samyagdarzana prApti kA puruSArtha kara rahA hai to usakI kAlasandhi A gaI aura honahAra bhI usI prakAra kI hai tabhI to usase baha puruSArtha bana pA rahA hai, kAlalandhi va honahAra svayaM meM to koI vastu hai nhiiN| isake bAre meM pAThakoM ko vicAra karanA caahie| sanmati-vihAra naI dillI-2 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpramRtacandrAcArya viracita- samayasArakalaza para zrI rAja-mallakavikRta DhUMDhArI bhASA-TIkA kA hindI anuvAda samayasAra kalaza TIkA ( kavivara banArasIdAsa jI kRta nATaka samayasAra sahita ) prathama adhyAya jIva-adhikAra namaH samayasArAya svAnubhUtyA cakAsate / citsvabhAvAya bhAvAya sarvabhAvAntara cchide // 1 // artha- samasta sat svarUpa padArthoM meM jo upAdeya hai arthAt jIvadravya aura aisA jIvadravya jisane nirAkula zuddhAtmarUpa pariNamana karake atIndriya sukha ko jAnA hai yA usa rUpa avasthA prApta kI hai, jisakA jJAna cetanA hI svabhAva sarvasva hai aura jo atIta-anAgata-vartamAna paryAya sahita anantaguNayukta jIvAdi padArthoM ko eka hI samaya meM pratyakSarUpa se jAnane-dekhane vAlA usako hamArA namaskAra hai / isa namaskAra maMtra meM zuddhajIva kA ho hitakArI honA ghaTita hotA hai| hitakArI to sukha hotA hai aura ahitakArI duHkh| kyoMki ajIba padArthoM - pudgala, dharma, badharma, AkAza, kAla ko aura saMsArI jIvoM ko sukha nahIM hotA hai aura AtmajJAna bhI nahIM hotA hai; inakA svarUpa jAna Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA lene mAtra se bhI kisI cetana jIva ko na to suba hotA hai aura na mAna hI; isalie inameM se kisI kA bhI upAdeya honA siddha nahIM hotaa| zurujIya ko mubaha aura zAna bhI hai ataH usako jAnane anubhava karane vAle cetana jIva ko mukha hai aura mAna bhI hai| isa prakAra zudajIva kA hI upAdeya honA siTa hotA hai // 1 // saMbaMyA-bo apanI pati pApa virAmasa, hai paravAna padAraya maanii| cetana praka sA nikalaMka, mahAsuna sAgara ko bilraamo|| bhISa manISa mite jaga meM, tinako guna gAyaka mntrvaamii| so sivarUpa base sivanAyaka, tAhi bilokinameM sivAnI // 1 // __anuSTupa chanda anantadhamaMNastatvaM pazyantI pratyagAtmanaH / anekAntamayI mUttinityameva prakAzatAm // 2 // artha-bhinna kahe jAne vAle dravyakarma-bhAvakarma-nokarma se rahita jo anantadharmaguNayukta AtmA yA jIva dravya hai vahI sarvajJa vItarAga hai| aise sarvajJa vItarAga kI anekAnta aryAt syADhAdamayI, sadA trikAla prakAza karane vAlI, divyadhvani yA vANI ko namaskAra kiyA hai| zaMkA-vANI to pudgala hai-acetana hai aura acetana ko namaskAra niSiddha hai| samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahIM hai| vANI acetana hote hue bhI sarvajJasvarUpa kI anusAriNI hai| usako sunakara hI jIvAdi padArthoM ke svarUpa kA jJAna prApta hotA hai / ataH vaha bhI pUjya hai| koI mithyAvAdI yadi yaha kahe ki paramAtmA to nirguNa hai, guNoM kA vinAza hone para hI paramAtmapanA hotA hai, to aisA mAnanA mUThA hai| guNoM ke vinAza hone se to dravya kA hI vinAza ho jAtA hai| saMkA-anekAnta to saMzaya hai aura saMzaya mithyA hai| samAdhAna-anekAnta saMzaya nahIM balki ulTe saMzaya ko dUra karane vAtA hai aura vastu svarUpa ko kahane ke lie sAdhana hai| jo bhI sattA-svarUpa vastu hai vaha dravya-guNAtmaka hai| isameM jo sattA babheda-rUpa se dravya kahI jAtI hai bahI sattA bheda-rUpa se guNalpa kahI jAtI hai| isI kA nAma anekAnta hai| anAdi nidhana vastu svarUpa aisA hI hai| kisI kA cArA nhiiN| isa prakAra anekAnta pramANa hai // 2 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra sabaMdhA-joga pare rahe yogasaM bhinna, dhanantagulAtana kevalajJAnI / tAsu havaM graha soM nikalI, saritA samaddha bhUta sidhusamAnI // bAte jhamanta nayAtama lakSaraNa, satya sarUpa siddhAnta basAnI / buddha lace durabuddha laye maha, sadA janamAhiM jage jinavANI // 2 // mAlinI chanda pariparigatihetomohanAmno'nubhAbAdavirata manubhAvyavyAptikalmAvitAyAH / mama paramavizuddhiH zuddhacinmAtramUrtamaMtratusamayasAravyAkhyayaMvAnubhUteH // 3 // artha - zAstrakartA amRtacandra sUri kAmanA karate haiM ki mujhako jo sarvotkRSTa vizuddhi yA nirmalatA hai aura jo zuddha svarUpa meM hI upalabdha hai, vaha prApta ho / samayasAra yA zuddha jIva kI vyAkhyA paramArtharUpa vairAgyotpAdaka hai / rAmAyaNa-mahAbhArata kI bhAMti rAgavarddhaka nahIM hai| ataH samayasAra kA upadeza karate hue mujhe vairAgyavRddhi hokara zuddha svarUpa kI prApti ho / dravyAdhika naya se maiM svAnubhUtiyukta, atIndriya sukha svarUpa, rAgAdi upAdhi se rahita aura vetanamAtra svabhAva vAlA huuN| dUsare pakSa se, arthAt paryAyArthika naya se maiM anAdikAla se nirantara viSayakaSAyAdi se pUrNa, azuddha cetanarUpa, vibhAva pariNamana kara rahA huuN| kalaMkapane se yukta huuN| paryyAyArthika naya se jisa azuddhatA se yaha jIva anAdikAla se pariNamana kara rahA hai, usake nAza hone para hI vaha jJAnasvarUpa yA sukhasvarUpa ko prApta hogaa| prazna uThatA hai ki jaba jIva vastu anAdikAlase azuddha pariNamana kara rahI hai to usameM nimitta kyA hai ? uttara - AThoM karmoM meM jo moha nAma kA karma hai usakA udaya yA vipAka avasthA jIva ke azuddha pariNamana meM nimitta kAraNa hai; yadyapi vyApyavyApakarUpa se to jIvadravya svayaM hI pariNamana karatA hai| jaise koI dhatUrA pIkara borAtA hai to dhatUre kA sevana usake baurAne meM nimitta mAtra hai / bIrAtA to vaha svayaM hI hai| jIva kA jo parapariNati pariNAma athavA azuddha pariNAma hai usake nimitta kA rasa lekara mohakarma baMdhatA hai aura phira udaya meM Akara svayaM azuddha pariNamana meM nimitta banatA hai // 3 // chappaya banda - hUM nizcaya tihuMkAla, zuddha cetanamaya mUrati, para-pararagati saMyoga, bhaI jar3atA biskUrati / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaga TokA mohama para na pAra, cetana para raccaya, yo dhanUra rasapAna karata. nara baha vidhi nascaya / praba samayamA varNana karata, paramamatA ho. mujh| anAyAma banArasIdAya kAma, miTo hA bhrama ko aruka // 3 // mAlinI chanda ubhayanavirodhadhvaMsinisyAtpadAI jinavacasi ramante ye svayaM vAntamohAH mAda mamayasAraM te paraMjyotiracca ranavamanayapakSAkSuNNamIkSanta eva // 4 // ananta mamAra meM bhramataM hA jIva eka bhavya gAya haiM aura eka abhavya rAzi hai| unameM abhavya jIva nA nIna kAla meM bhI mokSa jAne ke adhikArI nahIM haiN| bhavya jIvoM ke mokSa jAne ke kAla kA parimANa hai| kauna-mA jIva kitanA kAla bInane para mokSa jAyagA yaha to kevalajJAnI hI jAna makane hai| bhramane-zramane jaba adhaMpudgalapagavanaM raha jAya taba samyaktva kI utpatti hotI hai| isI kA nAma kAlalabdhi hai| yadyapi samyaktvampa jIva hI pariNamatA hai parantu kAla labdhi ke binA koTi upAya bhI kareM nA bhI jova mamyaktvarUpa pariNamana nahIM kara sakatA, aisA niyama hai / isameM samajhanA cAhie ki samyaktva vastu jatana-sAdhya nahIM, sahajarUpa hai / ' ema bhavyajIvoM ko, jinhoMne mithyAtva arthAt viparItapanA vamana 1. svayaM vAMtamAhAH ke zabdArtha haiM-jinane moha kA svayaM bamana kara diyA ho / isameM TokAkAra ne svayaM kA sahaja ho' artha karake usameM se puruSArSa kA aMza nikAla hI diyA hai aura samyaktva kI prApti ko 'kAla-labdhi' ke AdhIna kara diyA jo nyAyasaMgata nahIM mAlUma hotaa| 'kAla-labdhi' kA ropaNa to usa puruSArtha se ho hogA jo jIva samyaktva ko prApti ke lie kregaa| jaba kisAna ne boja boyA to phala kI prApti ke lie svayaM kI kAla ko maryAdA baMdha gaI ki bamuka dinoM-mahInoM varSoM bAda phala niklegaa| binA bIja bone ke puruSArtha ke kAla-landhi kucha nahIM kara skegii| - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIva-vadhikAra kara diyA ho, saMbodhita karake kahA hai ki tumheM pohe ho kAla meM usa zuddha jIva arthAt Atma-sattva ko prApti ho jo atimayamAna mAna-jyoti hai, manAdi siDa hai aura mithyAvAda athavA baudAdika kI kalpanA se akSaNa hai| sa zuru svarUpa ko bhanyajIva kaise pA sakatA hai ? pina babana yA divya dhvani kerA jo upAdeya purAjIva vastu kahI gaI hai usakA anubhava karane me phala kI prApti hogii| bAsannamavyajIva usa zurajIpa vastu meM sAvadhAnI se ruSi-zrayA-pratIti karate haiM / zuddhajIva vastu kA pratyakSa anubhava karanA hI saccI ruSi-padA-pratIti kahalAtI hai, kebala pudgala vacana kI ruci karane se svarUpa kI prApti nahIM hotii| jina vacana donoM nayoM ke pakSapAta se rahita va paraspara virodha aura rabhAva ko maMTane vAle haiN| vyAthika naya to satva ko nyalpa kahatA hai mora paryAyAdhika naya usI satva ko paryAyalpa kahatA hai, isameM jo virodha hai, divyadhvani usakA dhvaMsa karatI hai| donoM hI naya vikalpa haiM aura zurajIva svarUpa kA anubhava nirvikalpa hai| isalie bAyajIva svarUpa kA anubhava hone para donoM ho nayoM kA vikalpa mUThA par3a jAtA hai| vastu mAtra to nirmaMda hai parantu usako kahane ke lie jo bhI bacana bola jAyage vaha eka pakSalpahI hoMge aura isa pakSapAta ko meTane vAle svAdvAda cihna se cihnita cina vacana hI haiM // 4 // saMbaMdhA-nihace meM ekarUpa vyavahAra meM aneka pAhI naya viroSa jagata bharamAyo hai| apa ke vivAda nAsiko jina mAgama hai, jAmeM syAvAdanAna lakSaNa suhAyo hai| parasanabaha jAgo gayo hai sAlpa, mAgama pramAla tAhira meM pAyo hai| anaya se prasahita anUtana ananta teja, aitI para pUrala turanta tina pAyo hai // 4 // mAlinI chanda vyavaharasanayaH svApi prApadanyAmiha nihitapadAnAM hanta hastAvalambaH / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kamA TIkA tadapi paramana vicamatkAramAtra, paravirahitamantaH pazyantAM naMba kizcit // 5 // vyavahAra naya ke kathana kA vivaraNa-jora vastu nirvikalpa hai| vaha to mAnagocara hai| isa bIvavastu kA baba kapana karanA par3e to bahI kahanA par3atA hai ki jisakA guNa darzana-bAna-bAriSa hai vaha bIca hai| yadi kisI ne bahuta sAdhanA kI hai, usako bhI aise hI kahanA pdd'egaa| itanA bhI kahane kA nAma vyavahAra hai| zaMkA-jo vastu nirvikalpa hai, usameM vikalpa dA karanA yuktisaMgata nahIM hai| samAdhAna-vyavahAra naya hamnAvalambana hai| jaise koI nIce girA havA ho to usako hAtha pakar3akara Upara lete haiN| isI taraha guNa se guNI kA maMda karake kapana karanA jAna utpanna karane kA aMga hai| jaise-jIva kA makSaNa betanA kahane me pudgalAdi acetana dravyoM se bhinna apa hone kI pratoti hotI hai| isa taraha jaba naka anubhava ho naba taka guNa-gRNI kA bheda karake kapana karanA jJAna kA aMga hai| myavahAra naya kame jIva kA hastAvalambana hai ? vidyamAna zAna upajane ko Arambhika avasthA meM jisane sarvasva sthApita kiyA hai arthAt jo jIva sahaja ho ajJAnI hai aura jIvAdi padAyoM ke dravyaparyAya svarUpa ko jAnane kA abhilASI hai usako guNa-guNI bhedarUpa kathana karanA yogya hai| yapi vyavahAralaya hasvAvalambana hai mora mAna ko apekSA mUThA hai, parantu kaise jIva ke lie vyavahAranayamaThA hai? aise jIva ke lie vyavahAranaya mUThA hai jo cetanA, prakAza mAtra zurujIva vastu ko pratyakSa rUpa se anubhavana karatA hai| bastu kA pratyakSa anubhava hone para vyavahAra sahaja hI chUTa jAtA hai / kaisI hai (paTa jIba) bastu ? utaSTa hai, upAdeya hai, para-vastu arthAt dravyakarma, nokarna mora mAkrma se bhinna hai // 5 sayA-jyoM mara koka gire giri solihi, ho hi he maahiiN| tyoM puSa ko vipahAra bhalo, tabalA javalo ziva prApati naahiiN|| yapi yo paramAraNa tagASi, sa paramArava cetana mAhIM / goSa panyApaka hai para so, bihAra tu to para kI paravAhIM // 5 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bok-dhikAra zArdUlavikrIDita ekatve niyatasya zurunayato vyApturasyAtmanaH prasanAnadhanasya vanAmiha myAntarebhyaH pRSan / samyagdarzanametadevaniyamAvalmA tAbAlayam, tanmuktvA navatasvataMtatinimAmAlAbanekotu naH // 6 // isa kAraNa se hamameM zuddha cetana padArtha vicamAna hove| bhAvArthajIva vastu kA cetanA lakSaNa to sahaja hI hai paraMtu mipyAtva pariNAma ke kAraNa pramita hotA humA apane svarUpa ko nahIM jAnatA hai / isalie ajJAnI hI kahAtA hai| isase aisA kahA hai ki mipyA pariNAma ke jAne para yaha hI jIva apane svarUpa kA anubhava karane vAlA hotA hai| saMsAra avasthA meM jIvadravya navatasvarUpa pariNamana karatA hai so to vibhAva pariNati hai| isalie navatattvarUpa kA anubhava mithyA hai bora una navatatvoM kA arthAt jIvAjIvAlava-baMdha-saMbara-nirjarA-moma-puNya-pApa kA anAdi saMbaMdha chor3a kara hI jIva apane svarUpa kA anubhava karatA hai| jisa kAraNa se yahI jIvadravya sakalakopAdhi se rahita, paisA hai patA hI, pratyakSarUpa se anubhava hotA hai, nizcama se baho samyakadarzana hai| bhAvArSa-samyakadarzana jIva kA guNa hai| vaha guNa saMsAra avasthA meM vinASa pariNamana karatA hai| vahI guNa jaba svabhAva pariNamana kare to molamArga banatA hai| vivaraNa-samyaktvabhAva hone para nae bhAnAvaraNAdivya karmAnava ruka pAte hai bAra purAne baMdhe karmoM kI nirjarA hojAtI hai| isI se molamArga hai| zaMkA-mokSamA to sampAdana, mAna bAra pArita tInoM ke milane se hotA hai| uttara-para pIva svasma ke anubhavana meM tInoM hI hai| kaisA hai para bIba ? nirvikalpa vastu mAtra kI dRSTi se dekhane para, paTarUpa se, ukhIlma hai| bhAvA-bIba kA lakSaNa cetanA hai bAra cetanA tIna prakAra kI hai :mAnacetanA karmacetanA bora krmphstnaa| inameM zAnacetanA to zuTa cetanA hai bhora meSa do azuTa cetnaa| badhuta cetanAspa vastu kA svAda sabhI jIvoM ko anAdikAla se samAna hai / usarUpa banubhava samyaktva nahIM hai / apane guNa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kalaza TIkA paryAya ko lie hue, zuddha cetanA mAtra vastusvarUpa svAda meM Ave taba samyaktva hai / 8 zaMkA-samyaktvaguNa jIvavastu se bhedarUpa hai athavA abhedarUpa ? uttara--abhedarUpa / yaha samyaktva jIvadravya kA guNa mAtra hai || 6 || sarvayA - zuddhanava nicaM prakelA prApa cidAnanda, apane hI guraNa parajAya ko gahata hai / pUraNa vijJAnaghana so hai vyavahAra mAMhi, navatatvarUpI paMcadravya meM rahata hai // paMcadravyanavatatva nyAre jIva nyAro, lahe samyakadarasa yaha auaura na gahata hai / samyakadarasa joI prAtama sarUpa soI, mere ghaTa pragaTo banArasI kahata hai // 6 // anuSTupa chanda prataH zuddhanayAyataM pratyagjyotizcakAsti tat / navatasvagatatve'pi madekatvaM na mumbati // 7 // zuddhanaya arthAt vastumAtra ke vicAra se vastu jaisI hai vaisA hI anubhava karane se samyaktva hotA hai aura use hI zuddhasvarUpa kahA hai| usI zuddha cetanA mAtra vastu kA mukti se zabda dvArA kathana kiyA hai| zuddha vastu apane zuddha svarUpa ko nahI chor3atI hai / zaMkA- jIva vastu jaba saMsAra se chUTatI hai taba zuddha hotI hai| uttara - jIvavastu, dravyadRSTi se vicArane para trikAla hI zuddha hai| jisa samaya vaha nava tattvarUpa - jIvAjIvAsrava-baMdha-saMvara-nirjarA-mokSa-puNyapAparUpa pariNamita hotI hai taba bhI usakA zuddha svarUpa hai jaise, agni kA dAhaka lakSaNa hai / vaha kASTha, tRNa, chappara, Adi samasta jalane vAlI vastuoM ko jalAtI hai aura jalAte samaya agni jalatI huI vastu ke AkAra kI hI hotI hai| taba yadi kASTha, tRNa, chappara, kI dRSTi se dekhA jAya to kASTha kI Aga, tRNa kI Aga yA chappara kI Aga kahanA saca hI hai / parantu yadi Aga kI uSNatAmAtra kA vicAra kareM to uSNamAtra hI hai aura kASTha kI Aga, tRNa kI Aga, chappara kI Aga aisA samasta vikalpa jhUThA hai| isI taraha jIva kA navatattvasvarUpa pariNAma hai| vaha pariNAma koI to zuddha hai aura koI azuddha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra sma hai| vo navoM pariNAmoM meM dekhA jAya to nava hI tattva satya hai| parantu yadi cetanAmAtra anubhava kiyA jAya to navoM hI vikalpa mUThe haiM // 7 // saMbaMyA-se harasa, kASTha, bAsa, pArane ityAdi aura jAti pilokata kahAve mAgi nAnAlpa, rose eka haka svabhAva jaba mhie| tasaM navatatva meM bhayA hai bahu mevI joka, zakha rUpa mizrita prazalpa kahie, jAhI mAla cetanA sakati ko vicAra koje, tAhI maraNa alakha amevarUpa lahie // 7 // mAlinI chanda ciramitinavatasvacchannamunnIyamAnaM kanakamiva nimagnaM vrnnmaalaaklaape| atha satataviviktaM dRzyatAmekalpaM pratipadamidamAtmajyotirudyotamAnam // 8 // mujhe jIva dravya ko jyoti arthAt zuddha mAna-mAtra kA sarvathA anubhava ho| nATaka kI taraha eka ho jIvavastu, eka hI samaya meM, aneka AzcaryakArI bhAvarUpa dikhAI detI hai| isI kAraNa isa zAstra kA nAma nATaka samayasAra hai / paryAyamAtra ke vicAra se yaha zAnavastu anAdi kAla se vibhAvarUpa rAgAdi pariNAmoM se apavA navatattvoM se AcchAdita hai| bhAvArthajIvavastu anAdikAla meM dhAtu aura pASANa ke saMyoga kI taraha karma paryAya se milI huI calI A rahI hai| mithita rANAdi vibhAva pariNAma se vyApta, vyApakalpa apane ko pariNamana karA rahI hai| yadi pariNamana ko dekhA jAya to jIva navatasvarUpa hai, aisI dRSTi banatI hai| kathaMcina aisA hai, sarvacA mUTha nahIM hai| vibhAva rAgAdi rUpa pariNamana kI zakti jIva hI meM hai| ava dUsarA pakSa kahate haiM-vaha jIvavastu dravyarUpa hai, apane guNa-paryAya meM virAjamAna hai| yadi zuddhadravyasvarUpa ko dekhA jAya, paryAyamvarUpa ko na dekhA jAya, to vaha niraMtara navatatvoM ke vikalpoM me rahita hai zaddha vastumAtra hai / zuddha svarUpa kA anubhava hI samyaktva hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 samayasAra kalama TokA varNamAlA ke do artha hai-eka to banAvaTa aura dUsarA samUha / varSa mAne maMda aura mAlA mAne paMkti / jaise eka hI sonA banAvaTa ke bheda karake anakampa kahA jAtA hai aise hI eka hI jIvavastu dravya-guNapayaryAyampa athavA utpAda-vyaya-dhrovyarUpa se anekarUpa kaho jAtI hai| ima pakSa meM jAnane ke lie guNa-paryAyarUpa athavA utpAda-vyaya-dhovyarUpa athavA, dRSTAMnakI apekSA, AkAra bheda hai| una bhaMdoM meM bhI ekarUpa kA artha kAyama hai| vastu ke vicAra se bhevarUpa bhI vastu hI hai, vastU se bhinna bheda koI vastU nahIM hai| bhAvArtha-yadi svarNamAtra na dekhA jAya, AkArabheda mAtra dekhA jAya, no AkArabheda hai, sone kI aisI hI zakti hai| yadi AkArabheda na dekhA jAya aura svarNamAtra dekhA jAya to AkAra bheda maThA hai| umI prakAra jo zuddha jIvavastu mAtra na dekho jAya, guNa-paryAyamAtra athavA utpAda-vyaya-dhrovyamAtra dekhA jAya to guNa-paryAya hai, utpAda-vyayadhovya hai| jIva vastu aisI hI hai| yadi guNa-paryAya bheda, utpAda-vyaya-dhovya bheda na dekhA jAya, vastu mAtra dekhI jAya to samasta bhaMdamaThA hai| aisA anubhava samyaktva hai| Atmajyoti cetanA lakSaNa se jAnI jAtI hai isalie anumAna gocara bhI hai / dUsare pakSa se pratyakSajAnagocara hai / isalie bhedabuddhi karake jIva cananA lamaNa se jovavastu ko jAnatA hai| parantu vastu vicAra se itanA vikalpa bhI mUThA hai| zuddha vastu mAtra hai-aisA anubhava samyaktva hai / / 8 / / saMbaMyA-jaise banavArI meM kudhAtu ke milApa hema, nAnAbhAMti bhayo tathApi eka nAma hai| phasike kasoTI loka nirasarApha tAhi nAnake pramANa kari letu retu nAma hai| tata ho manAri pugata sau saMjogI jIva, mavatavarUpa meM praspI mahApAna hai| dosapanumAna saurotabAna ThoraThAra, isaro na mora ekamAtmA hI rAma hai / mAlinI banna upayati na nayabhIrassametipramANaM pavacidapi na viyo yAti nikSepakaM / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra kimaparamamivammo bAmnisaka'sminna nubhavamupayAte mAti na drutameva // 6 // yaha jo svayaMsiddha cetanAtmaka jIvavastu hai usakA pratyakSarUpa se AsvAda mAte hue koI bhI sUkSma yA sthUla antarjalpa yA bahirjalpa rUpa vikalpa nahIM hotA hai / bhAvArtha-anubhava pratyakSa bhAna hai| pratyakSa arthAt vedyavedakabhAvapane se AsvAdaspa hai| aisA anubhava para sahAyatA se nirapekSarUpa hai / aisA anubhava yadyapi mAnavizeSa hai, tathApi samyaktva se avinAbhUta hai jo samyagdRSTi ko hotA hai, mithyAdRSTi ko nahIM hotA, aisA nizcaya hai / aisA hone para jIvavastu apane zulasvarUpa kA pratyakSarUpa se AsvAdana karatA hai| isase jitane kAla anubhava hai utane kAla bacana vyavahAra chuTA rahatA hai|pn vyavahAra to parokSarUpa se kathana hai aura jIva pratyakSarUpa se anubhavazIla hai| isase vacana vyavahArapanA kucha nahIM rahatA / jIvavastu saba vikalpa kSaya karane bAlI hai / bhAvArtha-sUrya kA prakAza jaise andhakAra me sahaja hI bhinna hai vaise hI anubhava bhI samasta vikalpoM se rahita hai| prazna-anubhava hote samaya koI vikalpa rahatA hai yA ki apane Apa hI samasta vikalpa miTa jAte haiM ? uttara-samasta vikalpa miTa jAte haiN| jisa anubhava ke hone para pramANa-naya-nikSepa bhI mUThe ho jAte haiM, vahAM rAgAdi vikalpoM kI to bAta hI nhiiN| bhAvArtha-rAgAdi to mUThe hI haiN| jIva svarUpa se bAhara haiN| pramANanaya-nikSepa buddhi se koI jIvadravya kA dravya-guNa-paryAyarUpa athavA utpAdavyaya-dhrauvyarUpa bheda karate haiM vaha saba mUThA hai| jo kucha vastu kA svAda hai bahI anubhava hai| pramANa arthAt yugapat aneka dharma grAhaka jJAna, vaha bhI vikalpa hai| naya arthAt vastu kA koI eka gaNa grAhaka jJAna bhI vikalpa hai| nikSepa arthAta upacAra ghaTanAspa jJAna, vaha bhI vikalpa hai| anAdi se jIva mannAnI hai| jIvasvarUpa ko nahIM jAnatA / usako jaba jIva satva kI pratIti hotI hai taba hI vaha vastu svarUpa ko sAdhatA hai| usakA sAdhanA guNa-guNI zAna ke dvArA hogaa| dUsarA upAya to koI hai nhiiN| isalie vastu svarUpa kA guNaguNI bhedarUpa vicAra karane me, pramANa, naya, nikSepa vikalpa utpanna hote haiN| ve vikalpa pahalI avasthA meM bhale hI hai / tathApi svalpamAtra ke anubhava hone para mUThe haiM // 6 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA mavayA jaMme vimaMDala ke uyaM mahimaMDala meM, prAtapaTala tama paTala dilAte hai / taM paramAnama ko pranubho rahana joloM, momoM kahUM duvidhA na kahUM pakSapAta hai / / naya ko na lema paramAla ko na parabesa, nikSepa ke basa ko vidhvaMsa hota jAnu hai| je je vastu sAdhaka haiM teU tahA~ bAdhaka hai, bAkI rAgadveSa kI dazA ko kauna bAtu hai // 9 // upajAti chanda AtmasvabhAvaM parabhAva bhinna mApUrNamAdyanta vimuktamekaM / vilIna saMkalpa vikalpajAlaM prakAzayan zuddhanayo'bhyudeti // 10 // zuddha naya se zuddhasvarUpa jIvavastu kA nirUpaNa karate hue, nirupAdhi jIvavarata svarUpopadezarUpa prakaTa huI hai| vastusvarUpa sAre pichale kAla se tathA samasta AgAmI kAla se rahita hai| bhAvArtha gaddha jIva kA Adi bhI nahI, anta bhI nahI / aisA jo mantrA svarUpa hai usakA nAma zuddhanaya kahalAtA hai / jisakA saMkalpa arthAt gagapariNAma aura vikalpa arthAt anekanayavikalparUpa jJAna kI paryAe~ vilIna ho gayI haiM, aisI jIvavastu hai / bhAvArtha - samasta saMkalpa-vikalpa se rahita vastusvarUpa kA anubhava samyaktva hai vaha jIvavastu rAgAdi bhAvoM se bhinna hai aura apane guNoM se paripUrNa hai tathA AtmA kA nija-bhAva hai / / 10 / / Dilla chanda--prAvi anna pUraraNa svabhAva saMyukta hai, para svarUpa para joga kalpanA mukta hai| sadA eka rasa prakaTa kahI hai jaMna meM, zuddhanayAtama vastu virAje baeNna meM / / 10 / / mAlinI chanda na hi vidadhati baddhaspRSTabhAvAdayo'mI sphuTamuparitaranto'pyetya yatra pratiSThAM / anubhavatu tameva dyotamAnaM samaMtAjjagadapagata mohIbhUya samyakasvabhAvaM / / 11 / / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 jIva-adhikAra jagata ke gava jIva pUrvokna nizcaya meM zuddha jIvavastu kA jaisI hai vaisA pratyakSampa meM bamavedanampa AmvAdana kge| moha arthAta zarorAdika paradravya me ekatvabAda choTakara anabhavana kge| bhAvArtha-masArIjova ko samAra meM vamana anakala gyaa| zarIrAAda para-drakA svabhAva thA; parantu yaha jIva apanA jAnakara prayanAM / mAM jaba bhI vaha vapana baddhi chuTegI tabhI jIva zuddha mvarUpa kA anabhava karane yogya hogaa| yaha gaddha svarUpa maba prakAra prakAzamAna : / bhAvArtha - anabhava gAnara hone meM kucha brAnti nahIM hai| prazna jIva tI gaddha svarUpa kahA Ara vaisA hI hai bhI, phira gagadvapa-mAharUpa pariNAma athavA makhadaHkhAdimpa pariNAma kauna karatA hai, kona bhAgatA hai unara.- karatA nA jIva hI hai. bhoganA bhI jIva hI hai / parantu yaha pariNati vibhAvakA hai. upAdhimpa hai. ilie nijamvampa ke vicAra meM jIva kA mvampa nahIM hai / agaddha gagAdibhAva (anyabhAva, aniyatabhAva, vizeSabhAva. myuktbhaav| parampara pipa eka kSetrAvagAha haiM phira bhI anyabhAva arthAt nara-nAraka-niyaMtra-deva paryAyampa athavA aniyana arthAt amakhyAta pradeza maMbaMdhI makAca-vistAra rUpa pariNamana,vizaMpa arthAta darzanajJAna-cAritra kapamaMda kathana, mayukta arthAt rAgAdi upAdhi sahita jitane bhI vibhAva pariNAma hai. ve sabhI bhAva gaddhasvarUpa meM pratiSThA yA gobhA ko nahIM pAte haiN| bhAvArtha ...baddha-mpaSTa-anya-aniyana-vigaMpa-maMyukta jo vibhAva pariNAma haiM ve maba maMmArAvasthA meM jIva ke haiM / gaddha jIvamvarUpa kA anubhava karate hae jIva ke ye pariNAma nahIM hai| baddha-mASTAdi vibhAvabhAva pragaTampa me upajA huA hai parantu Upara hI Upara rahatA hai| bhAvArtha-jaise jIva kA jJAna guNa trikAlagocara hai, vame rAgAdi vibhAva bhAva jIvavastu me trikAlagocara nahIM haiM aura mokSa avasthA meM to mavaMthA ho nahIM haiN| isameM yahI nizcaya huA ki rAgAdi jIvasvarUpa nahIM haiM // 11 // kavita-sataguru kaheM bhavya jIvana so, torahu turata moha ko jela / saktirUpa gaho apano guNa, karaha zuddha anubhava ko khela // pudagalapiMDa bhAvarAgAbika, inasoM nahIM tihAro mela / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TokA yemA pragaTa gupata nRma khelana, jame bhinna hoya aru tela // 11 // zArdUla vikrIDita chanda mUnaM mAntamabhUtameva ramasA nimidya bandhaM sudhIyaMdyantaH kilako'pyaho kalayati vyAhatya mohaM haThAt / prAtmAtmAnubhavaMkagamyamahimA vyakto'yamAste dhruvaM nityaM karmakalaGkapavikalo devaH svayaM zAzvataH // 12 // trikAlagAcara aguddhapana kI kAlimA aura kIcar3a meM sarvathA bhinna yapi catanAlakSaNa jIva gva-gvabhAvarUpa vidyamAna hai nathApi cAroM gatiyoM meM bhramaNa meM dahita hai / parantu dravyampa meM vaha nIna loka meM pUjya hai / cetanavastu advitIya mahimA arthAt badAI. pratyakSampa ma AmvAda gocara hai| bhAvArtha jIva kA jama eka jAna gaNa hai vame eka atIndriya mukha gaNa hai| vaha makhagaNa mamAgavasthA meM agalapanA hAna meM pragaTampa meM AsvAdarUpa nahIM, agadapanA jAne para pragaTa honA hai| vaha mRkha atIndriya paramAtmA ko hai| usa samva kA banAne ke lie kAI dRSTAnna cAga ganiyA meM nhiiN| isalie nAgaM gatiyoM duHkharUpa hai / imalie aimA kahA hai ki usakA jo zuddha svarUpa anubhava kare vahI jIva paramAtmA hai| jIva kA mukha ko jAnanA yogya hai| isame zuddha svarUpa anubhava karanA atIndriya mukha hai, yahI saccA bhAva hai| prazna-kima kAraNa se jIva zuddha hotA hai ? utara-- zuddha kA anubhava karaneme zuddha hotA hai| zaddha hai baddhi jimakI aimA jo jIva dravya piDarUpa mitthyAtva karma ke udaya ko meTakara athavA mala meM hI sattA ko meTakara tathA balapUrvaka mithyAtvarUpa ( jIva kA) pariNAma mUla se ukhAr3a kara zuddha svarUpa kA nirantara anubhavana kara vaha nizcaya meM atItakAla, vartamAna kAla tathA AgAmI kAla saMbaMdhI badha athavA moha se mukta hotA hai / bhAvArtha- ..jo trikAla saMskArarUpa zarIrAdi meM ekanvaddhi hai usako miTAkara jo jIva zuddha jIva kA anubhavana kare mo jIva nizcaya meM karma se mukta hotA hai // 12 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra sarvayA - koU buddhivaMta nara nirale zarIra ghara meda jJAna dRSTi se vicAraM vastu vAsato | pratIta anAgata vartamAna moharasa, bhIgyo cidAnanda lakhe baMdha meM vilAsato // baMdhako viDAri mahA moha ko svabhAva DAri, prAtama ko dhyAna kare dele paramAgama to / karama kalaMka paMka rahita pragaTarUpa, ree mardhita vilokaM deva sAsato // 12 // vasa tAtalakA zrAtmAnubhUtiriti zuddhanayAtmikA yA jJAnAnubhUtiriyameva kileti budhvA / zrAtmAnamAtmani nivezya suniH prakampamekossti nityamaya bodhaghanaH samantAt // 13 // 15 caMtana dravya ( nizcaya naya se ) azuddha pariNamana se rahita, sadyakAla, sarvAMga meM, jJAnaguNa ke samUha rUpa vidyamAna hai arthAt jJAnapuMja hai| ( vyavahAranaya se AtmA kisa prakAra zuddha hotA ? isa prazna kA uttara hai ki AtmA svayaM hI svayaM meM praviSTa hokara zuddha hotA hai / bhAvArtha AtmAnubhava paradravya kI sahAyatA se rahita hai| isase svayaM se hI AtmA svayaM hI zuddha hotA hai / prazna- yahA~ para to aisA kahA ki AtmAnubhava karane se AtmA zuddha hotA hai, aura kahIM para kahA ki jJAnaguNamAtra anubhava karane me AtmAzuddha hotA hai / so ina donoM bAtoM meM vizeSa antara par3a gayA / uttara- antara to kucha nahIM hai| zuddha vastu svabhAva hai jisakA ( zuddha naya se) aisI jo AtmA hai usakI svAnubhUti arthAt pratyakSa rUpa se AsvAda hI jJAnAnubhUti hai| dUsare zabdoM meM nirupAdhirUpa jIvadravya jaisA hai usakA vaisA hI pratyakSa AsvAda Ave usI kA nAma zuddhAtmAnubhava kahAnA hai / usI ko jJAnAnubhava kahA hai| nAmabheda hai vastubheda nhiiN| aisA jAno ki AtmAnubhava mokSamArga hai| taba aura bhI yaha saMzaya hotA hai ki phira dvAdazAMga jJAna ko kyoM apUrva labdhi kahA isakA samAdhAna- dvAdazAMga jJAna bhI vikalpa hai / usameM ( dvAdazAMga meM) aisA kahA hai ki zuddhAtmAnubhUti mokSamArga Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TIkA hai mAlA sadbhAmAna na hona ra mAtra par3hane kA prayojana kucha nahIM hai / / 1 / / makyA zuddha pAnama prAtama kI anubhUti vijJAna vibhUni hai moI / bata vicArata eka padAratha, nAma ke bheda kahAvana doii| yA magvaMga padA gvi prApahi, grAtama dhyAna kare jaba koI / meTi agaddha vibhAva dahA taba, ddhi svarakI prApati hoI // 13 // pRthvI chanda avaNDitamanAkulaM jvaladanantamantarvahimaMhaH paramamastu naH sahajamuhilAsaM sadA / ciducchalananirbharaM makalakAlamAlambate yadekaramamallasallavanakhilyalIlAyitam // 14 // jo gaddha jJAnamAtra vasna utkRSTa hai. khaNDina nahIM paripUrNa hai, AkulatA me rahata hai. andara-bAhara prakArAm pariNamatI hai. svaya siddha hai. apane gaNaparyAya ge dhAgapravAhamA pariNamatI hai| jo jAnapaja trikAla hI cetana mvarUpa kA AdhArabhUna hai, jJAna pariNamana meM bharA huA hai. aura jo usI prakAra marvAga ho cetana hai / jisa prakAra namaka kI DalA sarvAga hI khArI hotI hai| vaha jJAnamAtra vastu mujhaM prakaTa ho / bhAvArtha - indriya jJAna khaNDita hai aura yadyapi caMtana vanamAna kAla meM usa rUpa pariNama rahA hai tathApi usakA (nizcaya meM) mbampa no atIndriyajJAna ho hai| saMsArI avasthA meM jova karmajanita mukhaduHkharUpa pariNamatA hai parantu svAbhAvika mukha no nija mvarUpa hI hai / jIva vastu asakhyAna pradezI hai aura jJAnaguNa usake saba pradezoM meM eka-sA pariNamatA hai| kisI pradeza meM kama jyAdA nahIM hai // 14 // saMbaMyA -prapane hI guNa parajAya soM pravAha rUpa, pariNayo tihaM kAla apane prAdhAra soN| antara bAhara parakAzavAna eka rasa, kSoNatA na gahe bhinna rahe bhI vikAra soN|| cetana ke rasa saravaMga bhari ragrA jIva, jaise lUNa-kAMkara bharyo hai rasa bAra soN| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra pUraNa svarUpa prati ujjvala vijJAnaghana, moko hoha pragaTa vizeSa niravAra mo||14|| anuSTupa eSajJAnaghano nityamAtmA middhimabhopsubhiH mAdhyasAdhakamAvena dvidhaMka: mamupAsyatAm // 15 // maadhk| makala karmakSaya lakSaNa vAle mokSa ko upAdeyampa anubhava karatA hai| jo apanA AtmA giddha caitanya drvy| jAna athAt mvaparagrAhaka kni kA paja hai aura mamasta vikalpa meM gahana hai. umakA mahAkAla ana bhava kgN| do avasthAoM meM bhaMda karake mA bhAva kiyA, ki mAdhya no makala karmakSaya lakSaNa mokSa hai Ara mAdhaka hai usakA kAraNa maddhopayoga lakSaNa gaddhAtmAnubhava / bhAvArtha-eka hI jIvadravya kAraNampa nA apane meM hI pariNamana karanA hai aura kAyara bhA apane meM hA pariNamana karatA hai| isama mokSa jAne taka dravyAnara kA koI cArA nahIM / isame gaddhAnabhava kariye / / 15 / / kavita-jahAM dhrava dharma karmakSaya lakSaNa, middhi samAdhi mAdhyapada soii| zuddhopayoga joga nahi maMDina, mAdhaka tAhi kahe maba koI // yo paratakSa parokSa mbampa mo, mAdhaka mAdhya avasthA doii| duhako eka jJAna maMcaya kari, meve ziva baMchaka' thira hoI // 15 // anuSTupa darzanajAnacAritramitratvAdekatvataH svayam mecako'mecakazcApi samamAtmA pramAraNataH / / 16 / / AtmA arthAt caMtana dravya eka prakAra bhI hai nathA aneka prakAra bhI 1. vAMchA rakhane vAlA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 samayasAra kalaza TIkA - hai| fkta karane para eka hI jova meM darzana arthAt sAmAnyarUpa se arthagrAhaka zakti jJAna arthAt vizeSarUpa meM arthagrAhaka zakti tathA cAritra arthAt yantra zakti tAMnA hI hai isalie vaha aneka rUpa haiaisA vyavahAra hai| aura AtmA arthAt caMtana dravya nirmala hai tathA apane Apa se hI nirbhada hai. aisA nizcaya naya meM kahA hai| isa prakAra eka hI samaya meM AtmA aneka bhI hai eka bhI hai aisA pramANa jJAna ne siddha hotA hai / ( pramANa kahate hai usa jJAna ko jo eka sAtha aneka dharmo ko grahaNa karatA hai) bhAvArtha vastu ko abheda ekarUpa dekhanA nizcaya dRSTi hai| use aneka gaNa va svabhAvarUpa dekhanA vyavahAradRSTi hai| donoMrUpa eka samaya meM eka sAtha dekhanA pramANa dRSTi hai| AtmA meM darzana, jJAna va cAritraguNa haiM isalie anekarUpa hai| vaha apane ina guNoM se abheda hai isalie ekarUpa hai| ekarUpa anubhava karanA svAnabhava kA sAdhaka hai / / 16 / / kavita - daramana jJAna carA triguNAtama, samalarUpa kahie vivahAra / free dRSTi ekarasa cetana, bheda rahita pravicala pravikAra / / samyakadazA pramANaubhayanaya, nirmala samala eka hI bAra / yoM samakAla jIva ko paripani, kaheM jinaMda gahe garaNadhAra // 16 // anuSTupa darzanajJAnacAristribhiH pariraNatattvataH / Reisfy frsvabhAvatvAdvayavahAre raNa mecakaH // 17 // yadyapi dravya dRSTi meM jIva dravya zuddha hai to bhI guNa guNIrUpa bheda dRSTi se vaha aneka hai| usake darzana jJAna cAritra tAna guNarUpa pariNamane ke kAraNa bheda vRddhi bhI ghaTatI hai ||17|| dohA - eka rUpa prAtama daraba, jJAna- khararaNa-haga tIna / bheda bhAva pariNAma yo, vivahAre so malIna // 17 // anuSTupa paramArthena tu vyaktajJAtRtvajyotiSakakaH / sarva bhAvAntaradhvaMsisvabhAvatvAdamecakaH // 18 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova-adhikAra gaddha dravya dRSTi se jahA jJAnamAtra prakArA-mbampa pragaTa hai. vahAM zuddha jIva vastu nirmala hai navakalpa hai| bhAvAyaM madanada vanda mAtra ko grahaNa karane vAlA jJAna nizcaya naya karatA hai| umaniracaya naya se jIva padArtha mavaM bheda hita zaddha hai| mavaM dama kama bhAvakama. nokama athavA paradravya jisameM jJeyampa hai. aimA jo jIva va bhAvAntara athAna :pAdhana vibhAvabhAva hai usako nija mbampa meTane vAlA hai / / 18 !! rohA-pari samana vyatAra mo. paryayakti aneka / nadapa gira napa dekhie. zuddha niraMjana eka // 18 // anuSTupa prAtma zcintayavAlaM mecakAmecakatvayoH darzanaja cAritraH mAdhyasiddhirna cAnyathA // 16 // canana dravya kA nayA ke pakSapAta meM malIna amalona rUpa vicAra karane meM bhI mAdhya kI siddhi nahI. gemA nizcaya jaano| bhAvArtha-zrutajJAna se AtmamvarUpa kA vicAra karana meM bahata vikalpa utpanna hote haiN| eka pakSa se / vyavahAra naya meN| vicArane meM AtmA anekarUpa hai, dUsare pakSa me (nizcaya naya se| vicAgne meM AtmA abhada rUpa hai| isa taraha vicAra karanA bhI svampa anabhava nhiiN| prazna vicAra karanA anubhava nahIM hai to phira anubhava hai kyA ? unara -pratyakSampa meM vastu kA svAda lenA anubhava hai| pada svarUpa kA avalokana (dagaMna), zuddha svampa kA pratyakSa jAnanA ( jaan| aura gaddha svarUpa kA AcaraNa / cAritra). inhI ke dvArA sAdhya arthAta makala karmakSaya lakSaNa mokSa prApta hogaa| bhAvArtha-gaddha svarUpa ke anubhava karane meM mokSa kI prApti hai / prazna itanA hI mokSamArga hai yA kucha aura bhI mokSamArga hai ? unara itanA hI mokSa mArga hai| anya prakAra mAdhya siddhi nahIM // 16 // dohA - eka dekhiye jAniye, rami rahiye ika Thora / samala vimala na vicAriye, yaha miti nahiM aura // 16 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayamAra kalA TIkA mAlinI chanda kathamapi mamupAtta tritvamapyekatAyA, prapatitamidamAtmajyotirudgacchadaccham / matanamanumavAmo'nantacaitanya cihna, na khalu na gvalu yasmAdanyathA mAdhyasiddhiH // 20 // jo Atma jyoti prakAzarUpa pariNamana karanI hai, nirmala hai, jisakA anantajJAna lakSaNa hai. usa caitanya prakAzamaya AtmAjyoti kA nirantara pratyakSa rUpa AgvAdana karane se hI mAdhyasiddhi arthAt svarUpa kI prApti hai, anya prakAra se nahIM hai, nahIM hai. aisA nizcaya hai / vyavahAra dRSTi se usa Atmajyoti kA bhedarUpa grahaNa hai parantu zuddha dRSTi se vaha ( bheda) ghaTita nahIM hotA arthAta Atmajyoti bhedarUpa nahIM hai // 20 // pada 8P jJAna, mohata mulakSaNa ananta jyoti laha nahIM hai| vikAsavaMta trividhaTapa vyavahAra meM tathApi, ekatA na tarja yoM niyata aMga kahI hai / / so haiM jo kamI hujurgAna ke sadIva tAke, dhyAna karaveka mero manasA ugI hai| jAte avicala riddhi hota, aura bhAMti siddhi nAhi, nAhi nAhi yAmeM dhokhA nAhi sahI hai ||20|| mAlinI chanda kathamapi hi labhante bhedavijJAnamUlAmacalitamanubhUti ye svato vAnyato vA pratiphalana nimagnAnantabhAvasvabhAva sarvayA - jAke vimala yadyapi kuravadavikArAH saMtataM syusta eva 21 / / 21 / ananta samAra ke bhramaNa meM jaba kisI prakAra kAlannabdhi prApta ho taba samyaktva upajatA hai, taba anubhava hotA hai| yA to midhyAtva karma ke upazama se svayaM hI, binA upadeza ke anubhava hotA hai yA aMtaraMga meM mithyAtva karma ke Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra upagama me tathA bahiraMga meM guru ke dvArA mUtra kA upadega pAkara anubhava hotA hai| isa taraha koI nikaTa bhavya samAro jIva gaddhajIvavastu kA AgvAda pAtA hai jisakA mva-svarUpa aura paramvAra ko alaga-alaga karane vAlA vijJAna arthAt jAnanapanA mUla hai| pragna vaha anubhava pAnA kaMmA hai : unara - nivikAra hai| gaNaparyAya meM nivikAra gakala dravya jisa meM, darpaNa kI taraha gagardeSa meM rahita nirantara pratibimbampa gabhita hai, aisA vaha jIva hai| bhAvArtha - jima jIva ko gaddha svarUpa kA anubhava hotA hai usake jJAna meM makala padArtha uddIpta hote hai| bhAva arthAt gaNaparyAyoM kA jisako nirvikAra kapa anabhava hai umI ke jJAna meM makala padArtha gabhita hai // 21 // sarvayA ke prapano pada prApa saMbhArata, ke guru ke mukha ko suni baanii| * meva vijJAna jagyo jinha ke, pragaTo muviveka kalA rajadhAnI // bhAva ananta bhaye prativimbita, jIvana mokSa dazA tthhraanii| te nara darpaNa jyoM avikAra, raheM thirarUpa sadA mukha dAnI // 21 // mAlinI chanda tyajatu jagadidAnoM mohamAjanmalIDhaM ramayatu rasikAnAM rocanaM jJAnamudyat / iha kayamapi nAtmA'nAtmanA sAkamekAm kila kalayati kAle kvApi tAdAtmyavRttim // 22 // he jagata kI jIva gazi / anAdi kAla meM lagA huA moha arthAta mithyAnva pariNAma marvathA tatkAla chodd'ii| bhAvArtha --gagarAdi pagadravya se jIva kI ekava vaddhi ho rahI hai| usakA muTama kAla mAtra ke lie bhI Adara karanA yogya nhiiN| zuddha caitanyavasna mbAnabhava ne pratyakSampa aamvaadii| vaha zaddha caitanya vastu arthAt jAna gada svampa kA anubhava karanevAle samyagdRSTI jIvoM ko anyanta mukhakArI hai tathA trikAla ho prakAzarUpa hai| prazna --romA karane meM kArya middhi kama hogI? uttara-moha kA tyAga tathA jJAna vastu kA anubhava bArambAra abhyAsa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 samayasAra kalA TIkA karane meM / jIva nisandeha zabda hai / nenana dravya kA anAtmA arthAt dravyakarma, bhAvakarma, nAkamaM ityAdi samasta vibhAva pariNAmAM meM tAdAtmya kisI bhI atIta-anAgata-vartamAna kAla kI samaya-dhar3I-pahara-dina-varama meM kisI bhI taraha nahIM ThaharanA / bhAvArtha - jIva dravya, dhAtu-pASANa saMyoga kI taraha pudgala karma me minna. huA ho calA A rahA hai| milane meM mithyAtva rAgadveSarUpa, vibhAva vetana pariNAmarUpa pariNamanA hI AyA hai| isa taraha pariNamane aisI dazA hA gaI ki jo jIvadravya kA nija svarUpa hai kevalajJAna- kevannadarzanaatIndriyasukha kavalavIyaM usa apane svarUpa meM to jIvadravya bhraSTa huA tathA mithyAtvarUpa vibhAva pariNAma meM pariNamita huA / jJAnapanA bhI chUTA / jIva kA nija svarUpa ananta catuSTaya hai / ra sukha-dukha moha rAga-dveSa ityAdi samasta pudgala karma kI upAdhiyA hai, jIva kA svarUpa nahIM aisI pratIti bhI chuuttii| pranAni chUTane se jIva mithyAdRSTa huaa| midhyAdRSTi hone meM jJAnAvaraNa karma vadha karane vAlA huA usa karma baMdha ke udaya hone se jIva nAra ganiyAM meM bhramaNa karanA hai| isa prakAra hI samAra kI paripATI hai / isa prakAra samAra me bhramane bhramane kisI bhavyajIva kA zava nikaTa saMsAra A jAnA hai taba jIva samyaktva grahaNa karatA hai| samyaktva grahaNa me pudgalapiGarUpa midhyAtvakarmA kA udaya miTanA hai, tathA mithyAtvarUpa vibhAva pariNAma miTatA hai| vibhAva pariNAma ke miTane meM zuddha svarUpa kA anubhava hotA hai| aisI sAmagrI milane para jIvadravya udgalakama ne tathA vibhAva pariNAma meM sarvathA bhinna hotA huA apane anaMtacanuSya ko prApta hotA hai / dRSTAMta jana mAnA dhAtu-pASANa me hI milA AyA hai| tathApi Aga kA saMyoga pAkara usa pASANa meM mAnA bhinna ho jAtA hai // 26 // - sarvayA - yahI vartamAna same bhavyana ko miyo moha, karmamana moM / lagyo hai anAdi ko pagyo he uda kare medajJAna mahA ravi ko nidhAna. ura ko ujAge bhArI nyAro buMda dala soM // / jAte thira rahe anubhI vilAsa gahe phira, kabahUM apanApo na kahe pudgala moM 1 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova-adhikAra yaha karatUtI yoM judAI kare jagata soM, pAvaka jyoM bhinna kare kaMcana upala soM // 22 // mAlinI chanda prayi kathamapi mRtvA tatvakautUhalosan ___ nanubhava bhavamUtaH pAzrvavartI muhUrtam / pRthagavilasaMtaM svaM mamAlokya yena tyajasi jhagiti mUrtyA sAkamekatvamoham // 23 // hai bhavya jIva / zarIra meM bhinna svarUpa ho| bhAvArtha--anAdikAla meM jIvadravya eka saMskArampa calA A rahA hai| usa jIva kA aisA kaha kara pratibodhita karate haiM ki hai jIva, yaha maba jo zarIrAdi payAya hai saba pudgala mamaM ke hai| tumhAre nhiiN| isalie ina saba paryAyA meM apane Apa ko bhinna jaan| bhinna jAnakara, thoDa ho kAla meM, zarIra meM bhinna cetana dravya kA, pratyakSampa me AmvAdana kara / bhAvArtha-garIra to acetana hai, vinazvara hai| garIra meM bhinna kAI no AtmA hai, premI pratAni nA mithyAdaSTi jIva ko bho hotI hai parantu mAdhya siddhi to usameM kucha nahIM hotii| jaba jova dravya ke dravyagRNaparyAya mvampa kA pratyakSa AmvAda Ave naba mamyagdarzana-jJAna-cAritra ho / gada catanya svarUpa kA kohalI arthAna mvarUpa dekhanA nAhane vAlA kisI bhI prakAra, kimI bhI upAya me, mara kara bhI, guddha jIva svarUpa ko jAnane kA upAya karatA hai| zuddha caitanya ke anubhava meM dravyakarma-bhAvakamanokarma inyAdi kamampa paryAya meM jo eka samArampa---meM deva, maiM manuSya, maiM niyaMca, maiM nArakI, maiM mukhI, maiM dukhA, maiM krodhI. maiM mAnI, maiM yatI, maiM gRhastha ityAdi rUpa jo pratIti hai vaha jAtI hai arthAta naSTa hotA hai| moha arthAt viparIta rUpa meM anubhava honA / he jIva ! apanI hI vRddhi meM tU hI chor3a sakatA hai| bhAvArtha-anubhava jAnamAtra vastu hai| ekanvamoha-mithyAtva jIva dravya kA vibhAva pariNAma hai / to bhI inakA Apama meM kAraNa-kAyaMpanA hai| isakA khulAsA-jisa kAla jIva ko svAnubhava hotA hai usa kAla mithyAtva Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayamAra kalaza TIkA pariNamana miTatA hai. usa kAla avazya svAnubhava zakti hotI hai / anAdinidhana, pragaTarUpa meM cetanArUpa pariNamita apanI zuddha caitanya vastu kA svasaMvedana pratyakSarUpa se AsvAdana karane se mithyAtva pariNamana miTatA hai ||23|| 28 sarvayA - banArasI kahe bhayA bhavya suno merI sIkha, kehU bhAMti kaMseha ke aiso kAja kojiyo / eka muharata midhyAtva ko vidhvaMsa hoi, jJAna ko jagAya zraMsa haMsa khoja lIjie || vAhI ko vicAra vAko dhyAna yaha kautUhala, yoMhI bhara janama parama rasa pIjie / taji bhavavAma ko vilAsa savikArarUpa, aMta kara moha ko ananta kAla jojie // 23 // zArdUlavikrIDita chanda kAntyeva snapayanti ye dazadizo dhAmnA nirundhanti ye, dhAmoddAmamahasvinAM janamano muSNanti rUpeNa ye / divyena dhvaninA sukhaM zravaNayoH sAkSAtbharanto'mRtam, vandyAste'STasahasralakSa raNadharAstIyazvarAH sUrayaH 112311 zaMkA- koI mithyAdRSTi kuvAda matAMtara kI sthApanA karatA hai ki jIva aura zarIra eka ho vastu hai| jisa taraha jaina mAnate haiM ki zarIra se jIva bhinna hai / usa taraha nahI - eka hI hai| isalie zarIra kI stuti karane se AtmA kI stuti hotI haiN| aisA jaina bhI mAnate hai ki tIrthakara deva trikAla namaskAra karane yogya haiN| tIrthakara ke zarIra kI dIpti nizcaya meM dazoM dizAeM (pUrva, pazcima, uttara dakSiNa- cAra dizA, cAra koNarUpa vidizA, Urddha aura adha ) pavitra karatI hai / isa prakAra tIrthakara ke zarIra kA varNana kiyA hai| aise jo tIrthakara hai unako namaskAra hai| isase hamako aisI pratIti huI ki zarIra aura jIva eka hai| tIrthakara zarIra ke teja se umra hai, tejasvI hai jisame koTisUrya kA pratApa bhI rukatA hai / bhAvArtha - tIthaMkara ke zarIra meM aisI dIpti hai ki yadi karor3a sUryya hote to usa dIpti meM karor3a sUrya kI bhI dIpti rukatI arthAt phIkI par3atI / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra 25 yahA~ bho zarIra kI hI bar3AI kahI gaI hai| tIrthakara garIra kI gobhA me. deva-manuSya-tiryaca ke aMtaraMga ko curA lete haiN| bhAvArtha--jIva, tIrthakara ke zarIra kI zobhA ko dekhakara jaisA mukha mAnate haiM vaimA mukha tIna loka meM anya vasna ko dekhakara nahIM mAnate hai / yahA~ phira zarIra kI bar3hAI hai| nIrthakara deva kI mamagna triloka meM utkRSTa nirakSarI vANI ke dvArA saba jIvoM ko karNendriyoM meM trikAla amana arthAt mukhamaI gAnnagma baramatA hai| bhAvArtha tIrthakara kI vANI munanA matra jIvoM ko cikara lagatA hai, bahuna jIva mukhI hote haiM / yahAM bhI garIra ko bar3AI hai| ATha aura eka hajAra arthAt eka hajAra ATha lakSaNa mahaja ho jinake zarIra ke cihna hai me hai nIrthakara / bhAvArtha-tIrthakara ke zarIra para zakha, cakra, gadA, padma, kamala, magara, maccha, dhvajA ityAdi mI AkRtiyoM kI rekhAeM par3atI hai jina samasta gaNoM kI eka hajAra ATa ginanA hotI hai| yahAM phira garIra kI bar3AI hai| tIrthakara mokSamArga kA upadeza karate hai / yahA~ phira zarIra ko bar3AI hai| isameM zarIra aura jIva eka hI hai, hama to aisI hI pratIti hai. ---koI mithyAmatomA mAnatA hai| samAdhAna -- pratha ke racayitA to vacana vyavahAra mAtra meM jova aura zarIra kA ekarUpa kahate hai| isame mA kahA ki zarIra kA tAMtra (vandana) to vyavahAra mAtra jIva kA stotra hai| dravyadRSTi meM dekhane me jIva aura zarIra bhinna-bhinna hai| isameM jaimA mtotra kahA vaha to mvasiddha jhUThA hai kyoMki zarIra kA guNa kahane meM jIva kI mnati nahIM hotI hai| jIva ke jAnagaNa kI stuti karane meM (jIva kI) stuti hotI hai| prazna-jaise nagara kA svAmI gajA hai isame nagara kI stuti (nArgapha) karane me rAjA kI stuti hotI hai| usI taraha garIra kA svAmI jIva hai isameM zarIra kI stuti karane me jIva kI stuti hotI hai| uttara-aisA nahIM hai| rAjA ke nija (apane) guNoM kI stuti karane Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaga TIkA meM hI gajA kA ti honI hai / umI taraha jIva ke nija (apane) caitanyaguNa kI stuti karane meM hI jIva kI stuti hotI hai, "mA kahA hai / / 4 / / maIyA ..jAke deza dhani moM damoM dizA pavitra bhaI. jAka meja prAge maba tejavana ke haiN| jAko kamva nigvi thakita mahArUpavaMta, jAke vapu vAma moM mubAma aura nuke haiN| jAko divya dhvani muni zravaNa ko mumba hota, jAka nana nabhana aneka prAya Dhake haiN| teI jinagaja jAke kahe vivahAra guraNa, nizcaya nivi zuddha cetana moM cake haiM // 24 // prAryA prAkArakavalitAMvaramupavanarAjInigorgabhUtitalaM / pibatova hi nagaramidaM parikhAvalayana pAtAlam // 25 // gajagrAma ko parikramA karatI bAI itanA gahaga : ki mAnoM pAtAla arthAna adhAlAka kA jala pAtI hai| nagara koTa itanA UnA hai ki jame AkAga ko hI nigala rahA ho / nagara ko nahaMdina ghara ghane upavana haiM ki mAnA mamagna bhUmanala para chA jAyaga / emA vaha nagara hai| bhAvArtha nagara ke nAga narapha ghanA bAga hai| isa taraha nagara kI stuti karane meM rAjA kA mnati nahIM hAtI hai| yahA para khAI kA. koTa kA, bAga kA varNana kiyA vaha tA rAjA ke guNa nahIM hai / gajA ke gRNa hai dAna, pompa, jAna unakA snAna karane meM rAjA kA stuni hotI hai / / 25 / sarvayA UMce-UMce gar3ha ke kAMgure yoM virAjata haiM. mAnoM nabha loka lIliveko dAMta diyo hai ! moI, cahaM pora upavana kI maghanatAI, gherAkara mAnoM bhUmiloka ghera liyo hai|| gaharI gaMbhIra khAI tAkI upamA batAI, nIcokari prAnana pAtAla jala piyo hai| aiso hai nagara yAmeM napa ko na aMga koU, yoM hI cidAnanda soM zarIra bhinna kiyo hai / / 2 / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra 27 prAryA nityamavikArasusthitasarvAMgamapUrvasahajalAvaNyaM / prakSomamiva samudraM jinendrarUpaM para jayati // 26 // nIrthakara ke Ayuparyana eka pa. bAlakapana ---taruNApana-bar3hApe ke vikAra me hita, marvAga meM musthita, binA yatna ke AzcaryakArI lAvaNya se pUrNa mamudra kI nagha niHcala zarIra ko zAbhA jayavata ho| bhAvArtha-jama vAyu ne gahana samudra nizcala hai vama hI tIrthakara kA zarIra nizcala hai| isa prakAra argara ko snAna karane meM AtmA kI stuti nahIM hotI hai / kyAki zarIra kA gRNa AtmA meM nahIM hai / AtmA kA jJAnaguNa hai / jJAnaguNa kI stuti karane meM AtmA ko stuti hotI hai // 26 // sabaMyA ---- jAmeM bAlapano tarunApo vRddhapano nAhi, prAyuparyanna mahArUpa mahAbala hai| binA hI jatana jAke tana meM aneka guna, pratimaya virAjamAna kAyA nimala hai| jame bina pavana samudra pravicana rUpa, tase jAko mana aru prAsana acala hai| aimo jinagaja jayavanta hou jagata meM, jAko zubhagati mahAmukRti ko phala hai // 26 // zArdUlavikrIDita chanda ekattvaM vyavahArato na tu punaH kAyAtmanonizcayAva: stotraM vyavahArato'sti vapuSaH stutyA na tattatvataH stotraM nizcayatazcito mati citstutyaMvasaMbaMbhavenAtastIrthakarastavonarabalAdakatvamAtmAnayoH // 27 // ima prakAra, nIrthakara athavA paramezvara ke garIra kI stuti karane meM AtmA kA mnati hotI hai--sA jA mithyAti jIva kahate haiM, unako uttara diyA hai ki zarIra kI prati kagna ma AtmA kI stuti nhiiN| AtmA ke jJAna guNa kI stuti karane meM AtmA kI stuti hai / ima unara meM jisa AtmA kA maMdeha dUra ho gayA usakA mamamna kama kI upAdhi ke sAtha eka dravyapanA nahIM hotA hai| jaise mithyAdRSTi kahatA thA jIva kI stuti meM nahIM hotI hai kame hotI hai yaha Age batAte haiN| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TIkA gaMgAda nathA tana havya kA kathana mAtra ke lie ekapanA hai| jameM- mone aura cAdI ko milAkara eka pAmA banA le to kahane ke lie to uma mAre ko mAMnA hI kahA jAtA hai| isI prakAra jIva aura kama anAdi me eka kSetra mabaMdha mpa milA AyA hai imarmAnA kathana mAtra ke lie usa jIva hI kahate hai / parantu dUsare pakSa meM dravya ke nija mbampa ke vicAra meM, nizcaya hI, jIva-karma kA ekapanA nahIM hai| bhAvArtha---monA-cAMdI yadyapi eka kSetra milA hai, eka piMDampa hai, monA pIlApana, bhArIpana cikanApana ima prakAra apane guNa lie hae hai aura cAMdI bhI apanA zvetaguNa lie huye hai| iAlA ekapanA kahanA jhUThA hai / isI prakAra jIva-karma yApa anAdi-kAla me baMdha-paryAyampa milA AyA hai, eka piirUpa hai tathApi jIva dravya meM apanA jJAnaguNa virAjamAna hai| karma bhI pudgala dravya kA acetana guNa lie huye haiN| isalie ekapanA kahanA jhUThA hai nathA mnati karane meM bhaMda hai| __vyavahArataH arthAt badha-paryAyampa eka kSetrAvagAha hone kI dRSTi me, zarIra kI stAna meM jIva kA gtati hotI hai parantu dUsare pakSa me zuddha jIva dravya ke vicAra meM nahIM hotA hai| bhAvArtha-yapa kahane meM svaMta mvaNaM AtA hai tathApi vetapanA guNa cAMdI kA hai| isalie mAnA maphaMda hai gemA kahanA jhaThA hai| do tIrthakara raktavaNaM the. do kRSNa, dA nIla. do pannAvarNa tathA mAlaha mvarNa ke raMga ke the yadyapi mA karane meM AtA hai tathApi veta, rakta, pItAdi pudgala dravya ke gaNa haiM. jIva ke gaNa nahIM hai| isa taraha vana. ,rakta, pItAdi kahane se nahI, jJAnaguNa kahane meM jIva kI gnAna hai| prazna--phira garIra kI mnati karane meM jIva kI mnati kaise hotI hai ? uttara-usakA cidra pa arthAta jJAna-svarUpa kahane meM hotI hai| gaddha jIva dravya ke vicAra me. gaddha jJAnAdi kA vAraMvAra varNana-mmaraNaabhyAsa karane me ni saMdeha jIva dravya kI mnati hotI hai| bhAvArtha pIlA, bhArI, cikanA monA kahanA mone kI bampa mnati hai| kevalI sA hai ? kevalI gemA hai ki jisane pahale to gaddha jIva mvarUpa kA anubhava karake indriyoM ko tathA viSaya-kapAya ko jItA aura bAda meM jar3a meM hI unakA kSaya kara diyaa| jo makala karmoM kA kSaya karake kevalajJAnakevaladarzana-kevalavIyaM-kevala muma rUpa vigajamAna hai---aisA kahane me, jAnane se tathA anubhava karane meM kevalI kI gaNamvarUpa stuti hotI hai| isa taraha yaha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra artha Thahaga ki jIva-karma eka nahIM bhinna-bhinna hai| yadi jIva-karma eka hotA to itanA mnani bheda kaise hotA // 7 // kavita--nana-cetana vyavahAra eka se, niha bhinna-bhinna haiM doii| tanu ko stuti vivahAra jIva yuni, niyatavRSTi mithyA yuti moI / / jina mo jIva, jIva mo jinavara, tanu-jina eka na mAne koii| nA kAraNa tanu ko jo thuti, mo jinavara ko thuti nahIM hoI // 27 // mAlinI chanda iti paricitatattvarAtmakAryakatAyAM naryAvamajanayuktyAtyantamucchAditAyAm / avatarati na bodho bodhamevAdya kasya svaramarabhasakRSTaH prasphurane ke eva // 28 // ima prakAra bhaMdakara samajhAe jAne para triloka meM mA kona jIva hai jimako jAnakti, svarUpa kA pratyakSa rUpa meM anubhava karane ke lie aba bhI pariNamanIla nahIM hogI ! bhAvArtha-- jIva aura karma kA bhinnapanA ati prakaTa karake dikhAyA, ume mRna kara bhI jima jIva kA jJAna nahIM upajanA, vaha bhAgyahIna hai| jovAdi makala dravya ke gRNa-paryAya meM paricita bhagavAna sarvajJa ne dravyAthika-paryAyAthika nayoM ke pakSapAta kA vibhAga da nirUpaNa karake, bhinna svarUpa-vastu ke mAdhanAthaM, jIva dravya ko atyanta niHmaMdaharUpa meM, isa prakAra prakaTa kara diyA hai jaise kimI chipI huI sampatti ko prakaTa kara dete haiN| parikama saMyoga me DhaMkA hone meM cetana dravya aura kamaMpiDa kI ekatA kA bhrama paidA hotA thA mAM bhrAMti zrI nIrthakara kA upadeza mUnakara miTanI hai aura karma saMyoga se bhinna zuddha jIva svarUpa kA anubhava hotA hai| aimA anubhava samyaktva Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 samayamAra kalaga TIkA hai| eka nanyApa nimnaya meM prakaTampa hai tathA usake bagma arthAt mAna gvabhAva kA utkarSa pRjya hai / / / / mayA jyoM cirakAla gahI mudhA mahi. nara mahAnidhi graMkara gjhii| ko gvAri ghare mahi pari, jo dagavana nine ba mUjhI / / nyoM gara prArama kI anumati, par3I jAbhAva pranAdi prmjhii| naM juganAgama mAdhi kahI gRha. lahAna vedi vicakSaNa bajhI // 2 // bhAlinI chanda avatarati na yAvadvatimatyannavegAdanavamaparamAvatyAgadRSTAntadRSTiH jhaTiti makala bhAvagnyadIya vimuktA mvamiyamanubhUtimtAvadAvibhUTa // 26 // jinana kAla gada naitanya dravya kA pratyakSampa meM jAnanA hai, utane kAla naka, umI mamaya. mahaja hai| apane hI pariNamanampa anubhUti hogii| vaha anubhUni. gada catanyarUpa meM bhinna jo dravyakama. bhAvakama, nokarma saMbadhI samasta gaNamthAna-mAgaMNAsthAnarUpa. gaga-dveSa-moha ityAdi bahata me vikalpa athavA bhAvarUpa pariNAma hai. unameM mayA hita hai / bhAvArtha jitane bhI vibhAva pariNAma. vikalpa athavA mana-vacanaupacAra meM dravya-gaNa-payAMya bhada. utpAda-vyaya-dhrAvya bhada hai. unake vikalpoM meM rahita zaddha cetanA mAtra ke. AmbAdampa jJAna kA nAma anubhava kahA hai| zaddha caitanya mAtra meM bhinna mamamta dravyakama---bhAvakama nokarma Adi bhAvoM kA nyAga ki yaha mamamna jhaTa hai. jIva kA svarUpa nahI, jima samaya tathA jitane mamaya mA jo pratyakSa AsvAdarUpa jJAna hai umako dRSTAnta se samajhAte hai| koI purupa dhobo ke ghara meM apane kapar3e dhAna meM parAyA kapar3A le AyA aura usakA vaise hI. binA jAna pahana kara apanA jAna liyaa| bAda meM usa kapaDaM ke mAlika ne kAMnA (nimAna dikhA kara kahA ki yaha Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-adhikAra 31 kapar3A nA merA hai aura merA ho hai| aisA suna kara usane dekhA, pahacAnA aura jAnA ki hamArA tA nizAna milA nahI / isalie nizcaya hI yaha kapar3A hamArA nahI. parAyA hai| aisI pratIti hone para vyAga honA ghaTita hotA hai / kapar3A abhI pahanA huA hI hai phira bhI usakA tyAga ghaTina hotA hai kyoMki usameM mAlikapanA chUTa gyaa| isI prakAra jova anAdi kAla meM mithyAdRSTi hai jo karma-mayoga janita avasthA hai / zarIra dukha-sukha-gaga-dveSAdi vibhAva payAya ko apanA ho jAnatA hai aura unhI rUpa pravartatA hai| heya upAdeya nahI jAnanA hai| isI prakAra anantakAla bhramatA huA jaba paramaguru kA usako aisA upadeza mile ki he jIva ! yaha saba jo zarIra sukha-dukha rAgadveSa-moha ko tu apanA jAna rahA hai aura jinameM tu rata huA hai ve to saba hI ne nahIM haiM, anAdi karma- saMyoga ko upAdhi hai to aisA upadeza barAbara sunate-sunate jIva ko vicAra upajatA hai ki jIva kA lakSaNa to zuddha cipa isalie itanI upAdhiyAM to jIva kI nahIM aura usakA thoDA samora zeSa raha jAnA hai| jisa samaya aisA nizcaya huA ki ye saba karma- saMyoga kI upAdhi haiM, usI samaya makala vibhAva-bhAva kA tyAga hai| zarIra sukha-dukha jaisA thA abhI vaisA hI hai. parantu pariNAmoM meM tyAga hai / jisameM mAlikapanA chaTA usakA nAma anubhava hai, usakA nAma samyaktva hai / aise dRSTAnta kI taraha kisI jIva kI dRSTi upajI arthAt jisako zuddha cipa kA anubhava huA, usake anAdikAla se cale Ae karma-paryAya se reapane ke sarakAra nahIM rhe| vaha ta pa pariNamana karatA hai / bhAvArtha - yadi koI kahe ki zarIra-sukha-duHkha-rAga-dvapa-moha ina saba kI nyAgavaddhi kucha aura hai- kAraNarUpa hai aura zuddha citra pamAtra kA anubhava kucha aura hai kAryarUpa hai to usako isa prakAra uttara dete haiM: rAga-dveSa-mohazarIra sukha-duHkhAdi vibhAva pariNamana jIva karatA thaa| jisa samaya aisA azuddha pariNamana saMskAra chUTA usI samaya usakA zuddha cidra pamAtra kA anubhava hai| vivaraNa - zuddha cetanA mAtra kA svAda Ae binA azuddha bhAva pariNAma chUTanA nahIM aura azuddha saMskAra chUTaM vinA zuddha svarUpa kA anubhava hotA nhiiN| isase jo kucha hai, mAM, eka hI kAla, eka hI vastu, eka hI jJAna, eka hI svAda hai / jisako zuddha anubhava huA hai vaha jIva kaisA hai yaha Age kahate haiM ||26|| mayA - jaise kou jana gayo dhobI ke madana tini, paharU yo parAyo vastra mero mAni rahyo hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TIkA dhanI devi ko bhaiyA yaha to hamAre vastra, bonaho pahacAnana ho tyAgabhAva lahyo hai // tase hI pranAdi prabagala mo maMjogI jIva, maMga ke mamatva moM vibhAva nAmeM bahyo hai| bheda-jAna bhayo jaba prApA para jAnyo taba, nyAro parabhAva moM mubhAva nija gayo hai // 26 // troTaka chanda marvataH mbaramanirbharabhAvaM cetaye svayamahaM svamihaika / nAsti nAsti mama kazcanamohaH zuddha nidghanamahonidhirasmi // 30 // vibhAva pariNAma jimama chuTa gayA hai, maiM emI anAdi nidhana cidra pa vagna ha jimako mA mvAda ki maiM mamamta bheda vaddhi me rahina gaddha vastu mAtra hai svayaM hI, upadaMga binA hI. svamavedana pratyakSampa meM AtA hai, aimI cidrapa vamna ke bhAva meM unake asamyAna pradaMga cainanyapane meM sampUrNa hai| ___ bhAvArtha----jo koI mA jAnatA hai ki jaina siddhAnta kA bArabAra abhyAma karane meM danu pratIti hotI hai usakA nAma anubhava hai. so mA nahIM hai| mithyAnva kama ke rama-pAka miTane meM mithyAnva bhAvarUpa pariNamana miTatA hai nava vastu mbampa kA jo pratyakSa AsvAda AtA hai usakA nAma anubhava hai| anubhavagIla jIva anubhava karatA hai ki mara mAha athAMt mamamna vibhAvarUpa agaddha pariNAma drapiDarUpa aura jIva mabaMdho bhAva pariNamanampa ...sarvathA hI----nahIM hai, nahIM hai / maiM samasta vikalpoM meM rahina, cetanapane kA samUha usake udyAMta kI nidhi arthAt samudra hai| bhAvArtha koI yaha na jAna le ki saba hI nAstirUpa hotA hai isalie esA kahA ki guddha cid pamAtra vastu no hai ho // 30 // Dilla- kahe vicakSaNa puruSa sadA hUM eka hoN| apanerasasaM bharayo prApakI Teka hoN| mohakarma mama nAhi nAhi bhramakUpa hai| zuddha cetana siMdhu hamAro rUpa hai // 30 // mAlinI iti sati saha sarvaranyabhAvaviveke svayamayamupayogo bibhradAtmAnamekaM / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova-a-iprakaTitaparamArdarzanajJAnavRttaH kRtapariNatirAtmArAma evaM pravRttaH // 31 // pUrvokta prakAra meM yahI jovadravya, anya dravyakarma, bhAvakarma, nokarma se bhinna zuddha cidra pamAtra. guTa caitanyarUpa hote hue, zuddha paryAyarUpa jaisA thA vasA prakaTa huaa| AtmA kA nibheda, nirvikalpa cid pa vastu jaisI hai usI mpa pariNAma huA / darzana arthAt zraddhA-ruci-pratIti, zAna, cAritra arthAt zuddha pariNati, aisA jA ratnatraya hai usa rUpa usane pariNamana kiyaa| aura uma jIva ne, jimakA krIDAvana arthAt ArAma kA sthala apanI AtmA meM hI hai, makala-karma-kSaya lakSaNa mokSa ko prakaTa kiyA hai| bhAvArtha-- jIva dravyazakti rUpa meM to zuddha thA aura karma saMjoga se agadarUpa pariNamA thaa| azuddhapanA gayA to jaisA thA taisA ho gyaa| jaise sone kI godhane meM kAlimA jAne para monAmAtra raha jAtA hai usI taraha mohagaga-dveSa vibhAva pariNAma mAtra ke jAne para mahaja hI zuddha cetanamAtra raha jAtA hai| mithyAtva pariNati kA tyAgakara, zuddha svarUpakA anubhava hone meM mAkSAt ratanatraya ghaTita hotA hai| "samyagdarzanajJAnAratrANi mokSamArga: esA kathana to sarva jaina siddhAnta meM hai aura yaha ho pramANa hai / azuddha avasthA meM canana para rUpa pariNamatA thA, vaha to miTa gayA, aba svarUpa pariNamana mAtra raha gayA // 31 // saMbaMyA- tatva kI pratIti soM lalyo hai nija-paraguraNa, dRga-jAna caraNa trividha pariNayo hai| vasada viveka pAyo mAcho visarAma pAyo, prApahI meM apanI sahAge sodhi layo hai| kahata banArasI gahata puruSAraya ko sahaja subhAva soM vibhAva miTi gayo hai| pannA ko pakAe jaise kaMcana vimala hota, tase zuddha cetana prakAza rUpa bhayo hai // 31 // upendravajrA majjaMtu nirbharamamI mamameva lokA Alokamucchalati zAntarase samastAH / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra prAplAvya vibhramatiraskariNI bhareraNa pronmagna eSa bhagavAnavabodhasindhuH // 32 // isa prakAra bhagavAna arthAt jIvadravya, jisakA madAkAla pratyakSa cetana mvarUpa hai aura jo jAna mAtra kA pAtra hai, jisane viparIta anubhava mithyArUpa pariNAma ko jar3a se ukhAr3a kara dUra kiyA, zuddha mvarUpa kA AcchAdana karane vAle parade ko mamUla naSTa karake, zuddhAMga mvarUpa dikhA kara prakaTa huaa| bhAvArtha - isa grantha kA nAma hai nATaka / raMgamaMca para bhI prathama hI madAMga nAcanA hai tathA yahAM bhI prathama hI jIva kA zaddha svarUpa prakaTa haa| raMgamaMca para bhI pahale kapar3e kA pardA par3A hotA hai usako haTA kara zuddhAMga nAcatA hai| yahAM bhI anAdikAla me mithyAtva pariNati hai jisake chUTane para gaddha mvarUpa pariNamatA hai| he samamta loka meM vidyamAna jIva gazi ! zuddha mvarUpa ke anubhavarUpa mAtarama meM, jo marvotkRSTa hai, upAdeya hai, lokAloka kA jJAtA hai, eka hI vAra hI ati hI magna ho, tanmaya ho / bhAvArtha-- raMgamaMca para bhI zuddhAMga pradarzana karatA hai vahAM jitane bhI dekhane vAle haiM eka hI bAra meM magna hAkara dekhate haiM tathA jIva kA svarUpa zuddha rupa me dikhAyA jAya to saba hI jIvoM ko anubhava karanA yogya hai // 30 // savayA. jaise kou pAtura banAya vastra prAbharaNa, prAvata prakhAre nimi prADopaTa krike| duhaM mora dIvaTi saMvAri paTa dUra kIje, sakala sabhA ke loka dekheM dRSTi prikeN| taise mAna sAgara miNyAta pranthi medikari, umagyo pragaTa rahyo tihuM loka bhrike| aiso upadeza muni cArie jagata jIva, zuddhatA saMbhAre jaga jAlamoM nikriH||32|| dohA-jIvatatva adhikAra yaha, pragaTa ko samajhAya / praba adhikAra prajova ko, suno catura manalAya / / // iti jIva-adhikAra // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya prajIva-adhikAra mAlinI jorAjIvavivekapuSkaladRzA pratyAyayatpArSadA. nAsamAranibaddhabandhanavidhidhvaMmAdvizuddhaM sphuTat // prAtmArAmamanantadhAmamahasAdhyakSeNa nityoditaM / dhIrodAttananAkulaM vilasati jJAnaM manohlAdayat // 1 // isa prakAra jJAna arthAt jIva dravya jamA hai vaMmA hI prakaTa hotA hai| zadAMga tanvarUpa jIva kA nirUpaNa vidhirUpa / amtimpa) hai nathA usI jIva kA pratipaMdha (nAsti) kapa bhI kathana hotA hai| jaima-zada jIva hai, TakAMkANaM hai, cidrapa hai-esA kathana to vidhi (asti) rUpa hai aura jIva kA svarUpa guNasthAna nahIM, nokama nahIM, bhAvakama nahIM- aisA kahanA pratibaMdha (nAsti rUpa kathana hai| jo jIva ataHkaraNadriya kA AlhAdita (Anandita) karatA haA ATha karmo ma rahina svamvarUpa mapariNamA hai, svasavadana pratyakSa hai, jisakA svasvarUpa hI kIr3Avana arthAta vizrAmasthala hai, jisakA nejapaja anaMta hai, jo nirAvaraNa pratyakSa hai, jisa catanya zakti kA pratApa trikAla zAzvata hai, jo dhIra (aDAla) hai, sabama var3A hai tathA jo indriyanita sukha-duHkha se rahita atIndriya mukha meM virAjamAna hai, vaha kima prakAra prakaTa huA yaha kahate hai| anAdikAla meM jIva meM milI AI jo badhanavidhi arthAt jJAnAvaraNakarma, darzanAvaraNa karma, vaMdanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, antarAya, ityAdi jo ATha kama se tathA rAga-daMSa-mAMha pariNAma ityAdi bhAvakama se baddha vikalparUpa thiti hai usake dhvaMma meM arthAt nAza meM jIva jamA kahA, vaisA prakaTa hotA hai| bhAvArtha-jisa samaya jala aura miTTI eka mAya mile hae haiM usa samaya bhI yadi svarUpa kA anubhava kiyA jAya to miTTI jala se bhinna hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaga TIkA jala apane bApa hai| umA naraha, mamAgavasthA meM jIva paryAya meM karmoM se eka kSatra milA huA hai| umI avasthA meM yadi gaddha svarUpa kA anubhava kiyA jAya nI mamamna kama jIva svarUpa meM bhinna hai| jIva dravya kA mvaccha svarUpa jamA kahA vaimA hai| mI vivekaddhi umo bhedajJAna dRSTi ke dvArA upajatI hai jisake dvAga gaNadhara manAvara kA yaha pratAni upajI ki cetanA dravya kA ajIva ma-jarakama-nAMkama-bhAvakarma meM bhinna bhinnapanA hai| vistIrNa arthAta vizAla jJAnadRSTi meM jIva aura karma kA bhinna-bhinna anubhava karatA jIva jamA kahA vaimA hai. // 1 // saMbaMyA.... parama pratIti upajAya gaNadhara kosI, pratara pranAdi kI yibhavatA vidArI hai| meva mAna dRSTi moM viveka kI, makati tApa, khenana pracanna kI damA nigvArI hai / karama ko nAza kari, anubhau prabhyAma dhardhAra, hiye meM haravi nija uddhatA maMbhArI hai| nagaya nAma gayo zuddha parakAsa bhayo, mAna ko vilAma tAko baMdanA hamArI hai // 1 // mAlinI virama kimapareNAkAryakolAhalena mvayamapi nibhRtaH man pazya SaNmAmamekaM / hRdayasarasi puMsaH pudgalAdinnadhAmno nanu kimanupalabdhi ti ki copalabdhiH // 2 // koI mithyAdRSTi jIva-zarIra ko jIva kahatA hai. koI ATha kamoM ko joba kahatA hai tathA koI gagAdi mUkSma adhyavasAya ko jIva kahanA hai-isa prakAra jo nAnA mUThe vikalpa ho rahe haiM uname he jIva ! virakta hokara, ekAgrarUpa hotA haA, jaise bhI bane viparItapana ko chor3a kara. zada cidrapa mAtra kA svasaMvedana pratyakSapane me anubhava kara / bArambAra bahuta kyA kaha, anubhava karane se hI mvarUpa kI prApti hai| he jAva ! hRdayarUpI marAMvara meM jovadravya rUpI kamala ko aprApti nahIM hai| zuddha mvarUpa kA anubhava karane se svarUpa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva-AdhakA . kI prApti na ho, aisA nahIM hai, dravyakarma-bhAvakarma-nokarma se bhinna cetanarUpa tejapaja ko avazya prApti hogI // 2 // saMbaMyA-bhaiyA jagavAsI taM vAsIha ke jagata moM, eka chaH mahInA upadeza merA mAna re| aura saMkalapa vikalapa ke vikAra taji, Thike ekAMta mana eka Thaura prAna re|| tege ghaTa sara nAmeM taMhIhai kamala bAko, tUMhI madhukara hai, haMguvAsa pahicAna re| prApani na kacha aiko zivArata hai, sahI prApati marUpa goMDI jAna re||2|| anuSTupa vicchaktivyAptamarvasvasAro jIva iyAnayaM ato'tiriktAH sarve'pi nAvAH paudgalikA pramI // 3 // darzana-jAna-caritra-mukha-vIrya ityAdi cetanAmAtra ke ananta guNoM se vyApta jIva, basa itanA hI hai| dravyakama-bhAvakama-nokarmarUpa azuddha rAgAdi vibhAva pariNAma matra pudgala dravya se upaje haiM aura guTa cananAmAtra jIvavasnu me ati hI bhinna haiM / imI jJAna kA nAma anubhava kahA hai // 3 // dohA-cetanavana anaMta guNa, sahita mu prAtamarAma / yAta anamina aura maba, pudgala ke pariNAma // 3 // mAlinI sakalamapi vihAyAlAya cicchatiriktaM sphuTataramavagAha svaM ca vicchaktimAtraM / imamupari carantaM cAru vizvasya sAkSAt kalayatu paramAtmAtmAnamAtmanyanantaM // 4 // jIvadravya apane meM, Apako, nignara anubhava karo / mAnaguNa se zUnya jo samasta dravyakarma-bhAvakama-nokarma ityAdi haiM unakA mUla se chor3akara jIvadravya arthAt AtmA samasta trailokya meM sarvotkRSTa hai, upAdeya hai, mukha svarUpa hai, zuddha svarUpa hai aura zAsvata hai| sAkSAna aisA hI hai, kucha var3AI karake aisA nahIM kahA hai / jaisA anubhava meM AyA vaisA hI kahA hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayamAra kalaza TIkA bhAvArtha - jinanI kucha bhI karma jAti hai vaha samasta heya hai| unameM koI bhI karma upAya nahIM hai| kaise anubhava meM AyA, vaisA hI kahate haiM jJAnaguNa hI jisakA svarUpa hai, usa sva kA pratyakSa rUpa se AsvAda karake / bhAvArtha - jitane bhI vibhAva pariNAma haiM vaha koI bhI jIva ke (apane) nahIM / ka jIva zuddha caitanya mAtra hai - aisA anubhava karanA kartavya hai // 4 // kavita -jaba cetana saMbhAri nija pauruSa, zuddha cetana ko, niralaM nija dRga soM nija mamaM / taba mukharUpa bimala pravinAzika, jAne jagata ziromaNi dharma // anubhava karaM ramaM svabhAva vamaM saba karma / iti vidhi sa mukati ko mAraga, praru samIpa jAvaM ziva samaM // 4 // vasaMtatalikA vargAcA vA rAgamohAdayo vA minnA bhAvAH sarva evAsya puMsaH / tenavAntastasvataH pazyato'mI no dRSTAH syuSTamekaM paraM syAt // 5 // jitanA bhI azuddha vibhAva pariNAma hai, vaha saba, nizcaya me, vidyamAna zuddha caitanya dravya me arthAt jIva ke svarUpa se nirAlA hai, bhinna hai| karma to acetana zuddha pudgalapiNDa rUpa hai isalie vaha to / rAgamohAdika vibhAva yadyapi azuddharUpa haiM dIkhate hai / aise jo rAgadveSa moharUpa jIva sambandhI svarUpa ke anubhava meM jIva svarUpa meM bhinna haiM / jIva svarUpa se nirAlA hI tathApi dekhane meM cetanA se pariNAma haiM ve bhI jIva prazna - vibhAva pariNAma ko jo jIva meM bhinna bhAvArtha hamArI samajha meM nahIM AyA / bhinna kahane se athabA avastu rUpa bhinna hai ? uttara - avasturUpa hai / isa kAraNa jo jIva zuddha svarUpa kA anubhavana karane vAlA hai usako vibhAva pariNAma nahIM hotA hai| usako to utkRSTa zuddha caitanya dravya hI dRSTi gocara hotA hai / kahA so bhinna kA vasturUpa bhinna hai ? Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva-adhikAra bhAvArtha-jo varNAdika va rAgAdika dikhate to haiM parantu jaba svarUpa kA anubhava ho to mAtra vibhAva pariNati hai, vastu to kucha nahIM hai // 5 // dohA-paraNArika rAgAdi jar3a, rUpa hamAro naahiN| ekabrahma nahiM dUsaro, darose anubhava mAhi // 5 // upajAti nirvaya'te yena yavatra kiMcitadeva tatsyAnna kapaMcanAnyat / sameNa nivRttamihAsikozaM pazyanti rukmaM na kacanAsi // 6 // vastu ke svarUpa kA vicAra kareM to jo nizcayalpa vastu kA pariNAma jisa vastu se jaisA paryAyalpa upajatA hai, vaisA upajA hai tathApi upajate hue bhI jisa dravya se upajA hai dravya to vahI hai| nizcaya hI anya kucha dravyarUpa nahIM huA / jaise-pratyakSa hai ki cAMdI dhAtu se ghara kara talavAra kI myAna banA kara tayyAra kI gii| yadyapi vaha myAnarUpa ho gaI phira bhI bastu vicAra se to vaha cAMdI hI hai| aisA saba loga dekhate haiM, mAnate haiM aura kahane ke lie usako cAMdI kI talavAra bhI kahate haiN| tathApi aisA nahIM haitalavAra cAMdI kI nahIM huii| aisI kahAvata hai ki jo talavAra cAMdI kI myAna meM rakkhI jAtI hai usako kahane mAtra ke lie cAMdI kI talavAra kara diyA jAtA hai parantu cAMdI kI to myAna hai, talavAra to lohe kI hai| cAMdI kI talavAra nhiiN| cAMdI kI myAna kA saMyoga hone se usako cAMdI kI talavAra kahA jAtA hai // 6 // dohA-sATo kahiye kanaka ko, kanaka myAna sNyog| nyAro nirakhata myAna soM, loha kaheM saba loga // 6 // upajAti varNAdisAmadhyamidaM vivantu nirmANamekasya hi pudgalasya / tato'ssvidaM pudgala eva nAtmA yataH sa vijJAnadhanastato'nyaH // 7 // he jIva ! yaha nizcaya se jAna le ki guNasthAna, mArgaNAsthAna, dravyakarma, bhAvakarma, nokarma ityAdi jo bhI azuddha paryAya vidyamAna haiM ve samasta hI ekamAtra pudgala dravya kI hI citrakArI jaisI hai| isa kAraNa me zarIrAdi Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaga TIkA mAmagrI, jiga gudagala dravya meM huI hai vaha bahI pudgala dravya hai / nizcaya meM aimA hI hai / AnmA ajIva dravyampa nahIM huaa| jIva dravya no jJAnagRNa kA samUha hai| jIva davya bhinna hai, gAMda paradravya bhinna hai|| bhAvArtha lakSaNa bheda vastu ko maMda hotA hai| isalie caitanya lakSaNayukta jIvavastR bhinna hai. avatana lakSaNayukta gargagadi bhinna hai| pragna kahane kA nAgA hI kahA jAtA hai. ekadriya jIva, vadriya jIva. pratyAdi / va jIva. manuSya jIva inyAdi / gagI jIva, dvaSo jIva ityaadi| unara vyavahAra meM mA kahA jAtA hai| nizcaya meM aisA kahanA maTA hai| mA kahate hai | dohA vargAdika pudagala dazA, ghare jotra bhsp| dasta vicArata karama moM, bhinna eka cidrapa // 7 // anuSTupa ghRtakummAbhidhAne'pi kumbho ghRtamayo na cet / jIvo varNAdimajIvo jalpane'pi na tanmayaH // 8 // jame---ghar3A ghI kA nahIM miTTI kA hai| ntu jisa ghar3e meM thI hAlA hai umako yApa 'ghI kA ghaDA' mA kahate haiM nathApa ghar3A miTTI kA hai. dhI bhinna hai| isI prakAra jIva ko zarIramaya, mukha-dasamaya, gaga-daMSamaya unake mayoga ke kAraNa kahane hai. tathApi jIva arthAt cetanadravya no gargara nahIM, jIva to manuSya nahIM, cenanamvarUpa jIva bhinna hai| bhAvArtha-Agama meM jahAM gRNagthAna kA svarUpa kahA hai vahA sA kahA hai- deva jIva, manuSya jIva, gagIjIva, haMpIjIva ityAdi / bahuta prakAra se kahA hai / so sabhI kathana vyavahAra mAtra meM hai| dravya svarUpa ko dekha to sA kahanA jhaThA hai| yahA prazna uThatA hai ki phira jIva kasA hai ? jaisA hai, baMsA kahate haiM // 8 // dohA - jyoM ghaTa kahie ghIva ko, ghaTa ko rUpa na dhova / syoM dharaNAdika nAma soM, jar3atA lahai na jIva // 8 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva-adhikAra anAdyanantamanalaM svasaMverAmavAdhitam / ' jIva: svayaM tu caitanyamuccazcakacakAyate // 6 // dravya ke svarUpa ko vicAra to AtmA caitanya svarUpa hai, svayaM apanI sAmathyaM meM ati hI prakAgamAna hai| aura kaisA hai caitanya jimakA na Adi hai aura na anna agAMta vinAga hai. jo acAna hai. apane se hI apane ko jAnatA hai aura amiTa hai-omA nava kA svarUpa hai / boDA--nigavAgha vetana pralava.nane gahana mukIva / pracala pranAdi anaMta nina, pragaTana meM jo // 6 // zArdUlavikrIDita vaciH mahitastathA virahito dezAstyajIvo yto| nAmUrnatvamupAsya pazyati jagajIvasya tatvaM tataH // ityAlocya vivecakaH samucitaM nAvyApyativyApi vaa| vyaktaM vyajitajIvatattvamacalaM caitanyamAlamyatAM // 10 // ____jima puruSa ko bhaMdajJAna hai vaha, jaimA kahA gayA hai vaisA vicAra kara uma caMtana mAtra kA anubhava ko jisakA anubhava karanA yAgya hai, jo jIva dravya meM kabhI bhitra nahIM hotA, jo jIva meM anya pAMca dravya haiM unase bhinna hai, pragaTa hai, jisakA svarUpa pragaTa hai, aura jo acala hai arthAt jisake pradezakaMpa me rahita hai / ma jIva gAMza-jIva kA amUratIka arthAt sparza-rasa-gaMdha-varNa guNoM me hina mAnakara anubhava nahIM karatA hai / bhAvArtha-- jo koI jAne ki jIva amaratIka hai gemA jAnakara anubhava karate haiM, so isa taraha no anubhava nahIM hai| jIva amUrta to hai parantu anubhava ke samaya togamA anubhava hai ki jIva catanya lakSaNa hai| kyoMki ajIva arthAta acenana dravya bhI do prakAra kA hai-varNa-gma-gaMdha-mparza me maMyukna no eka pudagala dravya ho hai / dhamaMdravya, adharmadravya, kAladravya, AkAgadravya ye cAra dravya varNa-gma-gaMdha-mparma meM rahita amUnika dravya kahe haiN| isa taraha amUrtapanA 1. kahIM para "svasaMvedyamidaM sphuTam" aimA pATha bhI hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 samayamAra kalaza TIkA acaMtana dravya ke bhI hai| ilie amUsaMpanA jAna kara jIva kA anubhava na karI-caMtana jAna kara anubhava karo // 10 // saMbaMyA-rUpa-rasavaMta maratIka eka bagala, kapa dina aura yoM ajIva dravya diyA hai| jyAripramUratIka jIva bhI pramUratIka, yAhItaM mamUratIka bastu dhyAna muSA hai| paura so na kahUM pragaTa pApa prApahI soM, aisocira cetana svabhAva zuddha suSA hai| cetana ko anumI pArA jaga teI jIva, cinha ke prakhara rasa cAkhako aSA hai // 10 // basaMtatilakA jIvAvajIvamiti lakSaNato viminnaM, mAnI banojnunapati svayamullasaMtaM / pramAnino niravaSipravimmito'yaM mohastu tatkaSamahobata nAnaTIti // 11 // jIva kA lakSaNa catanya hai aura ajIva kA lakSaNa acetana hai arthAt para hai| isa prakAra jIva dravya se pudgala Adi sahaja hI bhinna hai| aisA samyakadRSTi jIva svAnubhava me pratyakSarUpa anubhava karatA hai| jIva to svayaM apane guSa- paryAya se prakAzamAna hai / parantu anAdikAla se pAM saMtAnarUpa pasare hue moha ke vaza meM par3A ajJAnI mithyAdRSTi (bhyakti) jIva aura karma ko ekatvalpa mAna kara viparIta saMskAra meM par3A huA hai-yaha kaisA nAzcarya hai // 11 // sabayA-betana jIva jIva pracetana, lamaraNa meva ubhaM para nyaarN| samyaka dRSTi upota vicAraNa, bhinna lalakSike nirbaare| je jagamAhi pranAvi prazasti, moha mahAmara ke matavAre / tejA cetana eka kaha, tina ko phira Teka Tara nahi TAre // 11 // vasaMtatilakA pasminnanArini mahatyavivekanATye Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajova-adhikAra varNAdimAnaTati pudgala eva nAnyaH / rAgAripudgalavikAravilyazura caMtanyadhAtumayamUtirayaM ca jIvaH // 12 // jIva aura ajova meM ekatvabuddhi kA aviveka arthAt mithyAtva anAdi kAla ne hai| saMsAra meM pudgala arthAt acetana mUttimaMta dravya nizcaya hI nATaka kI bhAMti dhArAsaMtAnarUpa meM, bArambAra, vibhAvarUpa (nAnArUpa) pariNamana kara anAdikAla se nAca rahA hai| bhAvArtha-cetana dravya tathA avetana dravya anAdi se apanA-apanA svarUpa lie hue haiN| paraspara bhinna hai| aisA pragaTa anubhava karanA AsAna hai| inakA ekatra saMskArarUpa anubhava ho acambhe kI bAta hai| aisA anubhava kyoM hotA hai ? jabaki eka cetana dravya hai aura eka avetana dravya hai aura unameM ghanA (bahuta) antara hai / yaha koI acambhA nahIM hai balki azuapanA lie hue buddhi kA prama hai| jaise dhatUrA pIne me dRSTi vicalita ho jAtI hai| zveta zaMkha pIlA dikhatA hai| vastU vicAra se aisI daSTi sahaja nahIM hai, daSTidoSa hai| daSTidoSa dhatUre kI upAdhi se hamA hai| jIvadravya karmasaMyogarUpa anAdi me ho milA calA jA rahA hai| isa milAvaTa ne hI usakA vibhAvarUpa azurUpa pariNamana karAyA hai| isa azupane meM usake jJAna va dRSTi bhI azuddha haiM jinake kAraNa vaha cetana dravya ko ekatva saMskArarUpa anubhava karatA hai| aisA saMskAra hai, parantu vastu svarUpa ke vicAra meM aisI azukha dRSTi sahaja (svAbhAvika) nahIM, azuddha hai-dRSTidoSa hai| yaha dRSTidoSa pudgalapiraspa jo mithyAtva kama hai usake udaya kI upAdhi (saMyoga) se hamalA hai| jaise-dRSTidoSa ke kAraNa zveta zaMkha kA pIlA anubhava karatA hai to vaha dRSTi meM doSa hai, zaMkha to zveta hI hai| pIlA dikhane meM zaMkha to pIlA huA nhiiN| usI prakAra mithyAdRSTi cenanavastu aura acetanavastu ko ekalpa anubhava karatA hai / yaha bhI dRSTi kA hI doSa hai| ekarUpa anubhava karane se eka hotA nahIM kyoMki (donoM meM) ghanA (bahuta) annara hai| sparza-rasa-gandha-varNa guNoM se yukta pudgala se saMyoga tathA rAgadveSa, krodha, mAna, mAyA, lobhAdi asaMkhyAta loka mAtra jIva ke azuddha pariNAmapudgala ke sAtha anAdi kAla ke vikArI baMdha paryAya ke kAraNa jIva ke vibhAva Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 samayamAra kalaza TIkA pariNAma haiparannu zuddha-cana- dhAtumaya-cidra pa-jIva iname rahita zuddhanidhikAra hai| ____ bhAvAya ... jame pAnaH yada miTTa ne milakara mailA ho rahA hai to vaha manA gamiTTa kA hai pAnaM. nahI / yadi raMga ko aMgIkAra na kara to bAkA jo banagA kara pAnaMda hai| usI prakAra jAva kI kamavadha payAMya avasthA gagATika kA gii| usa raMga ko aMgIkAra na kara to bAkI jo kucha hai. cetanadhAtRmAya bagnu / umI va guddha mbampa kA anubhava mamyakadaSTi ko honA hai, / / 10 / / mayA yA ghaTa meM bhramarapa nAdi, bilAma mahA aviveka prvaage| nArmAta praura myarUpa na dIpana, pudagana nanya kara ati bhaage| pherata bheSa digvAyana kotRka, noja lie bagNAdi pmaage| mo. ma bhinna judo jar3amo. cina-margata nATaka dekhana hAge // 12 // pRthvI ityaM jJAnakrakacakalanApATanaM nAyitvA / jIvAjIvo sphuTavighaTanaM nava yAvatprayAtaH / / vizvaM vyApya pramavikamavyaktaninmAtrAktyA / jJAtRdravyaM svayamati ramAtAvaduccaMzcakAze // 13 // catanavastu vartamAnakAla japana meM atyanta Ana mvAda ko lie sarva prakAra pragaTa hai| kaima : kyoMki vaha mamamna jeya padArthoM ko prativibita karatA hai| caMtana lokya ko kaMna jAnatA hai : vaha apanI nija zakti se prakAzamAna hai aura jJAnaguNa svabhAva ne binoka ko jAnanA hai / pUrvokta vidhi meM. bAraMvAra abhyAsa karake. bhaMda-barbAda ke dvArA jIva aura ajova ko bhinnarUpa meM alaga-alaga cheda kara dekhatA hai| prazna-jova aura ajIva ke jJAna ke dvArA to do bhAga kie parantu pahale kima rUpa thA? uttara-anannakAla meM milA huA jIva aura karma kA eka piNDarUpa paryAya prakaTarUpa meM kabhI bhinna-bhinna nahIM huA hai| bhAvArya .. jase monA aura pApANa milA calA AyA hai aura hai bhinna-bhinna rUpa. paranna agni ke saMyAMga ke binA pragaTarUpa se bhinna hotA nahI / jaba agni kA mayoga pAyegA tabhI tatkAla bhinna-bhinna ho jaayegaa| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 ajova-adhikAra umo taraha yadyapi jIva aura karma kA saMyoga anAdikAla se calA AyA hai parantu jIva aura karma bhinna-bhinna haiN| phira bhI zuddhasvarUpa ke anubhava ke binA pragaTampa meM bhinna-bhinna nahIM hotaM / jisa samaya zuddhasvarUpa kA anubhava hogA usI samaya bhinna-bhinna hoNge| saMbaMyA se karavana eka kATha boca khaMDakara, jaise rAjahaMsa niravAra dUdha jala koN| taMse bheda jJAna nija medaka sakati setI, bhitra-bhinna kare cidAnanda prabagala koN|| pradhikoM pAve manaparya ko avasthA pAvaM, umagi ke mAthe paramAvadhi ke pala koN| yAhI bhAMti pUraNa marUpa ko udota para, karaM pratibiMbita padAratha sakala koN||13|| // iti dinIyo adhyAya // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pradhyAya kartA-karma adhikAra pRthvI eka: kartA cidahamiha me karma kopAdayo'mI, ityajJAnAM zamayadamitaH katRkarmapravRtti / jJAnajyotiH sphurati paramodAttamatyantadhIraM, mAkSAtkurvannirupadhipRthagdravyanirmAsi vizvaM // 1 // midhyAdRSTi jIva ko aisI pranIti hotI hai ki jIva-vastu pudgala karma kAkartA hai yA maiM akelA jIvadravya cetana svarUpa pudgala karma karatA hUM aura jo jJAnAvaraNAfar fuDa vidyamAna hai ve merI hI karatuta hai| aisA jo mithyAdRSTi kA viparItapanA hai usako sampUrNana dUra karake zuddha jJAna prakAzamAna hotA hai| vaha sarvotkRSTa hai. trikAla zAdhvana hai. sakala zeya vastu ko sAkSAt, eka samaya meM pratyakSa rUpa se jAnatA hai, upAdhi se rahita hai tathA bhinna-bhinna rUpa meM sakala dravya-guNa-paryAya ko jAnane vAlA hai| isI ko lekara aba kartAkarma adhikAra Arambha karate haiM // 1 // dohA- yaha prajova pradhikAra ko, pragaTa balAnyo mamaM / aba sutu jIva-prajIva ke, kartA kiriyA karma // sarvayA 1- prathama prajJAnI jova kahe maiM sadIva eka, dUsaro na aura maiM hI karatA karama ko / antara viveka prAyo prApA-para-bheda pAyo, bhayo bodha gayo miTi bhArata bharama ko / bhAse chahoM dara ke guraNa parAjaya saba, nAse duHkha lakhyo sukha pUraNa parama ko / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma-adhikAra karama ko karatAra mAnyo pudgala piMDa, mApa karatAra bhayo prAtama dharama ko||1|| __ mAlinI parapariNatimujjhat khaMDayadbhavavAdA nidamuditamakhaNDaM jJAnamucaNDamuccaH / nanu kathamavakAsaH kartRkarmapravRtte rihamavati karSa vA paudgalaH karmabandhaH // 2 // jIva aura kama meM jo ekanva buddhi thI usako chor3akara cidrapa zakti jo mvayaM meM pUrNa hai pragaTa huI / aimA atizayarUpa jIva apane jJAnaguNa kA hI anubhava karatA hai tathA utpAda-vyaya-dhrauvya athavA dravya-gaNa paryAya Adi aneka vikalpoM ko jar3a se ukhAr3a phekanA hai| he ziSya ! zuddha jJAna pragaTa hone para. jIva kanAM hai aura jAnAvaraNAdi pudgApaDa usake karma haiM, aisA jo vyavahAra buddhi kA viparItapanA hai. umakA kyA avamara hai ?-koI nahIM / bhAvArtha- jame, mUrya kA prakAza hone para aMdhakAra ko avasara nahIM, vaise hI svarUpa kA anubhava hone para viparIta rupa mithyAta buddhi kA praveza nahIM hai| prazna-guda jJAna kA anubhava hone para viparIna buddhi mAtra miTatI hai yA kama bandha miTatA hai? utara-viparIta buddhi miTanI hai| karma bandha bhI miTanA hai| viparIta barbAda ke miTane para, jo padala sambandhI drapiDakapa kamaMbaMdha haiM, mAnAvagNAdi karmoM kA Agamana hai, vaha phira kyoM hogA?-nahIM hogA // 2 // saMbaMyA-jAhI sama jIva deha buddhi ko vikAra taje, bedata svarUpa nita bhedata bharama ko| mahA paravaDa matimAna prakSaNa rasa, manabhI pranyAsa parakAsata parama ko| tAhI samaM ghaTa meM na rahe viparIta bhAva, jaise tama nAse bhAnu pragaTi dharama ko| aisI dazA mAve jaba mAdhaka kahAve taba, karatA hUM kaise kareM pudagala karama ko // 2 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ya mamayamAra kalaza TokA zArdalavikrIDita ityevaM viracaya mamprati paradravyAnivRtti parAM mvaM vijJAnaghanasvagAvamamayAdAstipnuvAnaH paraM / prajAnosthitakartRkarmakalanAt klezAnnivRttaH svayaM jAnIbhUta itazcakAsti jagataH sAkSI purANaH pumAn // 3 // jIva dravya apane meM apane zuddha svarUpa kA anubhava karane meM samartha hone para, makala dravya svarUpa kA jAnane vAlA gobhAyamAna hotA hai| bhAvArtha--- jaba jIva ko zuddha svarUpa kA anubhava hotA hai taba sakala paradravyampa dravyakama bhAvakama, nokarma ke prati udAsInatA hotI hai| jIvadravya, dravya kI apekSA anAdi nidhana hai aura karma ke samkArarUpa mUThe anubhava meM upaje dukha meM tathA isa viparAta pratIti meM ki jIva kanAM hai tathA jJAnAvaraNAdi dravyApaDa jIva kI karatUta hai, mavaMthA rahita hai| pUrva kahe anusAra mA jIva dravyakama, bhAvakama, nAkamarUpa paravamna hai unake prati mala se tyAgavRddhi karake apane guddha cidrapa mvarUpa kA svAda lenA hai| uma zuddhamvarUpa kA jimakA svabhAva zuddha-jJAna-mamaha hai aura vaha apane sadA zuddha svarUpa kA mAna-bhaya se rahita svAda lenA hai // 3 // saMbaMyA-jaga meM pranAdi ko prajAnI kahe mero karma, karatA maiM yAko kiriyA ko pratipAyI hai| antara mumati bhAsI joga bhayo udAsI, mamatA miTAya parajAya buddhi nAkho hai / / nirabhaya mvabhAva lono anubhava ko rama bhIno, kono vyavahAra daSTi nihace meM gayI hai| bharama kI DorI torI dharama ko bhayo dhorI, parama soM prIti jorI karama ko sAkhI hai // 3 // zArdUlavikrIDita vyApyAgyApakatA tadAtmani bhavennavAtadAtmanyapi vyApyAvyApakamAvasambhavamRte kA kakasthitiH / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-kI-adhikAra ityuddAmavivekayasmaramaho mAreNa minastamo jJAnIbhUya tadA sa eSa lasitaH kartRtvazUnyaH pumAn // 4 // mUrya kI bhAMti tejavAna bhedanAna ke dvArA, jova mithyAtvarUpa aMdhakAra kA chaMdana karatA hai aura anAdi ke mithyAtvarUpa karma ke eka paryAyarUpa pariNAma se chUTa kara zuddha cetana kA anubhava karatA hai| aisA jIva jo anAdikAla meM mithyAtvarUpa pariNamana kara rahA thA vaha karma ke kartRtva se rahita hotA hai| eka hI dravyarUpa vastu yA sattArUpa vastu meM jitane bhI guNarUpa yA paryAya rUpa bhaMda hai unaka vikalpa se bheda jJAna hAtA hai| bhAvArtha-- jame, sonA polA, bhArI. cikanA kahane ke lie hai parantu (umakI) eka matA hai| me hI jova dravya jAtA-daSTA kahane ke lie hai parantu hai eka manAmpa / ima prakAra eka sanArUpa dravya meM bheda buddhi karane se vyApya-vyApakanA ghaTita hotI hai| pariNAmI dravya apane pariNAma kA karane vAlA hai / dravya ne (amaka) pariNAma kiyA aimA bhe dakarane meM hI vyApyavyApakapanA banatA hai, anyathA nhiiN| jIva kI manA me pudgala dravya kI sattA bhinna hai| inameM nizcaya hI vyApya-vyApakapanA nahIM ho sktaa| bhAvArtha---upacAra me dravya apane pariNAma kA kartA hai aura vaha pariNAma to dravya kA kiyA haA hai| parantu anya dravya kA kartA koI anya dravya to upacAra meM bhI nahIM hai| isalie ki unakI eka matA nahIM, bhinna sattA hai| pariNAma-pariNAmI bhaMda kI utpani ke binA jJAnAvaraNAdi pudgala kama kA katA jIva dravya hai, mA anubhava nahIM ghtttaa| isa taraha jIvadravya aura pudgala kI eka mattA nahIM hai| unakI bhinna manA hai| isa taraha jJAna-sUrya ke dvArA jisa jIva kA mithyAtvarUpI adhakAra miTatA hai, vaha samyagdRSTi hotA hai // 4 // sarvayA-jaso jo darava tAke se guraNa parajAya, tAhIsoM milata mila na kAhU prAna moN| jIva vastu cetana karama jara jAti bheda, amila milApa jyoM nitamba bure kAna moN|| aiso muviveka jAke hiravaM prakaTa bhayo, tAko prama gayo jyoM timira bhAge bhaansoN| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA moha goSa karamako karatAto se 4, prakaratA ko zuddhatA ke paramAnasoM // 4 // stragdharA jAnI jAnanapImA sva-parapariNati pudgalazcApyajAnana vyAptRvyApyatvamantaH kalayitumasahI nityamatyantamedAt / prajAnAtka-karmabhramatignayormAti tAvanna yAvadvijAnAdhiznakAsti krakacavadayaM bhedamutpAdya sadyaH // 5 // jitane kAna bhada-jJAnarUpa anubhava pragaTa nahIM hotA utane kAla jIva aura pudagala . maMbadha ma mA bhrama rahatA hai ki jAnavaraNAdi kA karnA jIva dravya hI hai| ajJAnapana ga mI mithyA-pratAni hotA hai, vamta kA svarUpa to mA nhiiN| prazna---jJAnavaraNAdi kA kanAM jAna hai mA ajAnapanA kyA hai ? unara... jAva vamna nathA jJAnAvaraNAdi karmApara pariNAmI pariNAma bhAva. ena. makramaNahAna ma asamartha hai| dravya-svabhAva, dAnA meM ati hI bhada hai : vyAga jIva dravya da. bhinna pradA caitanya mvabhAva. padgala dravya ke bhinna pradaMdA acanana svabhAva "mA bahuta bhada / / prasiddha hai ki jJAnI apanI tathA jitanI bhI jaya vastu hai unakI paraNAta athAMn dravya-guNa-paryAya athavA unake umpAda-vyaya-dhAvya kA jAnA hai| pragaTa hai ki pudagala apa yA jitane bhI paradravya hai unake dravya-guNa-paryAya Adi ko nahIM jAnatA hai| aisA hai pudagala dravya / bhAvArtha.... jIva dravya jAtA hai aura padgana kama jaya hai. ! "sA jIva kA jaya-jJAyaka nabadha hai| parantu vyApya-vyApaka mabadha n|| dravya kA ati bhinnapanA ... ekapanA nahIM hai| bhadajJAnarUpa anubhava ne. Arake taraha zIghra hI jIva va pudagala ke bheda ko utpanna kiyA hai / / 5 / / chappara jora jAna-guNa nahita, prApamA paragaNa jAyaka / pApA paragaraNa late. nAhi pudgala ra lAyaka / / jIva rUpa cidrapa mahaja, pRdagala praceta jaa| jora pramati, mUgnIka pudagala. annara baha // jaba laga na hoDa anubhau prakaTa. taba laga mithyAni lame / paratAra joba ur3a karama ko, muddhi vikAza yaha bhrama nase // 5 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma-adhikAra prAryA yaH parigamati ma kartA yaH pariNAmo bhavettu tatkarma / yA pariNatiH kriyA nA trayamapi minnaM na vastutayA // 6 // jo koI manA mAtra vastu jina avasthA rUpa hai usa rUpa apane se hI hai| uga avasthA kA kanA mattA mAtra vastuhA hai| jima dravya kA jo kucha mvabhAva pariNAma hai usI kA uma dravya kA pariNAma karma kahate haiN| jo dravya pUrva avasthA meM unara avasthAmpahaA vahI kiyA hai| jaise, miTho ghaTarUpa hotI hai. mA madrAM ko kanAM kahA: umame ghaTA banA, to vaha kama haa| milii| piTa ghaTarUra honA kriyA khiiN| manAmpa vastu kA katA kahA, umama jI / avamyA upajI uMga pariNAma kama kahA tathA vaha ja ( upajane kapa , triyA hama usko| kriyA kahA / manA mAtra vamta kA anubhava karInA kanA-yama- yA kapa nIna mada nicaya hI nIna manA tA nahIM, eka hI gatA hai| bhAvArtha -- katA : maM-priyA kA svarUpa nA isI prakAra hai| isameM jAnAvaraNAdi dravyApaDampa kama kA katA jAva dravya hai esA jAnanA aThA hai| unara sAya jIva dravya ka. eka manA nahIM hai phira kartA-kama-kriyA mabaMdha (uname) parampara ghaTa hA kA gAne hai . arthAt nahIM ghaTa makata / / 6 / / dohA-kartA vAraNAmo dravya, karma rUpa pariNAma / kriyA paryAya ko pheranI, vastu eka praya nAma // 6 // prAryA ekaH parigati sadA parigAno jAyate sabaikasya / ekasya pariNataH syAdanekamapyekameva yataH // 7 // trikAla meM manAmAtravastu apanI meM avamthAntarampa hotI hai aura trikAlagAMcara hone vAlA avasthAoM ke mAtha eka manA mAtra hai| bhAvArtha--manAmAtra vasnu, avasthAspa hai tathA avasthA apanI vasnurUpa hai / aura phira kiyA manA mAtra vasnu kI hai| bhAvArtha---triyA vastumAtra hI hai, vastu meM bhinna (usakI) satA nahIM hai| isa prakAra yadyapi eka manaH ke maMda me karnA-kama-kriyA meM tIna bheda haiM tathApi sattA no vastumAtra hI hai| tInoM hI vikalpa mUThe haiN| bhAvA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. mamayasAra kalaza TokA jAnAvaraNAdi dravyampa pudagalapiDakarma kI karnA jIva vastu hai, aisA jAnanA miyAjAna hai| eka manA meM karnA-kama-kriyA (kA kayana) upacAra meM kiyA hai| jo jIva dravya aura pudgala dravya bhinna matArUpa haiM unameM karnA-karma-kriyA (mabadhakama ghaTagA : // 7 // dohA...karmA kama kriyA kare, kriyA karma karatAra / nAma bheda vavidhi bhayo, bastu eka nirdhAra // 7 // pAryA nomI pariNAmataH khalu pariNAmo nonayoH prajAyeta / ubhayAnapariNatiH myAd yadanekamanekameva sadA // 8 // mA nizcaya hai ki nananAlakSaNa jIvadravya tathA acanana kapiDarUpa gudagala vya. e. pariNAmamapa pariNamana nahIM karate haiN| bhAvArtha ..javadravya apanI hI gadra cananAmpa athavA agaddha cetanArUpa vyAyA ma ra kalA haigudagaladravya apane acetana lakSaNampa, gaddha paramANamA athavA jAnAvagNAdi karmApaDa mpa apana meM hI vyAya-vyApakampama pariNamana karatA hai| parantu jIvadravya aura pudagala dravya donA milakara agaddha cananAmpa haiM aura rAgadvaSampa pariNAma meM pariNamana karane hai, mA no nahI hai| jIvadravya aura padagala dravya dAnoM milakara eka payAMga kapa nahA dAna / jAba aura udgala ko milakara eka kriyA nahIM honI / vastu kA mvarUpa mAhA hai| jIva aura pudgala bhinna matArUpa haiM tathA jIva Ara gudagala gadA hA mitra mpa --eka rUpa kama hAMge ? bhAvArtha jIvadravya aura pudgaladravya bhinna manAmpa, modi pahale bhinna mattApanA chor3a kara eka manAmpa ho to pAche : unmeN| kanA-kama-kriyApanA Tina ho / mo ve eka mpa to hoge nahI. daulae jIva aura pudgala kA Apasa meM karnA-karmakriyApanA bhI Tina nahIM hogA / / 8 / / dohA--eka karma kartavyatA, kare na kartA doya / duvA pravya sattA gudo, eka bhAva kyoM hoya // 8 // prAryA nakasya hi kartArau dvau stotu karmaNI na kasya / nakasya kiye he ekamanekaM yato na syAt // 6 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma-adhikAra yahA~ yadi koI bhinna mata kA nirUpaNa karane ke lie kahe ki jaba dravya kI ananna zakti hai to eka zakti aiso bho hogo ki eka dravya do dravyoM ke pariNAma ko kre| jame jAva dravya apane azuddha cetanarUpa rAga-dveSa-moha pariNAma ko vyApya-vyApakarUpa meM karatA hai, vaise hI jJAnavaraNAdi karmapiDa ko bhI vyApya-vyApaka rUpa meM kre| isakA uttara hai ki -- dravya kI ananta zakti to hai parantu aisI zakti koI nahIM hai ki jisa bhAti vaha apane guNoM ke sAtha vyApya-vyApaka hai uso bhAti paradravya ke guNA meM bhA vyApya-vyApakarUpa ho jaae| eka pariNAma ke do dravya kA nahIM hai / bhAvArtha mA nahI hai ki azuddha natanAmA gaga-dveSa-mAha pariNAma kA jima prakAra vyApya-vyApakarUpa meM jIva katA hai padagala dravya bhI unI prakAra agaddha cetanArUpa rAga-dveSa-moha pariNAma kA kanA hai| jIva dravya apane rAga-draMpa-moha-pariNAma kA kartA hai, pudgala dravya unakA karnA nahIM hai| eka dravya ke do pariNAma nahIM hote| bhAvArtha --mA nahIM hai ki jIva dravya jaise gaga-dvaMSa-mAMha rUpa agala canana pariNAmI kA vyApya-vyApaka rUpa meM karnA hai vaise hI jJAnAvaraNAdi aMcaMtana kama kA kanA bhI jIva hai / vaha to apane pariNAma kA kartA hai| acetana pariNAmarUpa karma kA kartA jIva nahIM hai| phira kahate haiM ki eka dravya ke do kriyA nahIM hai| bhAvArtha ---mA nahIM hai ki jisa taraha jIva dravya kA catana pariNatira pariNamana hotA hai usI taraha usakA acaMtana pariNatimpa pariNamana hotA hai| isalie kahate hai ki eka dravya do dravyampa kyA hogA, arthAt nahIM hogaa| bhAvArtha .. jIva dravya eka caMtana dravyarUpa hai| yadi vaha aneka dravyarUpa ho natra. jJAnAvaraNAdi karma kA kA ho Ara apane gaga-daMpa-mohampa aguddha canana pariNAma kA bhI katAM haa| para, emA nA nahIM hai| anAdi nidhana jIvadravya ekarUpa hI hai isalie apane aguddha caMtana pariNAma kA katA hai| acanana kama kA kanA nahIM hai| aisA vastu svarUpa hai // 6 // sarvayA -- eka pariNAma ke na karanA igya hoya, hoya pariNAma eka dravya na dharata hai| eka karatUti hoya dravya kaba na kare, doya karatUti eka dravya na karata hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 samayasAra kalaza TokA jIva pudgama eka kheta cAhi dou, apane apane rUpa koU na Tarata hai / jar3a pariNAmaniko karatA hai pudgala, cidAnaMda cetana svabhAva prAcarata hai // 6 // zArdUlavikrIDita prAsaMsArata eka dhAvati paraM kurve'hamityuccakadurvAraM nanu mohinAmiha mahAhaGkArarUpaM tamaH / tadbhUtArthaparigraheNa vilayaM yadyekavAraM brajet tatki jJAnaghanamya bandhanamaho bhUyo bhavedAtmanaH // 10 // aho jIva | midhyAdRSTi jIvI ke nivaraNAdi karma kA karttA jIva hai aisA paradravyasvarUpa ani hI hITa, mithyA varUpa andhakAra anAdi meM eka saMtAnarUpa calA A rahA hai. jisake vA va.. mai deva meM maya meM niyaMtra, maiM nArakI ityAdi karma paryAyoM meM Atmabuddhi karatA hai aura apane svarUpa ko vaisA ho mAnatA hai| aisA jo anAdikAla kA midhyAntra andhakAra hai vaha antamaMhanaM mAtra meM zuddha svarUpa kA anubhava hone meM vinaya jAtA hai / 'bhAvArtha --- jIva ke yadyapi mithyAtva andhakAra anantakAla kA calA ho A rahA hai tathApi samyaktva hone para vaha mithyAtva chUTa jAtA hai / he jIva, eka bAra jo mithyattva chUTa jAe to phira jIva kI paradravya meM ekatra buddhi kahA hogI ? arthAt nahIM hogii| vaha to jJAna kA samUha hai| bhAvArtha - zuddha svarUpa kA anubhava hone para saMsAra meM halanA nahIM honA ||10|| sabaMyA mahAdhITha dakha ko basoTha paradravyarUpa, erapy kA nivAryo naha gayo hai / aiso miyAbhAva sagyo joba ke banA ho ko, pAhi mahaMbuddhi lie nAnAbhAMti gayo ? / / kAhU samaM kAhU ko midhyAta aMdhakAra medi, mamatA ucchedi zuddhabhAva parirahayo hai / tinahI vivekadhAri baMdha ko vilAma DAri prAtama sati sa jagata boti layo hai // 10 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma adhikAra anuSTupa zrAtmabhAvAnkarotyAtmA parabhAvAnsadA paraH grAtmaiva hyAtmano bhAvAH parasya para eva te // 11 // jIva dravya nija zuddha cetanArUpa athavA azuddha cetanArUpa jo rAga-dveSamohabhAva haiM. unhIM rUpa pariNamana karatA hai| pudgala dravya apane trikAlagocara jJAnAvaraNAdi rUpa paryAya ko karatA hai / nizcaya hI jIva kA pariNAma ba AtmA eka jova hI hai / 55 bhAvArtha -- jina cetanA pariNAmoM ko jIva karatA hai ve vetana pariNAma bhI jIva hI hai. isameM koI dravyAMtara nahIM huaa| pudgala dravya ke pariNAma pudgala dravya hai ve jIva dravya nahIM ho jaate| bhAvArtha -jina jJAnAvaraNAdi karmoM kA kartA pudgala hai ve karma bhI pudgala ho haiM koI dravyAMtara nahIM haiM // / 11 // sarvayA zuddhabhAva cetana prazuddhabhAva cetana, duhUM ko karatAra jIva aura nahi mAnie / hifts ko vilAsa varga rasa gandha phAsa, karatA duhaMko pudgala paravAnie | tAte vararaNAdi guNa jJAnAvararaNAdi karma, nAnA parakAra pudgalarUpa jAnie | samala vimala pariNAma je je cetana ke, te te saba alakha puruSa yoM bakhAnie // 11 // vasaMtatilakA prajAnatastu sa tRraNabhyavahAra kArI jJAnaM svayaM kila bhavannapi rajyate yaH / pItvA dadhIkSumadhurAmlarasAtigRdhyA gAM dogdhi dugdhamiva nUnamasau rasAlam // 12 // jisa prakAra hAthI anna aura ghAsa donoM ke mile june AhAra ko barAbara mAna kara khAtA hai aura ghAsa kA aura anAja kA viveka nahIM karatA, usI prakAra mithyAdRSTi jIva karma ke saMyoga me huI apanI vicitra dazAoM meM hI raMjAyamAna hotA rahatA hai| vaha karma ko sAmagrI ko apanI mAnatA hai Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 samayasAra kalaza TAkA aura jIva kA ora karma kA viveka nahIM karatA / nizcaya dRSTi se, svarUpamAtra kI apekSA se to jIva jJAna svarUpa hai / parantu isakI vartamAna dazA aisI ho rahI hai ki jaisI dazA usa vyakti ko hotI hai jo zikhariNI (dahI meM mIThA milA huA) ke moTaM khaTTe svAda meM aisA lolupa hai aura mAnatA hai ki maiM gAya kA dUdha pI rahA hU~ / bhAvArtha- svAda kA viSayI hokara zikhariNI pItA hai parantu svAda bheda nahIM karanA / usameM aisA nirbhedapanA mAnatA hai jaisA ki gAya kA dUdha pIte samaya nirbhedapanA mAnanA cAhie / / 12 / sarvayA jaise gajarAja nAja ghAsa ke garAma kari, bhakSaNa svabhAva nahi bhinna rama niyo hai / jaise matavArI na jAne simbargaraNa svAda, yuga maiM magana kahe gaU dUdha piyo hai // name mithyAmati jIva jJAnarUpI hai sadItra, yo pApa puNyamoM mahaja sunna hiyo hai / cetana pracetana dRhUM ko mizra piMDa lakhi, ekameka mAnena viveka kachu kiyo hai ||12|| zArdUlavikrIDita prajJAnAnmRgatRSNikAM jaladhiyA dhAvanti pAtuM magA / zrajJAnAttamasi dravanti bhujagAdhyAsena rajjau janAH // prajJAnAJca vikalpacakrakararaNAdvAnottaraGgAndhiva jJAnamayA zrapi svayamasI kartrIbhavantyAlAH // 13 // yadyapi jIva sahaja hI zuddha svarUpa hai parantu jaise havA ke saMyoga se samudra hilatA aura uchalatA hai, vama sAraM samArI midhyAdRSTi jAMva mithyAdRSTi kI barajorI na aneka rAgAdi ke samUha ke karttA bane hue Akulita ho rahe haiM / bhAvArtha jaise samudra kA svabhAva nizcala hai parantu vAyu ke vega se prerita hokara uchalatA hai aura uchalane kA kattA bhI hotA hai| bama hI jIva dvaM vyasvarUpa meM akatA hai parantu karma ke saMyoga me vibhAvarUpa pariNamana karatA hai tathA vibhAvapane kA kartA bhI hotA hai| lekina vaha aisA, ajJAna ke vaza se karatA hai, svabhAva se nahIM / dRSTAntaH jaise--mRga mithyAbuddhi ke kAraNa - Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma-adhikAra marIcikA ko pAnI samajhakara pIne ke lie bhAgatA hai athavA manuSya aMdhakAra meM bhrAMti ke kAraNa rassI meM mAM ko buddhi karake DaratA hai // 13 // saMbaMyA...jaise mahA dhUpa kI tapani meM tisAyo maga, bharama se miyAjala povane ko pAyo hai| jaise aMdhakAra mAhi jevarI nirakhi nara, bharama se urapi sarapa mAni prAyo hai|| apane svabhAva jaise sAgara hai pira sadA, pAna saMyoga soM uchari akulAyo hai| tase jI: jaramoM adhyApaka mahaja rUpa, bhagma moM karama ko kartA kahAyo hai // 13 // vasaMtatilakA jJAnAdvivecakatayA tu parAtmanoryo, jAnAti hama iva vAH payasovizeSa / caitanyadhAtumacalaM sa sadAdhirUr3ho, jAnIta eva hi karoti na kiJcanApi // 14 // koI mamyakadaSTi jIva samyakjJAna ke bala para jIva ke caitanyamAtra lakSaNa meM bhaMda karake dravyakarmapiTa meM AtmA ko bhinna jAnatA va anubhava karanA hai| isI ko bheda jJAna kahA hai| jaise hama pAnI aura dudha ko bhinna karatA hai| bhAvArtha--jaise hama dudha pAnI bhinna-bhinna karatA hai| vaige hI koI jIva AtmA kA pudgala ge bhinna anubhava karatA hai / aimA jIva jAyaka to hai paranna paramANa mAtra bhA karanA nA nahIM hai| "mA jJAnI jIva madA nizcala caitanya dhAtumaya AtmA ke svarUpa meM dRr3hatA karatA hai / / 14 / / sarvayA... jaise rAjahaMma ke badana ke maparamata, dekhie pragaTa nyAro kSora nyAge nIra hai| taise samakinI ke mudRSTi mahajarUpa, nyAro jIva nyAro karma nyAgehI zarIra hai| jaba zuddha cetana ke anubhI abhyAse taba, bhAme prApa pracala na dUjo aura sIra hai / pUraba karama uprAike dikhAI deha, karatA na hoI tinha ko tamAsagIra hai // 14 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 samayasAra kalaza TokA maMdrAkAMtA mAnAdeva jvalanapayasorogyasatyavyavasthA, jAnAdevollamati lavaNasvAdamedavyudAsaH / jAnAdeva svaramavikasannityacaMtanyadhAtoH, krodhAdezca pramati midA mindatI kartRbhAvam // 15 // gada mvarUpa mAtra vasna kA anubhava hote hI samamna azaddha cetanArUpa rAgAdi pariNAma meM bhinna, avinamvara gaddha jIva svarUpa prakAgamAna hotA hai, jimameM yaha bhrAti mamala dara honI hai ki kama kA kartA jIva hai| bhAvArtha sabhA mamArga jAtra rAgAdi azuddha cetanAmpa pariNamana kara rahe hai, parantu yaha payAya hai| vaha jJAna jimane krodharUpa pariNamana kiyA hai bhinna hai aura kAdha bhinna : emA anubhava nA vahata hI kaThina hai ? imakA unara hai ki manamana ho kaThina nA hai parantu vamna ke gada mbampa kA vicAra karana ma bhinna mbAda nA AtA hI hai / daSTAna.--jama nija svarUpagrAhI jAna meM mpATa pragaTa hAtA hai ki uSNatA Aga kI hai Ara mAnalatA pAnA kA hai. parantu Aga ke mayoga meM pAnI kA hai. garma kahA jAtA hai / bhAvArtha.. pahale Aga meM pAnI ko garma kiyA jAnA hai aura phira una gama pAnA kahate hai parantu donoM vastuo ke svabhAva kA vicAra kara nA uSNapanA Aga kA hai, pAnI to svabhAva meM gItana hai| namaka meM gvArA kiyA huA vyajana thA parantu usako jo khArA vyajana kahatA va jAnatA thA, vaha yaha jAnane para chuTa gayA ki namaka kA svabhAva khArA hai| vaise hA nija mvarUpa ke jAnapana me (jJAna me| yaha bhaMda pragaTa huaa| bhAvArtha -jaise namaka DAla kara vyaMjana banAyA nA umako kahate hai ki vyaMjana namakIna mArA) hai aura emA hI jAnate bhI hai| parannu svampa ke vicAra meM no khAga namaka hI hotA hai. vyaMjana to jamA thA vaisA hI hai / / 15 / sarvayA jaise uSapoTaka meM udaka svabhAva mona, prAga kI upalatA pharama mAna lkhie| jaise svAda vyaMjana meM domana vividharUpa, loMga ko subAda sArojIbha mAna bkhie| tase papira meM vibhAvatA prajJAna rUpa, mAnalpa jIva mevamAna soM prkhie| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma-adhikAra bharama so karama ko karatA hai cidAnaMda, paraba piAra karatAra nAma nakhie // 15 // anuSTupa prajJAnaM jJAnamapyevaM kurvannAtmAnamaJjamA / syAtkartAtmAtmamAvasya paramAvasya na kvacit // 16 // jIva dravya sabhI prakAra apane hI pariNAmoM kA kartA hai| karmarUpa acetana padagala dravya ke pariNAmoM kA to jotra kabhI tIna kAla meM bhI kartA nahIM hotA / zuddha cetana ke vicAra me nA jIva apanI siddha avasthA ke anurUpa hI pariNamana karatA hai / azuddha avasthA meM azuddha cetanArUpa vibhAva pariNAmoM meM bhI pariNAmata hotA hai| bhAvArtha-jIvadravya azuddha catanArUpa pariNamatA hai aura zuddha naMtanArUpa bho pariNamanA hai| jima samaya jaisI cetanAmA pariNamatA hai. uma samaya vaisI hI caMtanA meM vyApya-vyApakarUpa hotA hai aura isameM usa samaya vaimI hI cetanA kA kartA hai nA phira, jJAnAvaraNAdi jA pudagalapiDarUpa hai unameM nA vyApyavyApakarUpa nahIM hotaa| unakA nA kartA nahIM hai| saba jagaha aimA hI artha hai // 16 // dohA--jJAna bhAva jJAnI re, manAnI prazAma / dravya-karma pudgala kare, yaha nizcaM paramAna // 16 // prAtmA jJAnaM svayaM jAnaM jJAnAdanyatkaroti ki / paramAvasya kartAtmA moho'yaM vyavahAriNAm // 17 // caMtana dravya caMtanA mAtra pariNAma karatA hai| isa taraha AtmA apane hI caMtanApariNAma mAtra svarUpa hai| caMtanA pariNAma meM bhinna acaMtana pudgalapariNAma kama unako AtmA kyoM kreN| arthAta nahIM karatA--sarvathA nahIM karatA / jo jAnatA hai ki cananadravya jAnavagNAdi karma ko karatA hai vaha mithyAdRSTi jIva kA ajJAna hai / bhAvArtha-mAnavaraNAdi karma kA karatA jIva hai aimA kahanA jhUThA hai|||17|| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TokA dohA-jJAna svarUpo prAtmA, kare jJAna nahi zaura / aruni cetana kare, yaha vyavahArI daura // 17 // vasaMtatilakA jIvaH karoti yavi pudgalakarma nava kastahi tatkuruta ityabhizaGkayaiva / etaha tIvrarayamohanivarharaNAya saMkIrtyate zRNuta pudgalakarmakartR // 18 // isa samaya jisakA dunivAra udaya hai aise viparIta jJAna kA mUlataH nivAraNa karane ke hetu dravyapi ATha karma kA kartA jo hai, usakA kathana karate hai| kyoMki nizcaya kathana meM aisI zaMkA kI gaI hai ki caMtana, dravyapiMDarUpa ATha karmo ko nahIM karanA hai to kauna karatA hai ? bhAvArtha - aisA jAti upajA hai ki jIva ke karane meM jJAnAvaraNAdi karma hote hai| usakA uttara yaha hai ki pudgala dravya svayaM pariNAmI hai isalie vaha svayaM hI mahaja bhAva se varmakhya pariNamana karatA hai || 18 || sarvayA --- pudgala karma kare natra jAMya, kI tuma meM samajhI nahi taMmI / kauna kare yaha rUpa kaho prava. ko karatA karanI kaha kamI II prApa hI prApa mi bila re jar3a, kyoM kari mo mana maMzaya aimI, ziSya sandeha niraNa bAta kaheM guru hai ka jaisI // 18 // upajAti sthitetyavighnA palu pudgalasya svabhAvabhUtA pariNAmazaktiH / tasyAM sthitAyAM na karoti bhAvaM yamAtmanastasya sa eva kartA // 16 // isa prakAra nizcaya meM mUrtika arthAt pudgala dravya kA svabhAva pariNamanazIla hai jo anAdi nidhana hai, mahaja hai aura nivighna hai| isI pariNamana zakti ke hone se pudgala dravya apane acetanadravyasaMbaMdhI pariNAmoM ko karatA hai / aura pudgaladravya hI una pariNAmoM kA kartA hai| bhAvArtha -- jo jJAnAvaraNAdi karmarUpa pudgala dravya pariNamana karatA hai| una bhAvoM kA kartA pudgaladravya hI hotA hai // 16 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katA-karma AdhakA. dohA-pudagala pariNAmI paraba, sabA paraNaye soya / yA pudgala karma ko, pudagala pA hoya // 16 // upajAti sthiteti jIvasya nirantarAyA svabhAvabhUtA pariNAmazaktiH / tasyAM sthitAyAM na karoti bhAvaM yaM svasya tasyaiva naretmakartA // 20 // cetana dravya kI sahaja, pravAharUpa aura eka samaya bhI usase alaga na hone vAlI jo pariNamana karane kI mAmathrya hai vaha anAdi kAla meM aisI hI hai| aisI pariNamana zakti ke hone meM jIva apane Apa ge maMbaMdhita zaddha cetanArUpa nathA azuddha cetanArUpa bhAvoM ko karatA hai| una pariNAmoM kA nizcaya meM jIva ho karanevAlA hotA hai| bhAvArtha-jIvadravya kI anAdi nidhana pariNamana zakti hai // 20 // dosA -jIva cetanA maMjugata, madA kAla maba Thaura / tAtaM cetana bhAva ko, karatA jIva na pora // 20 // prAryA jJAnamaya eva bhAvaH kuto bhaved jJAnino na punaranyaH / prajJAnamayaH sarvaH kuto'yamajJAnino nAnyaH // 21 // koI aisA prazna karatA hai ki samyagdRSTi jIva ke maMdavijJAna svarUpa pariNAma hone kA tathA ajJAnarUpa na hone kA kyA kAraNa hai ? bhAvArtha-samyagdRSTi jIva karma ke udaya kA bhAgatA huA vicitra rAgAdirUpa pariNamana karatA hai to bhI vaha jJAnabhAva kA hI kartA hai aura usake jJAnabhAva hai, ajJAnabhAva nahIM / so kama hai- mA kisI ne puuchaa| mithyAdRSTi ke pariNAma, usakA samasta pariNamana, azuddha cetanArUpa hone me bandha kA kAraNa hotA hai / koI prazna karatA hai ki aimA kame hai ? to kahate haiM ki kyoMki ve samasta pariNAma jAna kI jAti ke nahIM hote| bhAvArthamithyAdRSTi ke jo kucha pariNAma hai so sabhI bandha ke kAraNa haiM // 21 // Dilla-mAnavanta ko bhoga nirjarA hetu hai| masAno ko bhoga bandha phala detu hai / / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kalA TIkA mAhie hmaarhii| prave ne jiya guru sarakAbahI // 21 // jAnino nAnAnivattAH sarve bhAvA bhavanti hi| mavaM'pyajJAna nivRtA bhavantyamAninastu te // 22 // nizcaya meM samyagdaSTi ke jitane bhI pariNAma hai. cAhe ve gubhopayoga pahA athavA agabhopayoga rUpa ho-- maba jJAnamvarUpa hai| bhAvArtha... samyakadATa kA dravya gadatvampa pariNamA hai isalie mamyagardASTake jo bhI pariNAma hai jJAnamaya dava jAti ke hone meM karma ke avadhaka hai| mathyAdATa kA dravya agadatva rUpa pariNamA hai ata usake sabhI pariNAma gama bandha vaM. kAraNa hai| bhAvArtha mamya ra jIvanI tathA madhyAdaSTi jIva kI kriyAeM cAha ra. mI. priyA maraH vipaya kapAya bhIka mA hai parantu dravya ke pariNamana meM hai| yoga ... mammadaSTi kA dravya cakizaddhanvarUpa pariNAma malA yA janane bhI rAma:. nAI ne dipaka anubhava mpa ho, athavA vinArampa ho, athavA na kriyAmA 6. athavA bhAgAMvalAma mpa ho, athavA caritramAha. . udayana kAdha-gAna-mAyA-nAma rUpa hA, va mavaka saba hA pariNAma jJAna jAni 7 ghoTata hAna hai aura mavara, nijaMga ke kAraNa hai| mithyApTi kA dravya azuddhampa pariNamana kara rahA hai isalie jA bhI mithyAdaSTi ke pariNAma hai anubhavampa nA hai hI nahIM--mAlA cAhe mUtra tathA middhAntoM na. pATapa ho, athavA grana yA nAgnagaNampa ho. athavA dAna-pujAdayA-gIla pa ho. athavA mArgAvalAmampa ho. athavA kAdha-mAna-mAyA-mAma sapanoM ve sabhI pariNAma ajAna jAti ke hai tathA bandhra ke kAraNa hai, saMvara. nijaMga ke kAraNa nahIM hai| dayA ke pariNamana kI aisI hI vizeSatA hai // 22 // saMbaMyA dagA dAna pUjAdika viSaya kamAyAdika. daha karma bhoga paMha ko eka kheta hai| jAnI mar3ha kAmadosa eka se pariNAma. pariNAma meda nyAro nyAge phala detA hai| jJAnavaMta karanI kara 4 udAsIna pa. mamatA na para tAta nirjarA ko hetu hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA-karma adhikAra vaha karadUti ra maganalsa, aMSa bhayo mamatA baMdhapata hai // 22 // prajJAnamayabhAvAnAmajJAnI vyApya bhUmikAH / dravyakarmanimittAnAM mAvAnAmeti hetutAm // 23 // pahale kaha Apa hai ki samyakdRSTi jIva tathA mithyAdaSTi jIva kI bAharI kriyA eka mI hai| parantu donA kA dravya pariNamana alaga-alaga hai| unake alaga-alaga vizeSa pariNamana kA aba kathana kreNge| yadyapi unakA mavaMthA jJAna no nyabhanAna gotrara ho hai| mithyAdRSTi jIva kA dravyakarma meM dhAgapravAha panignara badha hotA hai| pudgaladravya kI payAyampa kArmANavargaNA jAnAvagNAda kama piharUpa jIva meM praveza kara eka kSetrAvagAhI hokara vandhra ko prApta hote hai| jIva Ara pudgala meM paraspara baMdhyabaMdhaka bhAva bhI hai nathA mithyApTi kA mithyAnva athAt gagadvaSa rUpa pariNAmabandha kA vAharI kAraNa hai| jaMga kalagampa pariNamana miTTI karatI hai. umabha kumbhakAra kA pariNAma umakA bAharI nimina kAraNa hai. unameM vyApya-vyApaka sambandha nahIM hai| usI prakAra jAnavaraNAdi vama piimpa pudgannadravya mvaya hI vyApya-vyApaka spa hai aura jIva vA agaddha catanampa moha-rAga-dveSa- Adi pariNAma bandha kA bAharI nimina kAraNa hai ---vyApya-vyApakarUpa to nahIM hai| uma aguddha caMtanampa pariNAma kA kAraNa pAkara pudagala mvayaM ho kapimpa pariNamana karatA hai| bhAvArtha- yadi koI samajha ki jIva dravya nI gaTa hai kevala upacAra me kama vandha kA kAraNa hotA hai. mAM gayA to nahIM svaya apane meM hI jIva mAha-gaga-dvapa inyAdi agada catanA pariNAmarUpa pariNamatA hai isalie karma kA kAraNa hai| karma ke udaya kI avasthA pAkara, usakI magati meM madhyAdaSTi jIva agaddha pariNAmarUpa pariNamana karanA hai-gemI mithyAtva jAti hai| bhAvArtha-dravya karma aneka prakAra ke haiM aura unaka udaya bhI aneka prakAra ke haiN| eka karma mA hai jimakaM udaya meM garIra banatA hai; eka karma sA hai jisake udaya ke anamAra mana, vacana, kAya kI racanA hotI hai| eka karma mA hai jisake udaya ma mana-da kha kA prApti hAtI hai-me aneka prakAra karmo ke udaya hone meM mithyAdaSTi jIva kamoM ke udaya kA apana Apa rUpa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kalaza TIkA anubhava karatA hai jisame rAga-dveSa-moha pariNAma hote haiM jiname nae kamoM kA bandha hotA hai| mithyA dRSTi jIva azuddha canana pariNAma kA kartA hai jisase umako gaddha svarUpa kA anubhava nahIM hotA aura kamoM ke udaya ke kArya ko hI apane mpa mAnakara anubhavana karatA hai| jaise mithyAdRSTi ke karma kA udaya hai, vaise hI samyagdaSTi ke bhI hai / parantu samyagdaSTi jIva ko zuddha mvarUpa kA anubhava hai iAlA karma ke udaya ko kama kI jAni kA hI mAna kara anubhavana karatA hai| aura apane Apa ko zaddha svarUpa anubhavana karatA hai| isalie kama ke udaya meM raMjAyamAna nahI hotA aura rAga-dveSa-moharUpa pariNamana nahIM krnaa| naba umakA karma vandha nahIM hotA aura isa prakAra samyagdRSTi jIva agaddha pariNAma kA karatA nahI hai // 23 // appaM jyoM mATI mAliza, hone kI zakti he dhrava / daMDa, cakra, covara, kalAla, vAhija nimitta hava / / nyoM pradagata paramAga, paMja baggaragA meSa dhari / jJAnavaragAdika svarUpa, vicaranta vividha pari // bAhina nimina bahirAtamA, gahi maMza prajJAnamati / jagamAMhi pahaMkRta bhAva moM, karmarUpa hUM parigamati // 23 // upendravajrA ya eva muktAnayapakSapAtaM svarUpaguptA nivasanti nityaM / vikalpajAlacyutazAntacittAsta eva sAkSAdamRtaM pibanti // 24 // jo koI jIva nirantara zuddha caitanya mAtra vastu meM tanmaya hai vaha jIva dravya-paryAyarUpa vikalpa buddhi ko nathA eka pakSampa aMgIkAra ko arthAt kimI eka pakSa ke pakSapAta ko chor3akara tathA eka sattA ke aneka rUpa ke vicAra meM rahita hokara, zAntacita va nivikalpa samAdhAna mana meM atIndriya sukharUpa sAkSAt amRta kA bhoga karatA hai| bhAvArtha ---eka sattA vastu ke dravya-guNa-poyarUpa, utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa kA vicAra karane se vikalpa hotA hai / vikalpa me mana meM AkulatA hotI hai / AkulatA duHkha hai / isalie vastumAtra ke anubhava se vikalpa miTatA hai| vikalpa miTane se AkulatA miTato hai / AkulatA miTane se duHkha miTatA hai| isa prakAra anubhavazIla jIva hI paramasukhI hai // 24 // saMbaMyA na kareM naya pakSa vivAda, parana viSAda, palIka na bhaaleN| je udvega ta ghaTa antara, sItala bhAva nirantara raa|| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma-adhikAra 65 je na guraNI guraNa bheda vicArata, prAkulatA mana kI saba nAhIM / te jaga meM ghari prAtama dhyAna, prakhaNDita jJAna sudhArasa cAleM ||24|| upajAti ekasya baddho na tathA parasya viti dvayordvAviti pakSapAtau / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cizcideva ||25|| ekasya mUDho na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu nizideva // 26 // ekasya rakto na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtau / yastatvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciJcideva // 27 // ekasya duSTo na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 28 // ekasya kartA na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 26 // ekasya bhoktA na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 30 // ekasya jIvo na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciJcideva // 31 // ekasya sUkSmo na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalucicci deva / / 32 / / ekasya heturna tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtau / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cicci deva // 33 // ekasya kArya na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtau / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 34 // ekasya bhAvo na tathA parasya citi dvayordvAviti pakSapAtI / yastatvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cicci deva / / 35 / / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 samayamAra kalaza TIkA ekamya cako na tayA parasya citi dvayohAviti pksspaatii| yastatvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 36 // ekamya mAMto na tathA parasya citi dvayoviti pksspaatii| yastatvavedI vyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 37 // ekasya nityo na tathA parasya citi dvayoviti pksspaatii| yastatvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM balu cicci deva // 38 // ekasya vAcyo na tathA parasya citi dvayoDhAviti pksspaatii| yastatvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 36 // ekasya nAnA na tathA parasya citi dvayo-vitipakSapAtI / yastatvavedI vyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 40 // ekasya cetyo na tayA parasya citi dayohAviti pksspaatii| yastatvavedI vyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 41 // ekasya dRzyo na tathA parasya citi dvayordA viti pksspaatii| yastatvavedI cyutapakSApAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 42 // ekasya vedyo na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtI / yastatvavedI vyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 43 // ekasya bhAto na tathA parasya citi dvayoAviti pakSapAtau / yastasvavedI vyutapakSapAta stasyAsti nityaM khalu ciJcideva // 44 // caitanya mAtra vastu ko dravyAthika naya se esI hai yA paryAyAthika naya se aisI hai. aisA kahanA donoM hI pakSapAta hai| jJAna yadi azuddha paryAyamAtra ko grahaNa karatA hai to kahatA hai, ki jova dravya [karmoM meM] baMdhA huA hai, mukta hai, kartA hai, bhoktA hai-Adi / bhAvArtha--eka pakSa to aisA hai ki jIva dravya anAdi kAla meM karma ke saMyoga se eka paryAyarUpa calA A rahA hai, vibhAvarUpa pariNamana kara rahA hai. aisA vyakti eka baMdha payAya ko hI aMgIkAra kie hai aura dravya svarUpa ke pakSa kA vicAra nahIM krtaa| dUsarI ora, jaba dravyAthika naya kA pakSa pakar3atA hai to kahatA hai ki Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma adhikAra [jIva baMdhA Adi-nahIM hai| bhAvArtha----jIva dravya kA to anAdi-nidhana cetanA lakSaNa hai-- aisA jo dravya mAtra kA pakSa grahaNa karatA hai so kahatA hai ki jova dravya baMdhA hai ho nahIM, sadA apane hI mvarUpa hai| koI bhI dravya kabhI bhI anya dravya ke guNaparyAya meM nahIM pariNamana karanA, maba hI dravya apane hI svarUpa meM apane meM pariNamana karate haiN| parantu jo jIva gaddha cetana-mAtra jIva ke svarUpa kA anubhava kara letA hai vaha pakSapAta me rahita hotA hai| bhAvArtha----eka vastU meM aneka rUpoM ko kalpanA karanA pakSapAta hai| yaha pakSapAta vastu mAtra kA svAda Ana para svayaM hI miTa jAtA hai| jisako caitanyavastu ke zuddha svarUpa kA anubhava hai umako yaha cetanA mAtra vastu hai aisA pratyakSa rUpa se svAda AtA hai // 25 // marvayA vyavahAra dRSTi moM vilokana baMdhyoM mo dose, niharca nihArata na bAMdhyo yaha kina ho| eka pakSa baMdhyo eka pakSa soM prabandha sadA, dou pakSa apane pranAdi ghare inhii|| kou kahe samala vimalarUpa kou kahe, cidAnanda taMsA ho bakhAnyo jaise jinhii| bandhyo mAne khulyo mAne naya ke meva jAne, soI jJAnavaMta jIva tattva pAyo tinahI // 25 // vasaMtatilakA svecchAsamucchalavanalpavikalpajAlA mevaM vyatItya mahatIM nayapakSakakSAm / antarbahissamarasaMkarasasvabhAvaM __ svaM bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram // 45 // pUrvokna prakAra samyagdRSTi jIva zuddha svarUpa ke anubhava me, antara aura bAhara me jimako mahaja svabhAva me ekamI mamatArUpa cetanA zakti hai, usa vakta eka zuddha svarUpa cidrUpa AtmA kA svAda letA hai| dravyAthika va paryAyAthika bhedoM ke aMgokAra arthAt pakSapAtoM ke samUha tathA anaMta nayoM ke vikalpAM kA dUra ho meM chor3a kara usa zuddha svarUpa kI prApti hotI hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA bhAvArtha - anubhava nirvikalpa hotA hai| anubhava karane ke samaya sAre vikalpa chUTa jAte haiN| vAhya va Abhyantara buddhi ke jitane bhI vikalpa haiM utane hI naya bheda haiN| ve asaMkhya bhaMda bina upajAe hI upajate haiM aura nirbheda vastu meM bheda kalpanA ke samUha hai| AtmasvarUpa to atIndriya sukha rUpa hai / / 45 / / sabaMdha - prathama niyata naya dUjo vyavahAra naya, ko phalAvata pranaMta bheda phale haiM / jyoM-jyoM naya phaile tyoM-tyoM mana ke kallola phaile, caMcala subhAva lokAlokaloM uchale haiM // - aiso naya kakSa tAko pakSa taji jJAnI jIva, samarasi bhaye ekatAma nahi Tale hai / mahA moha nAme zuddha pranubho pramyAse tija, bala paragAsi sukharAsI mohi rale hai / / 45 / / rathoddhatA indrajAlamidamevamucchalat puSkalocca lavi kalpavIcibhiH yasya visphuraraNameva tatkSaragaM 68 kRtsnamasyati tadasmi cinmahaH // 46 // maiM aisA jJAna puMja rUpa hUM jisase prakAzamAtra hotA hai| jisa samaya mujhe zuddha cidrUpa kA anubhava hogA usa samaya nizcaya se jo aneka naya vikalpa yadyapi bahuta hai parantu jhUThe haiM--vinaza jAeMge / bhAvArtha - jaise sUrya kA prakAza hone para aMdhakAra phaTa jAtA hai usI prakAra nija caitanya mAtra kA anubhava hone para jitane bhI samasta vikalpa haiM, miTa jAte haiN| aisI jo zuddha caitanya vastu hai, vaha to merA svabhAva hai, bAkI sabhI karma kI upAdhi hai| yaha saba jo atyanta sthUla vikalpa va bheda kalpanA kI taraMgeM uThato haiM, ve saba AkulatA rUpa haiM isalie heya haiM, upAdeya nahI haiM // 46 // sarvayA - jaise bAjIgara cohaTe bajAi Dola, dharike bhagala bidyA ThAnI hai / nAnApa taise maiM anAdi ko midhyAtva ko taraMgani sauM, bharama meM thAi bahu kAya nija mAnI hai // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma-adhikAra prabahAna kalA jAgI bharama kI dRSTi bhaagii| apani parAI saba moja pahacAnI hai| jAke uda hota paramAraNa aisI bhAMti bhaI, niha hamArI jyoti soI hama jAnI hai // 46 // rayoddhatA citsvbhaavbhrbhaavitbhaavaabhaavbhaavprmaaptye| bandhapaddhatimapAsya samastAM cetaye samayasAramapAraM // 47 // zuddha catanya kA anubhava karanA hI kArya kI siddhi hai vaha anAdi. ananta zudasvarUpacaitanya apana usa jJAnaguNa ke dvArA (jisakA kArya hI artha grahaNa karanA hai) tathA usaka utpAda-vyaya-dhovya rUpI tIna bhedoM ke vicAra dvArA saghatA hai| yaha sAdhanA, jitanI bhI asaMkhyAta lokamAtra bhedarUpa jJAnavaraNAdi karmabaMdha racanA hai..... usa sabakA mamatva choDakara saghatI hai| bhAvArtha-zaddha mvarUpa ke anubhava hone para jo naya vikalpa haiM ve miTate haiM-ve saba naya karma ke udaya haiN| ve jitane bhI bhAva haiM phira sabhI miTa jAte haiM, aisA svabhAva hai // 47 // sabaMyA-se maharanana ko jyoti meM lahari uThe, jala ko taraMga jaise lIna hoya jala meN| te zuddha prAtama daraba parajAya kari, upaje vinase ghira rahe nija pala meN|| aisopavikalpI ajalapi prAnanda kapi, pranAdi anaMta gahi lIje eka pala meN| tAko anubhava koje parama pIyUsa poje, bandhako vilAsa DAri boje pudgala meM // 7 // zArdUlavikrIDita bhAkAmanavikalpamAvamavalaM pakSanayAnAM vinA, sAro yaH samayasya bhAti nimRtaMrAsvAdhamAnaH svayaM / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 samayasAra kalaza TokA vijJAnaMkaramaH sa eSa bhagavAn puSyaH purANaH pumAn, jJAnaM darzanamadhyayaM kimathavA yatkicanako'pyayam // 48 // zuddha svarUpa AtmA apane hI zuddha svarUpa meM pariNamana karatA hai / yArthika ora paryAyArthika vikalpoM kA binA pakSapAta kie, trikAla hI ekarUpa rahane vAlA nirvikalpa zuddha caitanya AtmA, jo usakA zuddha svarUpa hai vaisA hI pariNamita hotA hai / bhAvArtha jinane naya haiM ve saba zrutajJAna ke viSaya haiM aura zrutajJAna parokSa hai jabaki anubhava pratyakSajJAna hai / isalie zrutajJAna se rahita jo jJAna hai vaha pratyakSa anubhava hI hai| isa prakAra pratyakSarUpa meM anubhava ke dvArA jo zabda svarUpa AtmA kA jJAna hotA hai vahI jJAna puja vastu hai / vahI parabrahma paramezvara hai, vahI pavitra padArtha hai, vahIM anAdinidhana vastu hai, vahIM samyagdarzana va samyakjJAna hai bahuta kyA kaheM- zuddha caitanya vastu kI prApti jo kucha kahIM vahI hai, jaise kaho vaise hI hai| bhAvArthajo zuddha caitanya vastu prakAzamAna, nivikalpa, ekarUpa hai usakI mahimA kA varNana karane ke lie ananta nAma bhI kaha to ve saba ghaTita hote haiM, parantu vastu tA eka rUpa hai| vaha zuddha svarUpa AtmA nizcala jJAnI puruSoM ke dvArA svayaM apane meM hI anubhava meM AtA hai / / 48 / / sarvayA -- drArthika naya paryAyAyika naya dou, zrutajJAnarUpa bhUtajJAna to parola hai / zuddha paramAtmA ko pranubhI prakaTa tAte, pratubhau virAjamAna pranabhau pradola hai // anubhau pramAraNa bhagavAn puruSa purANa, jJAna prau vijJAnaghana mahA sukha poSa hai / parama pavitra yo anaMta anubhau ke, anubhI binA na kahUM aura Thaura mola hai / zArdUlavikrIDita dUraM mUri vikalpajAlagahane bhrAmyannijaughAncyuto, dUrAdeva vivekanimnagamanAnnIto nijodhaM balAt / vijJAnaMkaramastadekara sinAmAtmAnamAtmAharannAtmanyeva sadAgatAnugatatAmAyAtyayaM toyavat // 46 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma-adhikAra 71 dravya svarUpa aisA hai ki jo betana padArtha pahale apane svarUpa se naSTa huA thA vaha phira se usI svarUpa ko prApta huaa| jo anubhava ke rasika puruSa hai ve apane jJAnaguNa kA apane Apa meM nirantara anubhava karate haiM / jaise pAno kA zIta-svaccha dravatva svabhAva hai parantu usa nija svabhAva se kabhI cyuta hokara vRkSarUpa Adi pariNamana karatA hai / vaise hI jIva dravya kA svabhAva kevalajJAna, kevaladarzana, atIndriyamukha ityAdi anantaguNa hai parantu anAdi kAla meM lekara unase bhraSTa ho rahA hai, vibhAvarUpa pariNamita hai / arthAt karmajanita jitane bhI bhAva hai unameM apanepane ko jo saMskAra buddhi hai usake samUha meM phaMsA bhavarUpo vana meM bhramaNa kara rahA hai / bhAvArtha - jaige pAnI apane svAda meM bhraSTa huA nAnA vRkSarUpa parigamana kara rahA hai vaise hI jAvadravya apane zuddha svarUpa se bhraSTa huA nAnA prakAra caturgatirUpa (paryAyarUpa) apane Apako anubhava karatA hai| aisA kyoM hai ? aisI sarakAra buddhi jova ko anAdikAla se milI hai| jaise nocA mArga pAkara pAnI phira meM apane nija svarUpa ko prApta hotA hai / vaise hI zuddha svarUpa kaM anubhava meM jIva dravya kA jaisA svarUpa thA vaMgA ho pragaTa huA / bhAvArtha jaise pAnI apane svarUpa se bhraSTa honA parantu kAla kA nimitta pAkara phira jalarUpa hotA hai--nIcA mArga pAkara DhalakatA hai aura phira se jalAkAra ho jAtA hai- usI prakAra jIva dravya anAdi kAla se apane svarUpa meM bhraSTa hai parantu zuddha svarUpa kA lakSaNa jo samyaktva guNa hai, usake pragaTa hone para mukta hotA hai| aisA hI dravya kA pariNAma hai / / 46 / / hai sarvayA - jaise eka jala nAnArUpa daravAnuyoga, bhayo bahu bhAMti pahicAnyo na parata hai / phira kAla pAI daravAnuyoga dUra hota, apane sahaja nIce mAraga harata hai / taise yaha cetana padAratha vibhAvatAsoM, gati joni bheSa bhava bhAMvara bharata hai / sampaka svabhAva pAi anubhau ke paMtha dhAi, baMdha kI jugata bhAni mukatI karate hai ||46 || iloka vikalpakaH paraM kartA vikalpaH karmakevalaM / na jAtu kartuM karmatvaM satrikalpasya nazyati // 50 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gamayasAra kalaza TIkA zArdUlavikrIDita kartA karmaraNa nAsti nAsti niyataM karmApi tatkartari, dvandvaM vipratividhyate yadi tadA kA kartRkarmasthitiH / jJAtA jJAtari karma karmariNa sadA vyakteti vastusthitinepathye vat mAnaTIti rabhasAnmohastathApyeva kiM / / 53 / / mithyAtva rAgAdi azuddha jJAnAvaraNAdi pudgala piu karma meM, nizcaya se eka dravyapanA to nahIM hai| aura udhara jJAnAvaraNAdi pudgala piMDa karmoM meM tathA azuddha bhAvoM meM pariNamana kara rahe mithyAdRSTi jIva meM bhI eka dravyapanA nahIM hai / jaba jIvadravya kA tathA pudgaladravya kA ekapanA niSiddha hai to phira jIva jJAnAvaraNAdi karma kA kartA hai-aisI avasthA kahAM meM ghaTita hogIapitu nahIM ghaTatI hai| jIva dravya kA apane dravya se hI ekatvapanA hai / saba hI kAla meM aisA hI vastu kA svarUpa hai| jJAnAvaraNAdi pudgalapiDa apane hI pudgalapiDa rUpa haiM / dravya kA aisA svarUpa anAdi-nidhana rUpa se pragaTa hai / vastu kA svarUpa to jaisA kahA vaisA hai phira yaha bar3e acambhe kI bAta hai ki mithyAmAgaM me jIvadravya kI pudgannadravya ke sAtha ekatvarUpa buddhi kA kyoM nirantara pravartana ho rahA hai| n bhAvArtha - jIvadravya aura pudgala dravya bhinna-bhinna hai / parantu midhyAtvarUpa pariNamita hotA huA jIva inako eka jAnatA hai yaha kitane acambhe kI bAta hai / Age yaha varNana kareMge ki mithyAdRSTi ke ekarUpa jAnane para bhI jIva- pudgala kaise bhinna-bhinna hai / / 53 / / - karamapiDa praru rAgabhAva mili eka hoya nahi, -- doU bhinna svarUpa varsAha, boU na jIva mahi / karamapi pudgala, bhAva rAgAdika mUDha bhrama, alakha eka pudgala anaMta, kimi dharahi prakRti sama // nijanija bilAsa guta jagata mahi, jayA sahaja pariNamahi jima, karatArajI bajar3a karama ko, moha vikala jana kahahiM ima // 53 // maMdAkrAMtA kartA kartA bhavata na yathA karma karmApi naMba, jJAnaM jJAnaM bhavati ca yathA pudgalaH pudgalo'pi / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 kartA-karma-adhikAra nAnajyotijvalitamadhalaM vyaktamantastayoca. zcicchatInAMnikarabharato'tyanta gambhorametat // 54 // apane svarUpa me vicalita na hone vAlA, amanyAta pradezoM meM pragaTa, ananta se ananna gakti kA dhAraka, jJAna guNa ke niraMgabhedabhAga kA anaMtAnaMta samUha hone se atyanta gambhIra jo zuddha caitanya prakAza hai vaha jaisA thA vaisA pragaTa haa| jJAna guNa prakAzita hone se kaise phala kI siddhi hotI hai, aba yaha kheNge| jJAna guNa aisA prakaTa huA ki jJAna prakAza hokara jo (pahale) ajJAnapane ko lie hue jIva mithyAtva pariNAma kA karatA ho rahA thA so aba ajJAna bhAva kA karatA nahIM rhaa| mithyAtva rAgAdi vibhAva karma bhI aba umake rAgAdi rUpa nahIM hote / naba jisa zakti ne usakA (jIva kA) vibhAva pariNamana karavAyA thA usI ke dvArA vaha phira apane svabhAvampa huaa| jisa prakAra pudgala dravya jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamita huA yA vahI pudgaladravya karmaparyAya ko chor3akara phira pudgaladravya ho gayA // 45 // // ini tRtIyo adhyAyaH // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya puNya-pApa ekatva dvAra vratavilaMbita tatya karma zubhAzumamevato, dvitayatAM gatamaNyamupAnayan / glapitanirbharamoharajA prayaM, svayamudatyavabodhasudhAplavaH // 1 // jo gagAdi azuddhacetanariNAma athavA jJAnAvaraNAdi pudgala piMDarUpa meM ekatvapanA sAdha rahA thA (mAna rahA thA) umameM dopanA karake, atyanta ghane mithyAnva aMdhakAra ko dUra karake, vidyamAna zuddha jJAna prakAza rUpI candramA jaisA thA, vaisA hI apane tejapuMja me pragaTa haa| pahale bhale aura bure ke cakra meM vihAra kara rahA thA jo aba chUTa gyaa| bhAvArtha-- mithyAdaSTi jIva kA aisA abhiprAya hai ki dayA-vrata-tapa-zIlasaMyama Adi jitanI bhI zubha kriyAe~ haiM aura unake anusAra jo zubhopayoga pariNAma haiM tathA una pariNAmoM ke nimita meM jo sAtA-karma Adi puNyampa pudgalapiDa kA baMdha hotA hai vaha acchA hai, jIva ko mukhakArI hai yA, hisAviSaya-kaSAyarUpa jitanI kriyAeM hai unake anumAra jo azubhopayogarUpa saMkleza pariNAma haiM tathA unake nimina se amAtA karma Adi pAparUpa pudgala piMDa kA bandha hotA hai vaha burA hai, jIva ko duHkhakartA hai| paraMtu-azubha karma jIva ko dukhakartA hai to zubhakarma bhI jIva ko duHkhakartA hI hai| karma meM to koI acchA nahI, parantu mithyAdaSTi jIva apane moha ke kAraNa (zabha) karma ko bhalA mAnatA hai-aisI samyak pratIti zuddha svarUpa ke anubhava hone para hotI hai // 1 // kavita-jAke u hota ghaTa aMtara, vinase moha mahA tama roka, zubha para prazubha karama ko duvidhA, miTa sahaja dose ika poka // jAkI kalA hota saMpUraNa, pratibhAse saba loka praloka / so pratiyoSa zazi nirakhi banArasi, sIsa namAireta paga poka // 1 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApa ekatva dvAra maMdAkrAMtA eko dUrAtyajati madirAM brAhmaNatvAbhimAnAdanyaH zUdraH svayamahamiti snAti nityaM tava / dvAvapyeto yugapadudarA nirgatau zUdrikAyAH, zUdro sAjhAdaya ca carato jAtibhedabhrameNa // 2 // cAMDAlo ke peTa meM eka sAtha janme haiM isalie donoM hI putra cAMDAla haiN| donoM ke ho cANDAla hone meM koI sandeha nahIM hai| parantu paramArtha-zunya abhimAna mAtra ke kAraNa brAhmaNa aura zUdra Adi ke varNabheda kA bhrama huA hai| unameM se eka, upajA to cAMDAlo ke peTa me hai parantu usakA pratipAlana brAhmaNa ke ghara meM hone meM vaha mRgapAna Adi kA ati hI tyAga karatA hai / itanA virakta ho gayA hai ki chanA bhI nahIM hai, usakA nAma bhI nahIM letA hai, maiM brAhmaNa hU~ aimA umako pakSapAta hai| dUmarA bhI zUdrI ke peTa meM upajA hai parantu usakA zUdra ke yahAM pratipAlana huA hai aimA jIva madiga ko Avazyaka jAna nitya hI ati magna hokara pInA hai / kahatA hai. --maiM zUdra hU~, mere kula meM madiga yogya hai| bhAvArtha-kimI cAMDAlI ke do yugaliyA putra eka hI bAra meM janme / karmayoga me eka patra kA pratipAlana brAhmaNa ke yahAM huA vaha no brahmaNoM kI kriyAeM karane lgaa| dUsare patra kA pratipAlana cAMDAlI ke yahAM huA to vaha cAMDAla ko hI kriyAeM karane lgaa| jo donoM ke vaMza kI utpatti kA vicAra kiyA jAe to donoM hI cANDAla haiN| vaise hI koI jIva dayA-vratazIla-saMyama meM magna hai usake zubha karma kA hI bandha hotA hai aura koI jIva hiMsA-viSaya-kaSAya meM magna hai umako pApa kA bandha hI hotA hai| mAM donoM hI apanI-apanI kriyAoM meM magna hai| donoM hI mithyAdRSTipane segamA mAnate haiM ki zubha karma bhalA hai, azabha karma burA hai| mome donoM hI jIva mithyAdRSTi haiN| donoM hI jIva karma-bandha karane vAle haiN| jaise jo zUdro ke peTa se upajA vaha, isa mamaM ko to jAnatA nahIM, parantu kahatA hai meM brAhmaNa haM, hamAre kala meM madirA niSiddha hai "mA jAna kara madirA choDanA hai to bhI vicAra karo no vaha cAMDAla hI hai| usI prakAra koI jIva zubhopayogI hokara yati kriyAoM meM magna hotA hubA zuddhopayoga ko nahIM jAnatA hai-mAtra gati kriyAboM meM hI magna hai- aisA jIva yaha mAnatA hai ki maiM to munIzvara Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayamAra kAlA TIkA haM. mere lie viSaya-kapAya ityAdi sAmagrI niSiddha hai| sA jAnakara hI viSaya-gAya Adi mAmagrI ko chor3atA hai, apane Apako dhanya mAnatA hai. aura apane mAga ko mokSamArga mAnatA hai| paranta vicAra kage to mA jIva mithyASTi hai| namavalA ko karanA hai. koI bhalAganA to nahIM hai| jo mithyA jIva gamavAnA hai.. gadamya kA kiyAtrA meM gna hai Ara mamajanA hai ki hama gahamya hai, hamAre lie vipaya-sapAya Adi kriyAga yogya haiM aura ma prakAra viSaya-pAya kA sevana karanA hai, vaha bhI jIva miyyAdaSTi hai| kama kA bandha karatA hai / vaha kama-janita paryAya ko hI apane kapa jAnatA hai| umako jIva pada gvA kA anubhava nahI / / / / makyA jame kAra caNDAlI jugala putra jane tina, eka dIyoM bAmanaka eka ghara gayo hai| bAmana kahAyo jina madya mAMsa nyAga kIno. cApaTAna kahAze jina madyamAMma cAsyo hai| name eka vedanIya karama ke jugala putra, eka pApa eka punya nAma bhinna bhAlyo hai / dahaM mAhi dora dhapa, doU karma bandha rUpa, yAte jAnavanta koU nAhi bhilAgyo hai // 2 // upendravajrA hetusvabhAvAnubhavAzrayANAM, sadApyabhedAnna hi karmabhedaH tadvandhamArgAzritamekamiSTaM, svayaM samastaM khalu baMdhahetuH // 3 // mAnyatA ke antara meM koI prazna karanA hai aura kahanA hai ki karmoM meM bhaMda to hai-koI karma gama hai, koI azabha hai| unake heta meM bheda hai, svabhAva meM bheda hai, anubhava meM bhaMda hai aura unakA Azraya bhI bhinna-bhinna hai| ima naraha cAra prakAra ke karmoM meM bheda hai| unake hetu arthAt pAraNa meM isa prakAra bheda hai ki saMkleza pariNAmoM meM azabha karma vadhatA hai aura bha pariNAmoM meM zubha bandha hotA hai| svabhAva bheda arthAt prakRti bheda isa prakAra hai ki azubha karmoM kI prakRti bhinna hai tathA unakI padgala kama vargaNA bhinna hai aura zubha karmoM kI prakRti bhinna hai aura unakI padgala kamavagaMNA bho bhinna hai| karmoM ke anubhava meM arthAna unake rasa meM bhI bheda hai--abha karma ke udaya meM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApa ekatva dvAra nArakI, niyaMca yA hIna manuSya hotA hai jahAM aniSTa karane vAna viSayoM ke mayAMga se duHkha pAtA hai jo azubha karmoM kA svAda hai / zubha karma ke udaya se jIva deva yA uttama manupya hotA hai| vahAM iSTa karane vAle viSaya saMbhoga rUpa mukha ko pAtA hai, jaisA zabha kama kA svAda hai| to yaha svAdabheda hai| ava phala kI prApti ke vicAra meM bhI bheda hai---azuddha karma ke udaya se hIna payyAya hotI hai aura adhika maMkleza hokara saMsAra kI paripATI banatI hai| gabha kama ke udaya meM uttama paryAya hotI hai, jahA dharma kI sAmagrI milatI hai jisameM jAva mokSa jAtA hai| to isa taraha mokSa kI paripATI dAma kama hai| aisA koI mithyAvAdI mAnate haiM jisakA uttara isa prakAra hai...... koI karma zubharUpa hai, koI karma azubharUpa hai esA koI antara yA maMda nahIM hai / karma ke baMdha ke kAraNa jo zubha pariNAma yA malaMga pariNAma haiM, ve donoM hI pariNAma azuddharUpa haiM, ajJAnarUpa hai / ataH donoM ke kAraNa meM koI bhaMda nahIM hai| kAraNa eka hI hai| svabhAva ke vicAra se zubhakarma aura azamakarma aise donoM karma pudgala piDarUpa hai isalie dAnoM kA eka hI svabhAva hai-svabhAva kA bheda bhI nahIM hai| anubhava arthAta unake rasa meM bhI bheda nahIM hai- zubha karma ke udaya meM jIva baMdhA aura mukhI hai, azubha karma ke udaya se bhI jIva baMdhA aura duHkhI hai| donoM hI dazAoM meM baMdhA hai- isameM vizeSa antara koI nahIM hai| Azraya arthAt phala kI prApti ke vicAra meM bhI eka hI haiM, koI vizeSa antara nahIM hai-zubha karma ke udaya meM saMsAra paripATI banatI hai vaise hI azubhakarma ke udaya meM bhI saMsAra kI hI paripATI banatI hai| isa prakAra yaha artha ThaharA ki koI kama bhalA, koI kama burA---sA nahIM hai. sabhI karma daHkharUpa hai| karma niHsandeha bandha ko karane vAle hai, sA gaNadharadeva ne mAnA hai| isa prakAra nizcaya me jitanI bhI karmajAti hai, svayaM hI bandha rUpa hai| bhAvArtha- jo svayaM mukta svarUpa hogA vahI kadAcit mukti ko kaMgA / karma jAti apane Apa hI bandha paryAyarUpa, pudgala piMDarUpa, baMdhI hai, so vaha mukti kahAM meM kara sakatI hai / isalie kama garvathA vadhamArga hai // 3 // sabaMyA-saMkilesa pariNAmanisoM pApa bandha hoya, vizaddhasoM punyabandha, hetu bheda maanie| pApa ke uda pramAtA tAko haiM kaTaka mvAda, gunya u mAtA miSTa gyabheda jAnie / pApa saMkleisa spa punya hai vizuddha rUpa, duhaM ko svAra bhinna bheda yoM basAnie / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E . mamayasAra kalaza TAkA pApamoM kurgAta hoya punbasoM murgAta hoya / aimo phalameva paratana prmaanie| pApa bandha punya bandha meM mukati nAhi, kaTuka madhura svAda duggala ko pekhie / mahilesa vizuddhi sahana hou karmacAla, kurgAta murgAta jaga jAla meM biselie| kAraNAdi mera tohi mata miNyAta mAhi, aiso tabhAva mAnaSTi meM na lekhie| hou mahA anya kapa, dou karma baMdhApa, duhaM ko binAza momamAraga meM rekhie // 3 // rayodatA karma sarvamapi savito yaha bandhasAdhanamuzantyavizeSAt / tena sarvamapi tatpratiSilaM jJAnameva vihitaM zivahetuH // 4 // Tama prakAra mavaMzavItarAga ne mamamna zubhampa-vana-mayama-tapa-zIlaupavAma inyAdi kriyAoM ko athavA viSaya-kapAya ityAdi azubhapa kriyAoM ko ekamI dRSTi meM baMdha kA kAraNa kahA hai| bhAvArtha-jaise jIva kI agabha kiyA karane meM vadha hotA hai vaise hI zubha kriyA karane se bhI jIva ko baMdha hotA hai / badha meM nI vizeSa annara nhiiN| isalie koI mithyAdRSTi jIva gubha kriyA ko mokSamAgaM jAna kara usakA pakSapAta kare to usakA nipaMdha kiyA hai / mA bhAva rakhA ki koI bhI karma mojamArga nahIM hai / nizcaya meM guTa svarUpa kA anubhava hI mokSamArga hai| anAdi kAla kI paramparA se aisA hI upadeza hai / / 4 / / saMbaMdhA-sIla tapa saMyama virati na pUjArika, apavA asaMyama kavAya vivaM bhoga hai| kou zubharUpa kou prazubha svarUpa mUla, bastu ke vicArata duviSa karma roga hai| aisI bandha pati balAnI botarAga deva, pAtama parama meM karata tyAga joga hai| bho bala taraMyA rAgAMva ke harayA, mahA moma ke karaMyA eka zuddha upayoga hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApa ekavahAra 81 zikhariNI niSitu sarvasmin sukRAdurite karmaNi kila pravRte naSkamyaM na khalu munayaH santyazaraNAH / tadA jJAne jJAnaM praticaritameSAM hi zaraNaM svagaM vindantyete paramamamRtaM tatra niratAH // 5 // yahAM koI prazna karatA hai ki jaba zubha kriyA aura azubha kriyA sabho niSidakArI haiM to munIzvara kisakA avalambana lete haiM ? isakA isa prakAra samAdhAna kiyA hai-AmUla-cUla se arthAt jar3a mAtra se vrata-saMyama-taparUpa kriyA athavA zubhopayogarUpa pariNAma yA sakleza pariNAma-aiso jitanI bho kriyAeM haiM ve koI bhI mokSamArga nahIM haiN| sUkSma yA sthUla rUpa jitane bhI aMtajaMlpa yA bahiNalpa vikalpa hai uname rahita nirvikalpa zuddha caitanya mAtra prakAzarUpa vastu hI mokSa mArga hai / ekarUpa aisA ho hai-jo nizcaya se aisA mAna kara calate haiM unhIM ke mokSamArga hai| jinhoMne saMsAra zarIra bhogoM se virakta hokara yatipanA (munipanA) dhAraNa kiyA hai unakA mana, binA Alambana ke, zunya hai-aisA to nahIM hai| to kaisA hai ? jaba aisI pratIti hotI hai ki azukriyA mokSamArga nahIM, aura zabha kriyA bhI mokSamArga nahIM, taba nizcaya hI munIzvara ko zuddha svarUpa kA anubhava hI Alambana hotA hai| jo jJAna bAhara pariNamana karatA thA vahI apane zuddha svarUpa meM pariNamana karatA hai| zuddha svarUpa ke anubhava hone kI yaha vizeSatA hoto hai ki jo samyakadRSTi munIzvara zuddha svarUpa kA anubhava karate haiM, jo usI meM magna haiM, ve sarvotkRSTa atIndriya sukha kA AsvAdana bhAvArtha-zubha kriyAoM meM magna huA vyakti vikalpI hone se duHkhI hai| kriyAoM kA saMskAra chUTane para zuTa svarUpa kA anubhava ho to jIva nirvikalpa hotA hai / usI se mukhI hotA hai / / 5 / / sabaMdhA-ziSya kahe svAmI tuma karanI prazubha zubha, konI hai niSeSa mere saMzaM mana mAhi hai| mona ke saMghayA mAtA deza viratI munIza ! tinako avasthA to nirAlamba nAhIM hai| kahe guru karama ko nAza anumo abhyAsa, aiso prabalamba unahIM ko una mAhi hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaNa TIkA nirupAdhi prAtama samAdhi soI ziva rUpa, paura aura dhUpa pudgala parachAMhI hai||5|| zikhariNI yadetad jAnAtmA dhruvamacalamAmAti bhavanaM / zivamyAyaM hetuH svayapi yaMtastacchiva iti / / prato'nyadvandhasya svayamapi yato bandha iti tat / tato jJAnAtmatvaM bhavanamanubhUtihi vihitaM // 6 // jima cetanA lakSaNa mantra (guNa) svarUpa vasnu kA nizcaya se sthira pratyakSa rUpa se mvarUpakA AmvAdaka kahA hai vaha svayaM apane meM hI mokSarUpa hai| bhAvArtha - jIva kA svarUpa madA karma meM mukta hai jisake anubhava me mokSa honA hai. mA ghaTita honA hai. isameM kucha viruddha to nahIM hai| zuddha mvarUpa kA anubhava mAkSamAgaM hai, umaka mivAya maba aneka prakAra kI zubha kriyAe va agabha kriyAe badha kA mArga hai / ve svayaM hI saba kI saba bandha rUpa hai| pUrvokna catanA lakSaNa jIva niracaya meM pratyakSa rUpa meM nija guNa ke AcaraNa kA svAda letA huA (anubhava karatA huA) mokSamArga hai // 6 // saMbaMyA-mola svarUpa sadA cinmati, baMdha maI karatAta kahI hai| jAvata kAla base jahaM cetana, tAvata so rasa roti gahI hai| prAtamako anubhI jabaloM, tabaloM zivarUpa bazA nivahI hai| paMpa bhayo karanI jaba ThAnata, baMdha viSA taba phaili rahI hai // 6 // zloka vRttaM jJAnasvamAvena jJAnasya bhavanaM sadA / ekadra vyasvabhAvatvAnmolahetastadeva tat // 7 // jJAnampI zuddha cetana vastumAtra ke svarUpa kI pUrNatA (svarUpAcaraNacAritra) meM hI mokSamAgaM hai| isa bAna meM maMdeha nhiiN| bhAvArtha---yadi koI samajhe ki svarUpAcaraNacAritra usako kahA hai jo AtmA ke zuddha svarUpa kA vicAra kare athavA cintana kare athavA ekAgra mana se anubhavana kare- so aisA to nahIM hai| aisA karate hue to baMdha hotA hai| isalie aisA to svarUpAcaraNa cAritra nahIM hotaa| to prazna uThatA hai ki phira svarUpAcaraNa cAritra kaimA hai? mese pakAne se Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 puNya-pApa ekatvavAra svarNa ke bhItara kI kAlimA calI jAtI hai aura svarNa zuddha ho jAtA hai vaise hI jIva dravya meM anAdi se jo azada cetanArUpa rAgAdi pariNamana the ve cale jAte haiM aura zuddha svarUpamAtra zuddha cetanArUpa jIvadravya pariNamatA hai| usakA nAma svarUpAcaraNa cAritra kahA hai-aimA mokSamArga hai / isakA vizeSa vivaraNa isa prakAra hai-jaba taka zuddha pariNamana sarvotkRSTa dazA ko prApta nahIM ho jAtA taba taka zavapane ke aneka bheda haiN| ve bheda jAti-bheda se nahIM hai-bahata zuddhatA, usase jyAdA zuDhanA, phira usame bhI adhika zuddhatA, aisA thor3a-bahuta kI apekSA meM bheda hai| bhAvArtha --- jitanI zuddhatA huI utanI hI mokSa kA kAraNa hai| jaba sarvathA zaddhatA hotI hai taba makala karmoM kA kSaya jisakA lakSaNa hai usa mokSa pada kI prApti hotI hai| trikAla meM zaTa cetanA rUpa pariNamana karane vAlA jo svarUpAcaraNa cAritra hai vaha Atmadravya kA nijasvarUpa hai| zubhAzubha kriyAoM kI bhAMti upAdhirUpa nahI hai| isalie vaha eka jIvadravyasvarUpa hai| bhAvArtha-yadi guNa va guNI ko apekSA se bheda kiyA jAe to aisA bheda hotA hai| parantu yadi jIva kI zudaguNamaya vastu mAtra kA anubhava kareM to aisA bheda bhI miTa jaay| isa prakAra zaDhapane se jIva dravya kI to eka hI sattA hai| aisA zuddhapanA mokSa kA kAraNa hai / isake binA jo kucha bhI kriyArUpa hai vaha saba baMdha kA kAraNa hai / / 7 / / soraThA-prantara dRSTi lakhAva, nija svarUpako prAcaraNa / e paramAtama bhAva, ziva kAraNa yeI sadA // 7 // zloka vRttaM karmasvabhAvena jJAnasya bhavanaM na hi| dravyAntarasvabhAvatvAnmolaheturna karma tat // 8 // jitanA bhI zubha kriyA rUpa athavA azubha kriyArUpa AcaraNa ke lakSaNa se yukta cAritra hai vaha cAritra zuddha catanya vastu kA zuddha svarUpa pariNamana nahIM hai, yaha to nizcaya hai|| bhAvArtha-jitanI bhI gubha yA azubha kriyAeM haiM unakA AvaraNa cAhe bAharI vaktavya ho yA sUkSma aMtaraMga meM citavana ho, abhilApA yA smaraNa ityAdi ho, yaha sArA hI AcaraNa azuddhatvarUpa pariNamana hai, zuddha pariNamana nahIM hai, isalie vaha baMdha kA kAraNa hai, mokSa kA kAraNa nahIM hai| jaise kAmalA kA siMha kahane mAtra ko siMha hai usI taraha AcaraNarUpa caritra kahane mAtrako Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayamAra kalaga TIkA cAritra hai, paranna / amana meM) cAritra nahIM hai / isa prakAra bAharI yA aMtaraMga kA athavA sUkSma myUlampa koI bhI AcaraNa karma ke bhaya kA kAraNa nahIM, bandha kA hI kAraNa hai| vikalpampa AcagNa Anmadravya me bhinna hai, pudgala dravya kA svabhAva aura pudgala dravya ke udaya kA kArya hai, jIva kA svarUpa nahIM hai / bhAvArtha- jo bhI antarjalpa yA vahijaMlpa, mUkSma yA sthala kriyAeM haiMcAhaM ve zubha ho athavA azubha---vikalpampa AcaraNa hone meM sabhI karma ke udayarUpa pariNamana hai, jIva ke guTa pariNamana nahIM hai, bandha ke hI kAraNa hai // 8 // moraThA--karma zubhAzubha doya, pudgalatira vibhAvamala / inasoM mukti na hoya, nAhI kevala pAiye // 8 // zloka mokSahetutirodhAnAndhatvAtsvayameva ca / momahetutirodhAyibhAvatvAttanniSidhyate // 6 // koI kahe ki kriyArUpa jo AcaraNarUpa cAritra hai vaha karane yogya nahIM hai to varjana yogya bho nahIM hai| isakA unara yahI hai ki varjana yogya hai kyoMki vyavahAra cAritra hone se duSTa hai, aniSTa hai, ghAtaka hai aura isalie viSaya-kaSAya ko bhAMti kriyArUpa cAritra niSiddha hai / zubha-azubha rUpa karatUta tyajanIya hai-niSiddha hai| mokSa arthAt niSkama avasthA kA kAraNa jIva kA zuddhatva pariNamana hai usake lie karatRta (kriyA) ghAtaka hone se niSiddha hai| svayaM hI baMdharUpa hai| bhAvArtha--jitane bhI zubha-azubha AcaraNa hai ve samasta karma ke udaya se azurUpa haiM isalie tyAjya hai, upAdeya nahI haiM / / mokSa arthAt sakalakarmakSaya lakSaNa paramAtmapada kA sahaja lakSaNa jIva kA zuddha cetanAspa pari. gamana jo guNa hai, karma usakA ghAtanazIla hai isalie karma (kriyA) niSiddha hai| bhAvArtha-jaise pAnI kA svarUpa to nirmala hai parantu kIcar3a milakara melA hotA hai aura pAnI ke zumpane kA pAta ho jAtA hai, vaise hI jIva dravya svabhAva se svaccha svarUpa hai. kevalanAna-darzana-sukha-vIrya rUpa hai| vaha svaccha panA vibhAvarUpa azudhabetanA jisakA lakSaNa hai usa mithyAtva tathA viSaya. kaSAyalpa pariNAma se miTa gayA hai / ava pariNAma kA svabhAva aisA hI hai ki vaha zupane ko miTA detA hai, isIlie karma (triyA) niSiTa hai| mAnoM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApa ekatvadvAra k koI jova kriyArUpa yatipanA apanAne aura usa yatiSa meM ho magna hokara kahe ki hamane mokSamAgaM pA liyA, kyoMki jo karanA thA vaha to kara liyaa| aise jIva ko samajhAte haiM ki yanipane kA bharosA chor3a para zuddha caitanya svarUpa kA anubhava karo // 6 // sarvayA - kou ziSya kahe svAmI prazubha kriyA azuddha, zubha kriyA zuddha tuma aimI kyoM na baranI / guru kahe jabaloM kriyA ke pariNAma rahe, tabaloM capala upayoga joga dharanI // ghiratA na prAve tauloM zuddha pranubhau na hopa, pAte do kiyA mokSa paMtha kI kataranI / baMdha ko karaMyA dou, buhU meM na bhalI kou, bAdhaka vicAra meM niSiddha kono karanI // 6 // zArdUlavikrIDita saMnyastavyamidaM samastamapi tatkama~va mokSArthinA saMnyaste sati tatra kA kila kathA puSyasya pApasya vA / samyaktvAdinijasvabhAvabhavanAnmokSasya heturbhavanaMSkarmapratibaddhamuddhatarasaM jJAnaM svayaM dhAvati // 10 // jo jIva sakanna karma-kSaya ke lakSaNa se yukta pada ko (anantasukha meM) upAdeya anubhava karatA hai, usake lie, pahale varNita jitane bhI zubha kriyArUpa, athavA azubha kriyArUpa, antarjalA rUpa athavA bahijaMlpa rUpa kriyAeM haiM athavA jJAnAvaraNAdi pudgala ke piMDa azuddha ' rAgAdi rUpa jIva ke pariNAma haiM, ve saba jIva-svarUpa ke ghAtaka hone me AmUla-cUla tyAjya haiN| jaba mamasta hI kama kA tyAga hai to phira puNya kA yA pApa kA kyA bheda rahA ? bhAvArtha - jaba samasta karma jAti ho heya hai taba puNya-pApa ke vicAra ko kyA bAta rahI ? yaha bAta nizcaya meM jAna lo aura puNya karma bhalA hai, aisI bhrAMti meM mata pdd'ii| sakala karmakSaya lakSaNa yukta avasthA kA kAraNa jo zuddha cetanArUpa pariNamana, vaha hI mokSa kA kAraNa hai, usameM samasta karma jAti kA svayaM hI mahaja ho tyAga ho jAtA hai| bhAvArtha-jaise sUrya kA prakAza hone para andhakAra sahaja ho miTanA hai, vaise hI jIva ke zuda 'cetanarUpa pariNamana se, samamna vikalpa miTa jAne haiM, jJAnAvaraNAdi karma-akarma rUpa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TokA pariNamana kara jAte haiM nayA rAgAdi azuddha pariNAma miTa jAte haiM / zAna nivikalpa mbampa hai, pragaTa hI caitanya svarUpa hai| isIlie mokSa kA kAraNa hai aura jIva mamyakadarzana, mamyajJAna va samyakcAritra jo jIva ke nija. svabhAva nathA kSAyika guNa haiM unakA prakaTa rUpa hI bhavana arthAt dhAraNa karane vAlA hai / bhAvArtha- yadi koI yaha zaMkA uThAe ki mola mArga to samyaka. dagaMna-jAna-cAritra tInoM ke milane me hai to phira yahAM jJAna mAtra ko mokSamAga kame kahA? umakA samAdhAna yaha hai ki zuddha svarUpa jJAna meM mamyakadagaMna aura samyakaritra bhI sahaja hI zAmila hai| isalie isa kathana meM koI doSa nahIM balki guNa hai // 10 // saMbaMyA-mati ke sAdhaka ko bAdhaka karama saba, prAtmA pranAdi ko karama mAhi lakSyo hai| ete pari kahe jo ki pApa ro puNya bhalo, soI mahAmUr3ha moma mAragasoM kyo hai // samyaka svabhAva lie hiye meM pragaTomAna, UraSa umaMgi calyo kAhaM na rukyo hai| prAramo mo ujvala banArasI kahata prApa, kAraNa svarUpa ke kArija ko dUkyo hai // 10 // zArdUlavikrIDita yAvatpAkamupaiti karmaviratinisya samyAnamA karmajJAnamamunthyo'pi vihitastAvanna kAcimatiH / kintyatrApi samullasatyavazato yatkarma bandhAya tanmolAya sthitamekameva paramaM jJAnaM vimuktaM svataH // 11 // koI mAne ki mithyAdRSTi kA yatipanA to kriyA rUpa hai isalie baMdha kA kAraNa hai parantu samyakadRSTi jIva kA yatipanA to zubhakriyArUpa aura mokSa kA kAraNa hai, jisame anubhavajJAna tathA dayA, vrata, tapa saMyamarUpa kriyAeM donoM milakara zAnAvaraNAdi karma kA kSaya karate hai to yaha bhrAnti hai aura aisI pratIti koI ajJAnI jIva karate haiN| isakA samAdhAna isa prakAra haijitanI bhI zubha-azubha kiyA, bahirjalpa rUpa vikalpa athavA antarjalpa rUpa vikalpa, yA dravya kA vicArarUpa athavA zuddha svarUpa kA vicAra ityAdi samasta vikalpa karma bana ke kAraNa hai| ziyA kA aisA hI smaav| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApa eka bAra samyakadRSTi aura mithyAdaSTi meM gamA bheda nA koI nahIM hai| kasI bhI karatati karo, aisA hI bandha hai / zaddha svarUpa pariNamana mAtra me hI mokSa hai| yapi eka hI kAla meM mamyakadaSTi jIva ke zuddha jJAna bhI hai aura kriyArUpa pariNAma bhI haiM paraMtu vikriyA ( vibhAva) kapa jo pariNAma hai unase to ekamAtra bandha ho hotA hai, karma kA kSaya eka aga bhI nahI hotA--aisA ho vastu kA svarUpa hai| dUsarI tarapha jimako jima kAla meM zuddha svarUpa kA anubhava zAna ho rahA hai usa kAla meM jJAna meM karma kA bhaya hI hotA hai eka aMza mAtra bhI bandha nahIM hotaa| vastu kA mA ho svarUpa hai / kabhI karmarUpa pariNAma aura Atmadavya ke ddhanvakA pariNamana kA eka ho jIva meM eka hI kAla meM astitva ho aisA bhI hai...imameM koI hAni (doSa) nahIM hai| bhAvArtha-koI kahe ki eka hI jIva meM. eka ho kAla meM, zAna aura triyA dono kaise hote hai to usakA samAdhAna hai ki yaha koI virodhI bAta nahIM hai| kabhI eka hI samaya meM donoM hote hai aimA hI vastu kA pariNAma hai| yadyapi yaha virodhI-sA dokhanA hai, parantu donoM kA apanA-apanA sakA hai, viruddha nahIM hai| pUrvokta kathana ke anumAra jitane kAla taka AtmA kA mithyAtvarUpa vibhAva pariNAma miTatA hai usakA Atmadravya (usa kAla meM) zaddha hotA hai, parantu abhI karma kA mUla me tyAga yA vinAza nahIM haA hai| bhAvArtha- jaba taka zabha-azubha pariNamana hai taba taka jIva kA vibhAva pariNamana rUpa hai| uma vibhAva pariNamana kA aMtaraMga nimitta hai ora bahiraMga nimitta bhI hai| jIva kI jo vibhAvarUpa pariNamana karane kI zakti hai vaha to aMtaraMga nimina hai aura pudagalapiNDa ke udaya meM upajA mohanIya kammaM rUpa pariNamana usakA bahiraMga nimita hai| mohanIya karma bhI do prakAra kA haieka mithyAnvarUpa hai, dUsarA cAritramoha rUpa / jIva kA vibhAva pariNAma bhI do prakAra kA hai| jIva kA eka samyaktva guNa hai, vahI vibhAvaspa hokara mithyAtvarUpa pariNamana karatA hai| to usakA aMtaraMga nimita mithyAtvarUpa pariNAma hai / jIva meM eka cAritra guNa hai jo padagala piNDa (karma) ke udaya se vibhAvarUpa pariNamana karatA huA viSaya-kapAya lakSaNa meM yukta cAritra moharUpa pariNamanA hai| usakA bahiraMga nimitta hai---cAritra moharUpa pariNamana kiyA huA pudgalapiMDa kA udaya / upazama kA krama sA hai ki pahale mithyAtva kammaM kA upazama hotA hai athavA kSaya hotA hai| usake bAda cAritramohakama kA upazama hotA hai athavA kSaya hotA hai| kisI Asanna bhavya jIva ke kAla. labdhi pAkara mithyAtvarUpa pudgala-piDakarma kA upagama hotA hai athavA aya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 samayasAra kalaza TIkA hotA hai| gemA hone para jIva samyaktva guNarUpa pariNamana karatA hai-vaha pariNamana gudanArUpa hai| jaba taka vaha jIva kSapakazreNI na car3he taba taka umako cAritra moha karma kA udaya hai| aise udaya meM jIva phira viSaya-kaSAyarUpa pariNamana karatA hai-vaha pariNamana rAgarUpa hai, azuddharUpa hai / isa prakAra kimI kAla meM kisI jIva ke zapanA aura azaddhapanA donoM eka hI samaya meM ghaTita hotA hai. isameM koI virodha nahIM hai / isameM jo vizeSa bAta hai ki yapi jIva ko eka hI kAla meM zuddhapanA tathA azuddhapanA donoM hote haiM nathApi ve apanA-apanA kArya karate hai| samyakadRSTi puruSa samasta dravyakarmarUpa bhAvakamakA aMtajaMlpa, bahilparUpa, sUkSma-sthalarUpa kriyA se virakta hai parantu cAritramoha ke udaya me balAt use kriyA karanI par3atI hai| jitanI bhI kriyA hai utanI hI jAnAvaraNAdi karmabandha karatI hai, saMvara-nirjarA aMza mAtra bhI nahIM karatI hai| pUrvokta kathana ke anusAra eka jAna hI arthAt eka gaddha catanya prakAza hI jJAnAvaraNAdi karma ko kSaya karane kA nimitta hai| bhAvArtha----eka jIva meM gaddhapanA ora agadapanA donoM eka hI kAla meM hote haiN| parantu jitane aMza meM gaDhapanA hai utane aMga meM karmoM kA kSaya hai aura jitane aMga meM azuddhapanA hai utanaM aMga meM kamaMbaMdha hotA hai| eka hI samaya meM donoM kArya hote hai| yaha aisA hI hai, isameM mandeha karanA nahIM / zuddha jJAna sarvotkRSTa hai, pUjya hai aura trikAla meM samasta paradravya se bhinna hai / / 1 / / saMbaMyA---joloM praSTa karma ko vinAza nAhi sarvathA, toloM antarAtamA meM dhArA doI prnii| eka mAnadhArA eka zubhAzubha karmadhArA, duhUM ko prakRti nyArI-nyArI dharano itano vizeSa karamapArA badhalpa, parAdhIna sakati viviSa baMdha krnii| mAnapArA molarUpa mola ko karanahAra, doSa ko haranahAra bhI samudra taranI // 11 // zArdUlavikrIDita magnAH karmanayAvalambanaparAmAnaM na jAnanti ye magnA mAnanayaMSiNo'pi yatisvandhanamandocamaH / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya-pApa ekatva dvAra vizvasyopari te taranti satataM jJAnaM bhavantaH svayaM ye kurvanti na karma jAtu na vazaM yAnti pramAvasya ca // 12 // aneka prakAra kI kriyA ko mokSa kA avalambana (mArga) jAnakara jo ajJAnI jIva unake (una kriyAoM ke) pAlana meM tatpara hai ve bhI majhadhAra meM vaMge kyoMki dezadacatanyavastu kA pratyakSa rUpa se AsvAdana karane meM samartha nahIM haiN| kriyA hI mokSamArga hai ve aisA jAna kara kiyA karane meM tatpara haiN| bhAvArtha-ve saMsAra meM rulate haiM, mokSa ke adhikArI nahIM haiM / jo jIva zuddha caitanya prakAza ke (mAtra) pakSapAtI haiM aise bhI jIva saMsAra meM DUbe hI haiN| bhAvArya-zuddha svarUpa kA usako anubhava to hai nahIM parantu usane usakA mAtra pakSapAta pakar3a rakkhA hai| aisA bhI jIva saMsAra meM ibA hI hai| kyoMki vaha atyanta svecchAcArI hai| vaha caitanya svarUpa kA vicAra mAtra bhI nahIM karatA hai| aisA jo koI ho, usako mithyAdRSTi jaannaa| yahAM koI AzaMkA kare ki zaTa svarUpa kA anubhava mokSamArga hai aisI jisako pratIti hai vaha mithyAdRSTi kame huA? samAdhAna-vastu kA svarUpa aisA hai ki jitane kAla taka zuddha svarUpa kA anubhava hotA hai utane kAla taka jitanI bhI azuddhatArUpa bhAva-dravyarUpa kriyAeM haiM ve saba sahaja hI miTa jAtI haiN| parantu mithyAdRSTi jIva aisA mAnatA hai ki saba kriyAoM ke jyoM kI tyoM hI rahate hue bhI zuddha svarUpa kA anubhava mokSamArga bana jAtA hai / so vastu kA svarUpa aisA to nahIM hai| isalie jo vacanamAtra se yaha kahatA hai ki zuTa svarUpa kA anubhava mokSamArga hai vaha jIva mithyAdRSTi hai| aisA kahane se to koI kArya kI siddhi nahIM hai| yadi koI jIva samyakSTi hai to Upara kahe donoM prakAra ke jIvoM se Upara uTha kara sakala kamoM kA kSaya karake mokSapada ko prApta hotA hai| jo koI nikaTa saMsArI samyakadRSTi jIva niraMtara zuddha jJAnarUpa pariNamana kara rahA hai baha (aneka prakAra kI kriyAeM karate hue bhI) aneka prakAra kI kriyAoM ko mokSamArga mAna kara nahIM karatA hai| bhAvArya-karma ke udaya se zarIra kaMsA hI hai parantu usako heya spa jAnatA hai| tathA aneka prakAra kI kriyAeM bhI jaisI hai parantu unako heya rUpa mAnatA hai // kriyA to kucha nahIM aisA jAna kara vaha viSayI yA asaMyamI kadAcit bhI nahIM hotaa| kyoMki asaMyama kA kAraNa jo tIvra saMkleza pariNAma hai yaha saMdeza to mUna hI se calA gayA hai| aisA jo sampaSTi Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TIkA jIva hai vaha jIva tatkAla mAtra mAkSa pada ko pAtA hai // 12 // mayA- mamajhe na mAna, kahe karama kie soM mokSa, aise jIva vikala miyAna kI gahala meN| mAna pabha gaheM kaheM prAtamA prabandha madA, barate muchanna teu ye hai cahala meN| jathA yogya karama kareM paM mamatA na para, raheM mAvadhAna jAna dhyAna kI Tahala meN| teI bhava sAgara ke Upara haM tareM jIva, jinheM ko nivAma syAdavAda ke mahala meM // 12 // mandAkrAMtA bhedonmAdaM bhrama-rasamarAnATayatpItamohaM mUlonmUlaM sakalamapi tatkarma kRtvA balena / helonmo paramakalayA sAImArabdhakeli mAnajyotiH kalitatamaH projajamme bhareNa // 13 // nizcaya hI jisakA pariNamana atIndriya sukha ke pravAha se huA hai aura jisane mithyAtva aMdhakAra ko dUra kiyA hai aisA zuddha svarUpa prakAza apanI sampUrNa sAmayaM se tathA apane sahaja svarUpa me (uparokta samyakdRSTi jIva ke) pragaTa hotA hai| jaisA kahAhe-aneka prakAra bhAvarUpa yA dravyarUpa kiyA, cAhe pAparUpa hoM athavA puNyarUpa (usake) barajorI se hotI haiM aura (vaha jAnatA hai ki) ye jitanI bhI kriyAeM haiM koI mokSamArga nahIM hai ataH una kriyAoM meM mamatva kA tyAga karatA hai| isa taraha zadajJAna hI mokSamArga hai yaha sidAnta siddha huaa| jame koI dhatUrA pIkara matavAlA ho jAtA hai usI prakAra (mipyAdRSTi jova) zubha triyA mokSamArga hai aise pakSapAta meM matavAlA huA viparIta mAnyatA ko dhAraNa kara puNya karma ko bhalA mAnatA hai / isa dhokhe ke naze ke jyAdA car3ha jAne se nAvanA hai| bhAvArtha-jaise koI dhatUrA pIkara vemudha hokara nAcatA hai vaise hI mipyAtva karma ke udaya se zuddha svarUpa ke anubhava ko sudha nahIM rhtii| zubha pArma ke upapa se jora bArika padavI milatI hai unhIM se muba mAna sA hai Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 puSpa-pApa ekalAra ki maiM devatA hUM, mere aisI vibhUti hai, kaisA mere puNya kA udaya hai, aisA mAna kara bArambAra raMjAyamAna ho rahA hai // 13 // saMbaMyA-jaise matavAro kou he praura kare pora, taise mUha prANI viparItatA parata hai| prazubha karama baMdha kAraNa batAne mAne, mukati ke hetu zubha roti prAcarata hai / antara muSTi bhaI mUr3hatA bisara gaI, mAna ko udyota bhrama timira harata hai| karaNI soM bhinna rahe prAtama svarUpa gahe, anubhI prAraMbhi rasa kautuka karata hai // 13 // // iti caturthodhyAya // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya prAstrava-pradhikAra drutavilaMbita prathamahAmanirbharamanyaraM samararaGgAparAgatamAtra / prayamubAragamIramahodayo, jayati durjayavoSadhanurvaraH // 1 // yahAM meM | Age] yaha kathana kareMge ki gaddha svarUpa anubhava rUpI yodA, rAgAdi pariNAma lakSaNa vAle Arava ko miTAnA hai| bhAvArtha-yahI meM lekara Arava kA svarUpa kaheMge / eka ora meM zAzvana ananta zaktime yukna [nija] svarUpa, aura dUsarI ora se Amrava (jisake AdhIna hone meM mamamna masAro jIvarAzi gavaM-abhimAna meM magna hokara matavAlI hai| saMgrAma bhUmi meM sanmukha Ae haiN| bhAvArtha-jaise prakAza aura andhakAra parampara viruddha haiM vaise hI zuddha jJAna aura Amrava viruddha hai // 1 // saMbaMyA-jete jagavAsI jIva pAvara jaMgama rUpa, tete nija basa kari rAkhe bala tori ke| mahAabhimAnI aisomAnavaagAdha jopA, ropi ramapambha ThADo bhayo camori ke|| prAyo tihi pAmaka pracAnaka parama pAma, mAna nAma subhaTa savAyo bala phorike| mAdhava pachAro ragaSambha topirapotAhi, nirakhi banArasI namata kara jori ke // 1 // zAlinI bhAvo rAgaSamohevinA yo, bIvasya sthAna mAnanita eva / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atrava-adhikAra rundhana sarvAn byakarmAnavaudhAna epomAvaH sarvamAvAlavANAn // 1 // jisa jIva ke kAlalabdhi pAkara samyaktva guNa prakaTa huA aura jisake sukha mAna cetanA mAtra kA kAraNa pAkara zuddha svarUpa ke anubhavarUpa pariNAma hue vaha jIba, asaMkhyAta loka mAtra jitane bhI azuddha cetanArUpa rAga-reSamoha Adi jIva ke vibhAva pariNAma haiM unakA, tathA unake nimitta se upaje saba mAnavaraNAdi pudgala kamoM kA, mUlonmUla vinAza kara detA hai| bhAvArya-jisa kAla zuddha caitanya vastu kI prApti hotI hai usa kAla mithyAtva-gaga-deSa rUpa jIva ke vibhAva pariNAma miTate hai| yaha eka hI samaya meM hotA hai| isameM samaya kA antara nahIM hai| zurabhAva zuDhacetanamAtra bhAva hai aura rAgAdi pariNAma se rahita hai| dravyakarma arthAt mAnavaraNAdi karma paryAyarUpa pudgala piNa kA samUha dhArApravAharUpa se pariNamita hokara samayamamaya AtmA ke pradezoM meM eka kSetrAvagAha ho rahA hai| bhAvArSa-jo karmavargaNA jJAnAvaraNAdirUpa pariNamana karatA hai usake asaMkhyAta loka mAtra meva haiM / samyaktva guNa prakaTa hokara samasta karma-jo dhArA pravAha rUpa A rahe haiMunako roka detA hai| bhAvArtha- agara koI aisA mAne ki jIva ke zuddha bhAva hone se rAgAdi azuTa pariNAma miTate haiM parantu Asrava se hotA thA vaise hI hotA hai- so aisA to nahIM hai / jaise kahA hai vaisA hai| jIva ke zuddhabhAvarUpa pariNamana se avazya hI azuddha bhAva miTane haiM, azuTa bhAva ke miTane se avazya hI dravyakarmarUpa Asrava miTate haiM- isalie zuDhabhAva upAdeya hai, anya samasta vikalpa heya haiM // 2 // saMbaMyA-kti pAyava so kahie jahi, pudagala bIca praveza graasN| bhAvita mAnaba so kahie bahi, rAga vimoha viroSa vikAse // samyaka parati so kahie bahi, rakSita bhAvita prAbhava maase| mAmakalA pragaTe lihiM pAnaka, antara bAhira aura , bhAle // 2 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA upajAti bhAvAnavAmAvamayaM prapanno, gyAnabema: svata eva bhinnaH / mAnI sadA jJAnamayaMkamAvo, nirAsabo kAyaka eka eva // 3 // dravyApa aisA hai ki jo mAnI jIva arthAt samyaSTi jIva gagAdi aNuda pariNAma me rahina hai, zuTatvarUpa jisakA pariNamana hai, jo mvadravyamvarUpa aura paradravyasvarUpa samasta zeya vastuoM ko jAnane meM samartha hai, jo sarva kAla arthAn hara samaya dhArApravAharUpa cetanarUpa eka bhAva meM pariNamana kara rahA hai, vaha samyakapTa jIva Azrava se rahita hai| aba samyakadRSTi jova nirAzrava kaise siddha hotA hai, yaha kaheMge / [vaha samyadRSTi jIva] mithyAtva rAga-deSarUpa azuddha cetanA pariNAmoM ke vinAza ko prApta hA hai| bhAvArtha-ananta kAla se lekara jIva mithyAdRSTi hotA hubA mithyAtva-rAga-parUpa pariNamana kara rahA thA usI kA nAma Asrava hai| vaha to kAlalamdhi pAkara vaha jIva samyaktva paryAyarUpa pariNamA, zuddhatAspa pariNamA, usake azuda pariNAma miTe, aura isa prakAra bhAvAsrava se rahita humA / jo mAnAparaNAdi karma paryAyarUpa se jIva ke pradezoM meM baiThe haiM, una pudgala piMDoM se yaha jIva svabhAva hI se bhinna hai aura saba kAla meM nirAlA hI hai| bhAvArtha-Asrava do prakAra kA hai-eka dravyAsrava aura eka bhaavaanv| mAtmA ke pradezoM meM jo pudagalapiTa karmarUpa baiThe haiM unako dravyAsrava kahate haiN| yaha jIva svabhAva hI se ina dravyAkhavoM se rahita hai| isase yadyapi jIva ke pradeza aura pudgalapira ke pradeza eka hI kSetra meM rahate haiM tathApi ve donoM vastutaH-sva-sattA aura guNa-svabhAva meM rahane se eka dravyarUpa nahIM hote haiN| apane-apane dravya guNa paryAyarUpa hI rahate haiM / pudgala pige se jIva mitra hai| bhAvAtrava arthAt moha-rAga-deSa rUpa vibhAva-azuddha cetana pariNAma yadyapi jIva kI mithyAdRSTi avasthA meM aise hI hote haiM tabApi samyaktva rUpa pariNamana se azuddha pariNAma miTa jAte haiN| isalie samyakadaSTi jIva bhAvAsaba se rahita hai| isase aisA artha nikalA ki samyakadRSTi jIva nirAlaya hai||3|| caupAI-bomyAnamama hoii| vahaM bhAvAlA bhAva na koii|| cAkopamA mAnava mhie|tomaataar nirAba karie // 3 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maa-adhikAra zArdUlavikrIDita sanyasyannijabuddhipUrvamanizaM rAgaM samagraM svayam vAraMvAramabuddhipUrvamapi taM jetuM svarzAkta spRzan ucchindan paravRttimeva sakalAM jJAnasya pUrNo bhavannAtmA nityanirAlavo bhavati hi jJAnI yadA syAtavA // 4 // 65 jaba kisI jIva kA anaMtakAla se ho rahA vibhAva ( mithyAtva bhAva ) rUpa pariNamana nikaTa sAmagrI pAkara chUTa jAe taba vaha svabhAva ( samyaktva) rUpa pariNamatA hai| aisA samyakdRSTi jIva samasta AgAmI kAla meM sarvathA, sarvakAla astrava se rahita hotA hai| bhAvArtha-yadi koI saMdeha kare ki samyakadRSTi jIva Asrava sahita hai yA Atrava se rahita hai ? usakA yaha samAdhAna hai ki Asrava se rahita hai| vaha aise ki apane mana ke Alambana se jitane bhI asaMkhyAta lokamAtra bhedarUpa moha-rAga-dveSarUpa azuddha pariNAma haiM athavA paradravya se raMjita pariNAma haiM, una sabako samyaktva kI utpatti se lekara AgAmI saba kAla meM sahaja hI chor3atA hai| bhAvArtha- nAnA prakAra ke karmoM ke udaya se nAnA prakAra kI saMsAra zarIra bhoga sAmagrI hotI hai / samyakadRSTi jIva aisI samasta sAmagrI ko bhogate hue bhI maiM deva hUM, maiM manuSya hUM, maiM duHkhI hUM, maiM mukhI hUM, ityAdi rUpa se Anandita nahIM hotA / jAnatA hai ki maiM catanamAtra zuddha svarUpa huuN| yaha saba karma kI racanA hai| aise anubhava se mana kA vyApAra rUpa rAga miTa jAtA hai // mana ke Alambana ke binA bhI moha karma ke udaya kA nimitta kAraNa pAkara jIva ke pradeza, jo azuddhatArUpa pariNamana kara rahe haiM, samyakadRSTi jIva, unako bhI jItane ke nimitta akhaNDita dhArA pravAharUpa zuddha caitanya vastu ko svAnubhava pratyakSapane se AsvAdanA hai / bhAvArtha - mithyAtva-rAga-dveSa rUpa jo jIva ke azuddha cetanArUpa vibhAva pariNAma haiM ve do prakAra ke haiM- eka pariNAma buddhipUrvaka haiM aura eka pariNAma abuddhipUrvaka haiN| vivaraNa buddhipUrvaka pariNAma unako kahate haiM jo mana ke dvAra se pravartana karate haiM, bAharI viSayoM ke AdhAra se pravartana karate haiM aura pravartana hote hue jIva svayaM bhI jAnatA ki hamAre pariNAma isa rUpa haiN| tathA anya jIva bhI anumAna se jAnate ki usa jIva ke aise pariNAma haiN| aise pariNAmoM ko buddhipUrvaka pariNAma Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E samayasAra kalaza TIkA kahate haiN| aise pariNAma jIva kI jAnakArI meM haiM aura unako samyakadRSTi jova miTA sakatA hai| kyoMki zuddha svarUpa kA anubhava hone se usameM aisA karane kI sAmarthya hai| abuddhipUrvaka pariNAma unako kahate haiM jo pAMca indriyoM tathA mana ke vyApAra binA hI, moha karma ke udaya kA nimitta pAkara, moharAga-dveSa rUpa azuddha vibhAva pariNAma rUpa svayaM hI jIvadravya ke asaMkhyAta pradezoM meM pariNamate haiN| aisA pariNamana jIva kI jAnakArI meM nahIM aura jIva kI sAmathyaM meM bhI nahIM isalie jaise-taise miTAyA nahIM jA sakatA / taba aise pariNAma meTane ke lie niraMtara zuddha svarUpa kA anubhava karatA hai| zuddha svarUpa kA anubhava karane se ve sahaja hI miTa jAte haiN| aura to koI upAya ho nahIM hai, mAtra eka zuddha svarUpa kA anubhava hI upAya hai| aura kyA karane se nirAsrava hotA hai ? zubharUpa athavA azubharUpa jitanI bhI zeya padArthoM meM raMjAyamAna hone kI pariNAma kriyAeM haiM unako mUla se ukhAr3atA huA samyakadRSTi (jIva) nirAsrava hotA hai / bhAvArtha - zeya aura jJAyaka kA saMbaMdha do prakAra kA hai| eka to jAnanA mAtra hai aura rAgadveSarUpa nahIM hai-jaise kevannI sakala jaya vastuoM ko dekhane aura jAnate haiM parantu kisI vastu meM rAga-dveSa nahIM karate haiN| usakA nAma zuddha jJAna cetanA kahA / samyadRSTi jona ke zuddha jJAna cetanArUpa jAnapanA hai isalie mokSa kA kAraNa hai, bandhakA kAraNa nahIM hai| dUsarA jAnanA aisA hai ki kitanI hI viSaya vastuoM ko jAna rahA hai ora mAh karma ke udaya kA nimitta pAkara iSTa vastuoM meM rAga kara rahA hai, unake bhoga kI abhilASA kara rahA hai, tathA aniSTa vastuoM meM dveSa karatA hai, aruci karatA hai, so aisA jo rAgadveSa se milA huA jJAna hai usakA nAma azuddhacaMtanA lakSaNAvAlI karma cetanA athavA karmaphala catanArUpa kahA hai aura isIlie vaha bandha kA kAraNa hai| aisA pariNamana samyakadRSTi kA nahIM hai| kyoMki mithyAtvarUpa pariNAma ke cale jAne para aisA pariNamana nahIM hotA hai / aise azuddha jJAna cetanArUpa pariNAma midhyAdRSTi ke hote haiM // aura kaise nirAlaba hotA hai ? pUrNajJAnarUpa hotA huA nirAsrava hotA hai| bhAvArtha-rAga-dveSa se milA huA jJAna khaMDita jJAna hai| rAgadveSa ke cale jAne para jJAna kA pUrNa honA kahA hai| aisA hotA huA samyakdRSTi jIva nirAsrava hotA hai ||4|| sarvayA - jete mana gocara pragaTa buddhi pUrabaka, tina pariNAmana kI mamatA haratu haiM / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asava-adhikAra manasoM pragobara prabuddhi pUravaka bhAva, tinake binAsa ko udyama paratu haiM // yAhI bhAMti para-pararagati ko patana kareM, mokSa ko jatana kareM bhojala taratu haiM / aise jJAnavaMta te nirAsrava kahAve sadA, jinheM ko sujasa suvicakSaraNa karata haiM // 4 // dhanuSTup sarvasyAmevajIvantyAM dravyapratyayasantatau / kuto nirAlavo jJAno nityameveti cemmatiH // 5 // koI AzaMkA karatA hai ki samyakadRSTi jIva ko sarvathA nirAlava kahA aura hai bhI yahI / parantu jJAnAvaraNAdi dravyapiNDa jaise the vaise ke vaise hI haiM; tathA una karmoM ke udaya se jo bhAMga sAmagrI prApta thI vaha bhI saba vaisI kI vaisI hI hai; tathA una karmoM ke udaya meM nAnA prakAra ke sukha-duHkha bhI bhogatA hai : indriyoM aura zarIra sanbandhI sAmagrI jaisI thI vaisI ho hai aura samyakadRSTi jIva uma sAmagrI ko bhoga rahA hai / itanA saba rahane para bhI nirAlavapanA kaime ghaTita hotA hai ? yaha prazna uThAyA gayA hai| jIva ke pradezoM meM hI pudgala piNDarUpa aneka prakAra ke mohanIya karma pariNamate haiM aura bahuta kAla taka jIva ke pradezoM meM sthita rahate haiN| AtmA jo bhI thI jaisI bhI thI, vaisI hI hai| phira bhI nizcayapUrvaka kahA hai ki samyaka dRSTi jIva sarvadhA, sarva kAla Alava se rahita hai - aisA kisa vicAra me kahA ? uttara meM AcArya kahate haiM ki he ziSya ! yadi tere mana meM aisI zaMkA upajI hai to usakA uttara suna kahate haiM ||5|| sarvayA kyoM jaga meM vicare matimaMda, svachanda savA barataM budha taMse / caMcala cita prasaMjama baina, zarIra saneha yathAvata jaise || bhoga-saMyoga parigraha-saMgraha, moha vilAsa kare jahAM aise / pUchata ziSya pracAraja ko yaha, samyakvanta nirAkhava kaMse ||5|| mAlinI 7 vivahati na hi sattAM pratyayAH pUrvabaddhAH, samayamanusaranto yadyapi dravyarUpAH / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA tadapi sakalarAgadveSamohavyudAsA davatarati na jAtu jJAninaH karmabandhaH // 6 // samyakadRSTi jIva ke kisI bhI naya se, jJAnAvaraNAdi pudgalapiNDa kA nUnana Agamana, karmarUpa pariNamana nahIM hotA athavA jo kabhI sUkSma, abuddhipUrva rAgadveSa pariNAma me bandha hotA bhI hai to vaha bahuta hI alpabandha hotA hai| to bhI vaha itanA alpa hotA hai ki use samyakdRSTi jIva ke baMdha hotA hai aisA koI trikAla meM bhI nahIM kaha sktaa| jitane bhI zubharUpa athavA azubharUpa prItirUpa pariNAma, duSTarUpa pariNAma, athavA pudgaladravya kI vicitratAoM (nAnA prakAra ke rUpoM va avasthAoM) meM Atmabuddhi kA jo viparIta pariNAma hai unase jo rahitapanA hai usake kAraNa samyakadRSTi jIva ke bandha ghaTita nahIM hotaa| sArI sAmagrI hote hue bhI samyakadRSTi jIva karma kA kartA nahIM hai / sArI sAmagrI isalie hai ki samyaktva kI utpatti se pahale jIva mithyAdRSTi thA usase jo mithyAtvarUpa tathA cAritramoharUpa pudgalakarmapiNDa, rAgadveSa Adi mithyA pariNAmoM ke kAraNa baMdhA thA vaha mattA -sthiti-baMdharUpa jIva ke pradezoM meM vaisA hI par3A hai, usane apanA astitva nahI chor3A aura udaya meM bhI AtA hai| samaya-samaya para akhaMDita dhArA pravAha rUpa vaha pUrva kA baMdhA karma udaya meM Akara nAnA sAmagrI prastuta karatA rahatA hai to bhI samyaka dRSTi jIva karmabandha kA karttA nahIM hai| da bhAvArtha - yadyapi anAdikAla ke mithyAdRSTi jIva ne kAlalabdhi pAkara samyaktva guNarUpa pariNamana kiyA parantu cAritramohakarma kI sattA to abhI vaisI hI hai aura udaya bhI vaisA hI hai| usake paMcendriyoM ke viSayoM ke saMskAra bhI me hI hai aura unako bhogatA bhI hai| jJAnaguNayukta hone se bhogate hue unakA vedana bhI karatA hai to bhI, jaise mithyAdRSTi jIva AtmasvarUpa ko nahI jAnatA hai aura karma ke udaya ko hI apanA jAnatA hai tathA iSTa yA aniSTa sAmagrI ko bhoganA huA unameM rAga-dveSa karatA hai, vaisA samyaka dRSTi jIva nahI hai / samyakadRSTi jIva AtmA ke zuddha svarUpa kA anubhava karatA hai | zarIrAdi samasta sAmagrI ko karma kA udaya jAnatA hai| udaya meM AyA to usako bhogatA va baratatA hai parantu aMtaraMga meM paramaudAsIna hai / isalie samyakdRSTi jIva ke karmabandha nahIM hai| aisI avasthA samyakadRSTi jIva kI sarvakAla nahI rahato / taba taka hI rahatI hai jaba taka vaha sakala karmoM kA kSaya karake nirvANa padavI ko nahIM pA letA / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 mAnava adhikAra jaba nirvANa padavI ko pA letA hai usa samaya kA kyA kahanA-taba to vaha sAkSAt paramAtmA hai // 6 // saMbaMyA-pUraba avasthA bekaramabandha kone praba, teI udaya prAha nAnA bhAMti rasa deta haiN| keI zubha sAtA keI prazubha prasAtArUpa, I meM na rAgana viroSa samaveta haiN| pavAyogya kriyA kareM phala kI naicchA pareM, jIvana * mukati ko virada gahi leta haiN| yAteM jAnavanta ko na mAlava kahata kou, mukhatA soM nyAre bhaye zuddhatA sameta haiN||6|| anuSTrapa rAgadveSavimohAnAM jJAnino yadasaMbhavaH / tata eva na bandho'sya te hi bandhasya kAraNaM // 7 // aisA kahanA ki- samyagdRSTi jIva ke bandha hotA hai aisI pratIti kyoM hotI hai, isakA aura vivaraNa dete haiM / samyagdRSTi jIva meM rAga arthAt raMjAyamAna hone kA pariNAma, deSa arthAt uddhaMga athavA moha arthAt viparItapanA aise jo azuddha bhAva haiM ve vidyamAna nahIM haiN| bhAvArtha-samyagdRSTi jIva karma ke udaya se raMjAyamAna nahIM hotA, isalie usake rAgAdika nahI haiN| isI kAraNa me samyagdaSTi jIva ke jJAnAvaraNAdi dravyakarma kA bandha nahIM hai nizcaya meM aisA hI dravya kA svarUpa hai| isa prakAra rAga-deSa-moha aise jo azuda pariNAma hai ve hI baMdha ke kAraNa haiN| bhAvArtha- yadi koI ajJAnI jIva aisA mAne ki samyagdaSTi jIva ke cAritramoha kA udaya hote usa udaya mAtra ke hone se AgAmI jJAnAvaraNAdi karma kA bandha bhI hotA hogA to usakA samAdhAna yaha hai ki-bAritramoha ke udaya mAtra se baMdha nahIM hotaa| udaya hone para jo rAga-daSa-moha pariNAma hoM to bandha hotA hai anyathA aura kAraNa hajAroM bhI hoM to bhI karmabandha nahIM hotA / aura dUsarI ora rAga-dveSa-moha pariNAma mithyAtva karma ke udaya kI zakti se hote haiM / mithyAtva ke jAne para aMkale cAritramAha ke udaya kI zakti nahIM ki vaha rAga-dveSa-moha rUpa pariNamana karavA de| isa prakAra samyakadRSTi jIva ke rAga-deSa-moha pariNAma nahIM hote aura isa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwk 7 // samayasAra kalaza TokA lie karmabandha kA kartA mamyakadRSTi jIva nahIM hotA // 7 // dohA-jo hita bhAvamu rAga hai, ahita bhAva viross| bhramabhAva viroSa hai, nirmala bhAva suboss| gaga viroSa vimoha mala, yeI prAthava mUla / gheI karma bar3hAike, kare dharma kI mUla // jahAM na rAgArika dazA, so samyaka pariNAma / pAte sampabanta ko, kayo mirAbaba nAma // 7 // vasaMtatilakA adhyAsya zUbanayamuDhatabodhacihnamakAyameva kalayaMti sadeva yete| rAgAdimuktamanasaH satataM bhavantaH pazyanti bandhavidhuraM samayasya sAraM // 8 // jo koI nikaTa bhavya jIva samamta rAgAdi vikalpoM se citta nirodha karake aura nizcaya mAna kara uma nivikalpa zuddha catanya vastu mAtra kA sadA kAla dhArA pravAha mpa se abhyAsa karatA hai ki jisakA lakSaNa hai ki usameM jAnaguNa sarvakAla pragaTa hai / vaha jIba nizcaya me sakala karmoM se rahita anaMta catuSTaya se yukta paramAtma-pada ko prakaTa hI prApta karatA hai| vaha paramAtmA pada anAdikAla se eka baMdha-paryAyampa cale Aye jJAnAvaraNAdikarmarUpa pudagala piNDoM se sarvathA rahita hai| bhAvArtha .. jo sakala kamoM kA bhaya karake zuddha humA hai usa zuru svarUpa kA anubhava karatA huA vaha jIva aisA hai ki jisakA pariNAma rAga-dveSa-moha se rahita hai aura vaha nirantara aisA hI hai| bhAvArSa-yadi koI kahe ki hara samaya aisA ho jAtA hogA jaisA Upara varNana kiyA hai| so yaha bAta nahIM hai, vaha to sadA, sabhI samaya meM zurUpa rahatA hai / / 8 / / saMbaMyA-koI nikaTa bhamyarAzI jagavAsI jIva, miyAmata mekhi mAna-bhAva pariNaye haiN| jinha ke mudRSTi meM na rAgasaMSa-moha kahUM, bimala trilokani meM tonoM joti laye hai| taji paramAra ghaTa sodhi niroSa boga, zusa upayoga kI dazA meM mili gaye haiN| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -adhikAra teI bandha paddhati viDAri para saMga bhAri, bhApa meM magana haM ke prAparUpa bhaye haiM ||8|| vasaMtatilakA pracyutpa zuddhanayataH punareva ye tu rAgAdiyogamupayAnti vimuktabodhAH / te karmabandhamiha vizvati pUrvabaddhadravyAtsarvaH kRtavicitravikalpajAlam // 6 // dd jo koI upazama samyagdRSTi athavA vevakasamyagdRSTi jIva zuddhacaitanya svarUpa ke anubhava se bhraSTa huA hai arthAt jisakA zuddha svarUpa kA anubhava chUTa gayA hai usake rAga-dveSa-moharUpa pariNAma ho jAte haiM aura vaha jJAnAvaraNAdi karmarUpapudgala ke piMDoM kA nayA upArjana karatA hai / bhAvArtha - jaba taka samyakadRSTi jova samyaktva ke pariNAmoM se yukta rahatA hai taba taka usake rAga-dveSa-moha Adi azuddha pariNAmoM ke na hone se jJAnAvaraNAdi karma bandha nahIM hote| pIche yadi samyagdRSTi jIva samyaktva ke pariNAmoM se bhraSTa hotA hai to rAga-dveSa-moharUpa azuddha pariNAmoM ke hone se jJAnAvaraNAdi karmabandha hote haiM, kyoMki mithyAtva kA pariNAma azuddharUpa hai / vaha karmabandha una nAnA prakAra ke rAga-dveSa-moha pariNAmoM kA samUha hai jo samyaktva upajane se pUrva mithyAtva rAga-dveSa pariNAmoM se baMdhe pudgala fisrUpa midhyAtvakarma tathA cAritramoha karmoM ke kAraNa hue haiN| bhAvArthajitane samaya taka jIva ne samyaktva ke bhAvarUpa pariNamana kiyA utane samaya cAritramoha karma kIle hue sAMpa kI taraha apanA kArya karane meM samartha nahIM thA / vahI jIva jaba samyaktva ke bhAva se bhraSTa huA aura mithyAtva bhAvarUpa pariNamA to usa samaya cAritramoha karma akIle hue sA~pa kI bhAMti apanA kArya karane meM samartha ho gayA / arthAt cAritramoha kA kArya jIva ke azuddha pariNamana meM nimitta honA hai, usameM vaha samartha ho gayA / mithyAdRSTi jIva ke to sabhI cAritra moha karma se bandha hogA hI / parantu jaba jova samyaktva pAtA hai taba jo cAritramoha ke udaya se bandha hotA hai usa samaya bandha zaktihIna hone ke kAraNa vaha bandha nahIM kahAtA / isalie Upara samyaktva ke samaya cAritramoha ko kIle hue sAMpa kI bhAMti batAyA hai| aura mithyAtva Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 samayasAra kalaza TIkA ke samaya cAritramoha ko akIle sAMpa kI bhAMti btaayaa| uparokta kathana kA aisA bhAvArtha samajha lenA cAhie // 6 // sarvayA - jete jova paMDita kSayopazamI upazamI, inakI vyavasthA jyoM luhAra kI saMDAsI hai| khira prANimAMhi khila pAriNamahi tase yeu, khira meM midhyAta viraNa jJAnakalA bhAsI hai / jo loM jJAna rahe toloM sithala caraNamoha, jaise kole nAga ko sakati gati nAsI hai| prAvata miSyAta taba nAnArUpa baMdha kare, jeu kole nAga kI sakati paragAsI hai // 6 // anuSTupa idamevAva tAtpayyaM heyaH zuddhanayo na hi / nAsti bandhastadatyAgAttatyAgAdvandha eva hi // 10 // isa samasta adhikAra kA nizcaya meM itanA hI (batAnA) kArya hai ki AtmA ke zuddha svarUpa ke anubhava ko sUkSmakAla mAtra ke lie bhI bisAranA yogya nahIM hai kyoMki zuddhasvarUpa kA anubhava chUTe binA jJAnAvaraNAdi karma kA bandha nahIM hotA / zuddha svarUpa kA anubhava chUTane para jJAnAvaraNAdi karmoM kA bandha hai / bhAvArtha spaSTa hai // 10 // dohA-yaha nicora yA graMtha ko, yaha parama rasa pola / taje zuddhanaya baMdha hai, gahe zuddhanaya mola // 10 // zArdUlavikrIDita dhIrodAramA himnyanAdinidhane bodhe nibadhnandhRtim / tyAjyaH zuddhanayo na jAtu kRtibhiH sarvakaSaH karmaNAm // tatrAsthAH svamarocicakrama cirAtsaMhRtya niryadvahiH / pUrNa jJAnaghanaughamekamacalaM pazyanti zAntaM mahaH // 11 // samyakadRSTi jIva ko usa zuddha caitanyamAtra vastu ke anubhava ko sUkSma kAlamAtra ke lie bhI vismRta nahIM karanA cAhie jo AtmasvarUpa meM atIndriya sukha svarUpa pariNati kA pariNamana karavAtA hai / zAzvatarUpa se dhArApravAharUpa pariNamanazIla honA jisakI mahimA hai, jisakA na Adi hai bIra Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere-adhikAra na aMta hai aura jo jJAnAvaraNAdi pudgala karmapiDa athavA rAga-dveSa-moharUpa azuddha pariNAmoM kA jar3a se kSaya karane vAlA hai| zuddha svarUpa ke anubhava meM jo jIva magna haiM ve karma kI sAmagrI, indriya, zarIrAdi meM Atmabuddhi ke jhUThe bhrama kA tatkAlamAtra vinAza karake sarva upAdhi se rahita usa caitanyadravya arthAt paramAtmapada ko pratyakSarUpa se prApta hote haiM jisake asaMkhyAta pradezoM meM jJAna virAjamAna hai, jo cetanaguNa kA puMja hai, samasta vikalpoM se rahita nirvikalpa vastu mAtra hai aura jo karma ke saMyoga ko miTA kara nizcala huA hai / bhAvArtha- paramAtmapada kI prApti hone para samasta vikalpa miTa jAte haiM / / 11 / / sarvayA - karama ke cakra meM phirata jagavAsI jIva, hra rahyo bahiramukha vyApata viSamatA / prantara sumati prAI bimala bar3AI pAI, pudgala soM prIti TUTI chuTo mAyA mamatA // zuddha naM nivAsa konoM anubhau pramyAsa lIno, bhramabhAva chor3a donoM, bhono bitta samatA / anAdi ananta pravikalapa pracala aiso, pada pravilambi pravaloke rAma ramatA // 11 // mandAkrAMtA rAgAdInAM bhagiti vigamAtsarvato'pyAstra vAraNAM nityodyotaM kimapi paramaM vastu sampazyato'ntaH / sphArasphAraH svarasavisaraH plAvayatsarva bhAvA 103 nAlokAntAdacalamatulaM jJAnamunmagnametat // 12 // jisa jIva kA zuddha caitanya prakAza pragaTa huA hai vaha nirvikalpa sattAmAtra jo kucha vastu hai usakA bhAvazrutajJAna ke dvArA pratyakSarUpa se avalaMbana karatA hai / bhAvArtha- zuddha svarUpa ke anubhava ke samaya jIva kATha kI bhAMti jar3a to nahIM ho jAtA parantu sAmAnyarUpa se savikalpI jIva kI bhAMti vikalpI bhI nahIM hotA / bhAvanajJAna ke dvArA kucha nivikalpa vastu mAtra avalaMbatA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalara TIkA (dhAraNa karatA) hai / usa avalambana ko vacana dvAra ke dvArA kahane meM samartha nahIM hai isalie kaha nahIM sktaa| usa zuddha jJAna prakAza kA prakAza avi. nAzI hai, umane rAga-daMSa-moha Adi jitane bhI asaMkhyAtaloka mAtra azuddha pariNAma haiM jinakI maba prakAra Amrava nAma saMjJA hai, unakA tatkAla vinAza kiyA hai| bhAvArtha-jIva ke azuddha rAgAdi pariNAma para hI saccA mAlava panA ghaTina hotA hai jinakA nimitta pAkara karmarUpa Asrava hotA hai| pudgala kI vagaMNAya no azuddha pariNAma ke AdhIna haiM isalie unakI kyA bAta rhii| vaha to pariNAma pada hote hI miTa jAtI hai // zuddhajJAna to apane cidrapa guNa ke dvArA jitanI bhI atIna-anAgata-vartamAna paryAya sahita zeya vastueM hai una mavako apane meM pratibimbita karatA hai| usakI ananta zakti ananta jJeya padArthoM meM bhI anannAnantaguNa hai| bhAvArtha-dravya ananta haiN| unase unakI paryAya anantagaNI haiN| una samamna zaMya me jJAna ko zakti anantaguNo hai| aisA dravya kA svabhAva hai / sakala karmoM ke kSaya hone para zuddha jJAna jaisA upajA vaisA hI ananakAla taka rahatA hai anya rUpa nahIM hotaa| usa zuddha mAna ke mukharUpa pariNamana karane kA triloka meM koI dRSTAnta nahIM hai / aisA zuddha jJAna prakAza pragaTa huA // 12 // saMbaMyA-jAke parakAza meM na dIse rAga-dveSa-moha, prAstrava miTata nahiM baMdha ko darasa hai| tihuM kAla jAmeM prativimbita anantarUpa, prApahuM prananta sattA'nanta teM sarasa hai| bhAvabhUtamAna paramArtha jo vicAri vastu, manabhI kare na jahAM vAraNI ko parasa hai| pratula alaga pravicala avinAzI pAma, cidAnanda nAma aiso samyak barasa hai // 12 // // iti paMcamo adhyAyaH // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThama adhyAya saMvara-adhikAra zAlavikrIDita pAsaMsAraviroSisaMvarajayakAntAvaliptAnabanyakkArAtpratilampanityavijayaM sampAdayatsaMbaram / vyAvRtaM paraspato niyamitaM samyak svalpe sphura jyotizcinmayamujjvalaM nijarasamAgmAramujjambhate // 1 // pichale adhikAra meM kahA hai ki samyaktva se vaha (zAna) prakAza svaspa vastu prakaTa hotI hai jisakA svarUpa cetanA hai, jo sarva kAla prakaTa hai| kamoM ke kanaMka se rahita hai, nija cetanaguNa kA samUha hai| (meya vastugoM ko jAnate hae bhI)jisakA zeyAkAra meM pariNamana nahIM hotA, jIva ke svarUpa meM basI hai vaisI hI pragAr3ha rUpa se sthApita hai aura jisane zAnAvaraNAdi karmoM ke ghArApravAharUpa Asrava ko roka diyA hai| bhAvArtha-aba yahA~ me Age maMvara kA svarUpa kheNge| mumase bar3A tInoM lokoM meM koI nahIM hai, aisA jisako garva humA hai usa mAnaba arthAt dhArApravAharUpa karmoM ke Agamana ke mAna ko bhaMga karake, apane anantakAla ke berI bAsava para, baMdha jAne vAle karmoM kA nirodha karake, saMvara ne cirasthAyI vijaya pAI hai| bhAvArtha-Asrava aura saMvara hara sthiti meM atyanta vairI haiN| anantakAla se samasta jIva rAzi vibhAva-mithyAtvarUpapariNamana kara pI hai isalie use zuddha jJAna kA prakAza nahIM milatA bora mAnava ke bAdhIna saba jIva hai| kAlalabdhi ko pAkara koI nikaTabhavya-jIva samyaktvAma svabhAva pariNati meM pariNamana karatA hai, jisase zuddha prakAza prakaTa hotA hai gaura usase karmoM kA Asrava miTatA hai| isa prakAra zuddha jJAna kA vijayI honA sikha hotA hai // 1 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bamakAnokA mayA ---prAtama ko prahita pradhyAnama to , mAtra mahAtama prayaNTa aNDavata hai| nAko vimatAra giliva ko paragaTa bhayo, brahmaNDa ko vikAma brahmaNyamaNDavana hai| jAmeM mabarapajoM maba meM maba rUpamoM meM, manimoM lipta prAkArA vaNDavata / mohe jAnabhAna zuddha maMbara ko meSa ghare, nAko kaci reva ko hamAro daMDavata hai // 1 // zArdalavikrIr3ita caMdUpyaM jaharUpatAM ca dadhatoH kRtvA vibhAga dvayo. rantarupadAraNena parito jJAnasya rAgasya ca / bhedajJAnamudeti nirmalamidaM modadhvamadhyAmitAH zuddhajJAnaghanaughamekamadhunA manto dvitIyacyutAH 2 // dama prakAra gaga-dapa-mohampa agada pariNani me rahita, gaddha svarUpa ke grAhaka jAna ke mamada kA paja. mamamta bhada vikalpa meM rahita, bhedajJAna arthAt jova ke gaddha svarUpa kA anubhava prakaTa hAtA hai| jJAnaguNa mAtra tathA azada pariNata ina donoM ke eka dUsare meM bhinnapane (ke anubhava) me bhedajJAna prakaTa hotA hai| annagga kI mU:ma anubhavadRSTi ke dvArA (jIva) jIva ke caitanya mAtra svarUpa ko tathA agadapana ke jar3atva svarUpa ko alaga-alaga kara bhAvArtha-zuddha jAna mAtra tathA rAgAdi ke azuddhapanA ina donoM kA bhinna-bhinna anubhava karanA ati muhama hai kyoMki gagAdi agadapanA bhI cetanasA dikhAI detA hai / isalie jaMga pAnI yadyapi miTTI meM mila kara malA huA hai to bhI ati sUkSma daSTi meM dekhane para. svampa kA anubhava kareM to jitanA paccha hai utanA hI pAnI hai aura jitanA mana hai itanI miTTI kI upAdhi hai| usI prakAra rAgAdi pariNAmoM ke kAraNa jJAna azuddha jamA dokhanA hai to bhI jitanA jJAnapanA hai unanA ho jAna hai, gagAdi azuddhapanA upAdhi hai| isalie. he mamyakadaSTi jIva sadadha jJAnAnubhava kA AsvAdana kara / zuddha svarUpa kA anubhava ho jisakA jIvana hai aura jo kimI haya vastu kA avasaMbana nahI lenA vahI sata puruSa hai / 2 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ radhikAra saMbaMyA-zuru prachera prameva abAdhita, meva vijJAna sutIchana praaraa| aMtara bheda svabhAva vibhAva, kare jar3a cetana rUpa duphArA // so jinha ke ura meM upajyo, na ruce tinako para saMga shaaraa| prAtama ko anubho kari te, harase parase paramAtama pArA // 2 // mAlinI yadi kathamapi dhArAvAhinA bodhanena dhruvamupalabhamAnaH zuddhamAtmAnamAste / tadayamudayadAtmArAmamAtmAnamAtmA parapariNatirodhAcchudamevAbhyupaMti // 3 // agadapane kA vinAza karate, zaddha (svarUpa) kI prApti hone para, mamamna dravyakarmoM aura bhAvako me hita AnmA pratyakSarUpa meM apane svarUpa kI prApti karatA hai. aura apane svadravya meM nivAma pAtA hai| cetana dravya kAlalabdhi pAkara samyaktva paryAyarUpa pariNamana karatA hai tathA dravyakarma va bhAvakama se rahita hokara bhAvathata jJAna ke dvArA apane nija svarUpa kA AsvAdana karatA huA dhAgapravAha rUpa se niranara pravattaMtA hai| yaha bAta nizcaya hai // 3 // bhAvArtha-jo kahUM yaha jIva padAratha, prosara pAya miNyAta mittaaye| samyakapAra pravAha bahe guraNa, jJAna uda mukha UraSa dhAye // to abhyantara bavita bhAvita, karma kaleza praveza na paaye| prAtama sAdhi pradhyAtama ke paya, pUraNa ha parabrahma khaave|| mAlinI nijamahimaratAnAM bhedavijJAnazaktyA bhavati niyatameSAM zuddhatattvopalammaH / pracalitamakhilAnyadravyadUsthitAnAM bhavati sati ca tasminnamayaH karmamokSaH // 4 // jo jIva zuddha svarUpa pariNamana meM magna haiM unako bhedavijJAna arthAt uma anubhava ke dvArA ki mamagna paradravya me AtmamvarUpa bhinna hai, makala karma se rahita anaMtacatuSTaya meM virAjamAna AtmA vastu kI prApti hotI hai / zuddha Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 mamayasAra kamana TokA svara kI prApti hAne vyakamAM nayA bhAva kamAM kA samUla vinAza hotA hai. --ImA davya kA khamra amiTa hai / AgAmI anantakAla taka phira karma kA vandha nahIM hotA hai| aisA jIva apane jIvadravya meM bhitra jitane bhI dravya hai una sabame maba prakAra bhinna hai // 4 // mayA--- medi miyAnca mu vedi mahArama, mehavimAna kalA jini pAI / jo prapano mahimA abadhArata, myAga kareM uramoM jo pgii| una rota base jinake ghaTa, hota niraMtara jyoti mavAI / ne manimAna muvaraNaM mamAna, lage ninakoM na zubhAzubha kAI // 4 // upajAti sampadyate saMvara eSa sAkSAcchaddhAtmatatvamya kilopalammAt / ma meva vijJAnata eva tasmAna davijJAnamatIva bhAvyam // 5 // imalie samana para davya meM bhinna caitanya svarUpa ko marvathA upAdeya mAna kara aSTina va dhAgavAharUpa meM anubhava karanA yogya hai / zuddha svarUpa ke anubhava ke dvArA zuddha svarUpa nizcaya ho prakaTa hotA hai aura jAva kI zuddha mvampa kI prApti ke dAga nanana karmA ke Agamana kA nigedha arthAt mavaM prakAra saMvara hAtA hai| bhada vijJAna yadyapi vinAza hone vAlA hai nathApi upAdeya hai // 5 // maDilla -meramAna maMvara nidAna niradoSa hai. saMbara soM nirajaga anukrama moma hai| meva mAna zivamUna jagana mahi mAnie, jApi heya hai tadapi upAya jAnie // 5 // anuSTupa mAvayed medavijJAnamidamanchinadhArayA / tAcAvatparAvyutvA jAnaM jAne pratiSThate // 6 // jaba taka AtmA ra svarUpa meM ekarUpa meM pariNamana na karane mage Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savara-adhikAra taba taka usa zuddha svarUpa ke anubhava kA akhaNDita va dhArApravAharUpa se AsvAdana karo, jisakA lakSaNa Upara kaha Aye haiN|| bhAvArya-nirantara rUpa se zuddha svarUpa kA anubhava karanA kartavya hai| jaba sakala karmoM kA kSaya jimakA lakSaNa hai aisA mokSa hotA hai, taba samasta vikalpa mahaja ho chaTa jAte haiN| taba to bhedavijJAna bho eka vikalparUpa hogA, kevalajJAna ko bhAMti jIva kA mvarUpa nhiiN| aura isalie sahaja hI nAzavAna hai // 6 // dohA-meva jAna tabalo bhalo, jabaloM bhaktina hoya / parama jyoti paragaTa jahA~, tahAM vikalpa na koya // 6 // anuSTupa bhedavijJAnataH siddhAH miDhA ye kila kecana / tasyavAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // 7 // mamArI jIvAMza meM jo koI nikaTa bhavya jIva haiM aura jo samasta karmoM kA kSaya karake nirvANa pada ko prApta huga, ve samamna jIva sakala paradravya meM bhinna zuddha svarUpa ke anubhava / bhavijJAna) ke dvAga mokSa pada ko prApta hue haiN| bhAvArtha-gadamvarUpa kA anubhava hI anAdikAla meM mida eka mokSamAgaM hai / jo koI jJAnAvagNAdi ko meM badhe hai, va mamamna jIva, nizcaya se, aisA bhavajJAna binA hA, vadha ko prApta hokara samAra meM rulate hai| bhAvArtha-bhaMdavijJAna mathA upAdaya hai / / / / caupAI-bheda jJAna maMvara jina pAyo, mo cetana zivarUpa khaayo| mevajJAna jinake ghaTa nAhI, te jara jIva bandhaM ghaTa mAhI // 7 // maMdAkrAMta bhevajJAnocchalanakalanAcchuddhatattvopalammA. drAgagrAmapralayakaraNAtkarmaNAM saMvarega / vibhrattoSaM paramamamalAlokamamlAnamekaM mAnaM jAne niyatamuditaM zAzvatoTotametat / / 8 / / pratyakSarUpa se aisA hI hai| (ima naraha) vaha guTa caitanya prakAza pragaTa huA hai jo anannakAla meM azuTa gagAdi vibhAvarUpa pariNamana kara rahA thA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TIkA aura kAlabdhi pAkara apane guda mvarUpa pariNamA hai, jisakA avinazvara prakAra hai, atIndriya mukhampa jisakA pariNamana hai aura jo utkRSTa hai, saba prakAra saba kAla meM ora mA nAkya meM jo nimaMla hai, sAkSAt zuddha hai, sadA prakAgarUpa hai, nirvikalpa hai| gur3a jAna mA kama huA yaha kahate haiM-vaha jo pudagala kama kA jJAnAvaraNAdi kapa Amrava ho rahA thA usakA nirodha karake esA huaa| ora vaha nigadha kama huA : zudambApa jJAna ke pragaTagane ke niraMtara abhyAma meM guddha tantra payAMta gada nanya vastu kI mAkSAt prApti ke dAga haa| vaha nigaMdha gaga-upa-mAhA' azuddha vibhAva pariNAmoM ke amanyAta lokamAtra bhaMdA kI sanA kA mana meM nAga karatA hai| bhAvArthaDamvarUpa kA anubhava upAdeya hai / / 8 / / makyA-me rajamodhI, raja modhi ke daba kA, pAvaka kanaka kA dAhata upala ko| paMka ke garabha meM jyoM hAriye kanaka phala, nIra ko ujvala ninAri DAre mala ko| dadhi ke mayA mayi kAdame mAvana ho, gajAma me dUdha pove tyAgi jala ko| tame jAnavanta medajJAna ko makAna mAdhi, bere nija maMpati ucchere para bala ko / / 8 / / ||ni SaSTama adhyAya / / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama pradhyAya nirjarA-pradhikAra zArdUlavikrIDita rAgAcAlavarodhato nijadhurAndhRtvA paraH saMvaraH karmAgAmi samastameva bharato dUrAgnirundhana sthitaH / prAgbaddhaM tu tadeva dagdhamadhunA vyAjammate nijarA jJAnajyotirapAvataM na hi yato rAgAdimirmachati // 1 // aba isake Age nijaMga arthAt pUrva bandhaM hAe karma kA akarmarUpa pariNAma keme pragaTa hotA hai, yaha kheNge| bhAvArtha - nirA kA svarUpa jamA hai vamA kahate hai| samyaktva hone se pahale mithyAtva ora gaga-dvapa pariNAmI ke kAraNa jo jJAnAvaraNAdi karma bAdha the unako savara pUrvaka nijaMga jalAtI hai / nijaMga vaha hai jisakA saMvara agrasara hai| bhAvArtha -mavarapUrvaka hAne vAlI nijaMga hI nijaMga hai| jo udaya dekara karma kI nigarA mabhI jIvA ke hotI hai vaha nijarA nahIM hai / / vaha savara rAgAdi Asrava bhAvA kA nigadha parake tathA apane eka saMvaraspa pakSa kA hI dhAraNa karatA hA nAnA prakAra ke jina jAnAvaraNAdi, darzanAvaraNAdi karmoM kA apana mAha ke vaga akhaNDa dhArA pravAharUpa pudgala kA Asrava ho rahA thA, unakI Ane nahIM denaa| mavara pUrvaka nijaMga meM isalie kAma hotA hai ki usake hone para jIva kA guTa mvarUpa nigavaraNa hotA hai aura vaha rAgAdi aguda pariNAmI ke dvAga apane svarUpa ko chor3akara rAgAdirUpa nahIM hotA // 1 // dohA-baraNI saMvara ko dazA, yayAyukti prmaarnn| mukti bitaraNo nigarA, muno bhavika paribAna / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TokA jo maMbara pada pAra pranaMde, mo pUravakRta kama nikle| jo praphaMva hari na phaMde, mo nijaMga banArami baMde // 1 // anuSTupa tagnAnamyava mAmadhyaM virAgasyaMva vA kila / yatko'pi kammamiH kammaM bhuMjAno'pi na badhyate // 2 // mI gada svarUpa ke anubhava meM kona mI mAmathyaM hai. jisame rAgAdi agadapanA ghaTatA hai, vaha mI mAmayyaM hai ki pUrva ke badha hA jJAnAvaraNAdi karmoM ke udaya meM prApna) hA garIra, mana, vacana. dandriya mukha-duHkharUpa nAnA prakAra kI mAmagrI ko yaddhapi kAI mamyagdRSTi jIva bhogatA hai nathApi jJAnAvagNAdi karmA ko nahIM bAMdhatA hai / jaise koI vaidya pratyakSa ho viSa ko pInA hai, to bhI nahIM maratA hai. kyoki vaha guNa ko jAnanA hai. isalie aneka yanana bhI jAnatA hai aura vipa ko prANaghAtaka kti dara kara detA hai| vahI viSa ora koI vyakti khAya to natkAla mara jAe parantu umI meM vaidya nahIM mrtaa| jAnane kI mI mAmayaM hai| yA jane kAgada madirA pInA hai. lekina pari. NAmI manitA aura madirA pAne meM maci nahIM hai. mA vyakti manavAlA nahIM honA hai| jamA thA vagAhA rahatA hai| madya nA mA hai ki anya koI pole to tatkAna manavAnA ho jaae| parantu yadi koI use pIkara bhI mata. vAlA na dA nI vaha ani pariNAma kA guNa jAnanA caahie| usI prakAra koI mamyagdaSTi jIva nAnA prakAra sAmagrI ko mAMgatA hai. makha-dukha ko jAnatA hai paranna apane jJAna meM gamvarUpa AtmA kA anubhava hone meM "mA anubhavana karatA hai ki mI mAmagrI kama kA svarUpa hai tathA jIva ke lie dakhamaya hai, jIva kA svarUpa nahIM hai upAdhi hai. ma jIva ko karma kA bandha nahIM hotA hai| mAmagrI to vahA hai jisake bhogane me mithyAdaSTi jIva ko mAtra karma kA bandha ho hotA hai| yadi jIva ko karma bandha na hoM to jAnanA ki yaha usake jJAna ko mAmathrya hai / yA yoM kahI ki samyagdRSTi jIva yadyapi nAnA prakAra ke kamoM ke udaya kA phala bhogatA hai parantu annas meM zuddha svarUpa kI ho anubhavana karatA hai isalie kamoM ke phala meM usako ratiyA ruci nahI upajatI, unako upAdhi jAnatA hai-duma jAnatA hai isalie unake prati atyanta rUkhA hai / aise jIva ko karmoM kA bandha nahI hotA hai| mha rUle pariNAmo ko mAmapyaM hai| isa prakAra yaha apaM ThaharA ki samyagdaSTi jIva Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nijaMga-adhikAra garIra nayA indriyoM ke viroM meM bhogoM ko nijaMga ho uhagatA hai aura nijaMga hI hotI hai| jisame AgAmA kama to nahIM badhane aura pichale kama udaya meM Akara phala dekara gamana nijaMga kA prApta ho jAte hai| isalie gamyagdaSTi jIva ke bhoga nijagara kAraNa hai / / / / doha-mahimA mamyaka jAna ko prA vigaga bala joya / kriyA karata phana bhajate, kama bandha na hoya / / mayA jaise bhUpa kautuka mvarapa kare noca karma, kautuka kahAve tAso kauna kahe. raMka hai| jaise vyabhicAriNI vicAre vyabhicAra vAko, jArahI mAM prema bharatAra moM citta baMka he // jame dhAI bAlaka cughAI kare lAlapAla, jAne tAMhi praura ko jadapi bAke aMka hai| se jAnapanta nAnA bhAMti karatUti ThAne, kiriyA ko bhinna mAne yAte nikalaMka hai // 2 // rathoddhatA nAznute viSayasevane'pi yat svaM phalaM viSayasevanasya naa| jJAnavaMbhavirAgatAvalAtsevako'pi tadasAvasevakaH // 3 // isa prakAra samyagdRSTi jAva kama ke udaya meM prApta zarIrAdi pancandriya viSaya mAmagrI ko bhIgatA hai nathApa nahIM mAMgatA hai| kyoki samyagdRSTi jIva pacandriya sambandhI viSayA kA gabana nA karatA hai parantu unake sevana kA phala jo jJAnAvagNAdi kA kamaMbandha hai. umako nahIM pAtA hai| esI usake gaddha svarUpa ke anubhava kI mahimA hai| vipayA kA mukha kama ka. udaya meM hotA hai, jova kA svarUpa nahIM hai isalie usakA vipayA ke mukha se ratibhAva paidA nahIM hotaa| bhAvArtha-mabhyagdRSTi jIva jo bhAga bhogatA hai vaha bhI nigarA kA nimitta hai // 6 // soraThA-pUrva u sambandha, viSaya bhoga be smkitii| karena nUnana baMdha, mahimA mAna vigaga kii| maMdAkrAMtA samyagdRSTebhaMvati niyataM jAnavarAgyazaktiH bastutvaM karnAyatumayaM svAnyarUpAptimuktyA / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalA TAkA yasmAna mAtvA vyatikamidaM tatvataH svaM paraM ca svasminnAste viramati parAtsarvato rAgayogAt // 4 // jima mamyandaSTi jIva ke. miyAnva kama kA upazama huA hai, usakA gaddha mamyakta bhAvarUpa pariNAma hai, usake gaddha svarUpa kA anubhavarUpa ma jAnapanA hotA hai tathA dravyakama bhAvava maM, nAkama tathA jJeyarUpa jitane bhI pagdravya hai una mabakA maba prakAra mayAga hotA hai-mI donoM zaktiyA~ usameM avazya hI mabaMthA hotI hai, kyAki samyandaSTi jIva jahA~ sahaja hI zuddha mvampa ke anubhavampa hotA hai vahAM padagala dravya kI upAdhi se upajI jitanI bhI gagAdi azuddha pariNati hai, una mabama maba prakAra hita bhI hotA hai / bhAvArtha-galakSaNa samyagdaSTi jIva ke avazya hote hai aura aise lakSaNa hone meM vairAgyagRNa bhI avazya hotA hai| mamyagdRSTi jIva kahane ke lie nahIM balki yaha anubhavarUpa meM jAnanA hai ki zuddha catanyamAtra hI merA mvarUpa hai aura dravyakarma, bhAvakama, nokamaM kA vistAra to parAe pudgala dravya kA hai| yahI umakI jJAnamakti hai| isa prakAra vaha apana gaddha svarUpa kA nirantara abhyAma karatA hai aura nijambApa kI prApti ke nimina apane zuddha mbApa kA grahaNa karatA hai tathA paradravya kA marvathA tyAga karatA hai // 4 // sayA--samyakavanA mahA ura pratA, jJAna virAga ubhaM guNa dhaare| jAnu prabhAva late nija lakSaNa, jIva prajova dazA nirvaare| prAtamako anubhau kari sthira, prApa tare prorani taare| sAdhi svAmya lahe ziva samaM mo, karma upAdhi vyathA vamisare // 4 // mandAkrAMtA samyagdRSTiH svayamayamahaM jAta bandho na mesyAbityuttAnotpulakavadanA rAgiNopyAcarantu / prAlambantA samitiparatAM te yato'dyApi pApA pAsmAnAmAvagama virahAtsanti samyaktvaritAH // 5 // yahA~ yaha kahA hai ki mamyagdRSTi jIva ke viSaya bhogate hue bhI kama kA bandha nahIM hai kyoMki sabhyadRSTi kA pariNAma ati mamA hai| isalie bhoga aise lagate hai ki jaise kisI roga kA upasarga ho rahA ho isI kAraNa karma kA bandha nahIM hai| aura jo midhyAdaSTi jIva pandriya ke viSayoM kA sUba Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA-adhikAra 115 bhogate hai ve pariNAmoM meM cikane hai| mithyAnva bhAva kA aimA hI pariNAma hotA hai isameM kimI kA nArA nahIM hai| ve jIva jo sA mAnate hai ki hama bhI samyagdaSTi jame hai aura hama bhI vipayA kA mukha mAMgate hA karma kA bandha nahI hai, to ve jIva dhoga meM gaI hai| mithyAdaSTi jIvarAzi zuddhAtmasvarUpa ke anubhava me gUnya ;' aura gada nananya vastu tathA dravyakarma, bhAvaka maM, nokarma ke heyopAdeyanA aura unake bhinnarUpa kA jAnanA na hone se zarIra va paMcadriya ke bhogoM-mukhoM meM avazya rajA hai, koTi upAya bhI kareM to anantakAla taka pApamaya hai, jJAnAvaraNAdi kamAM kA bandhra karate hai. mahAnidya hai| bhAvArtha-midhyAdaSTi jIva ke maddha vastu ke anubhava ko zakti nahI hotI aisA niyama hai isalie mithyAdATa jIva karma ke udaya ko hI apanA (svarUpa) jAnakara anabhavana karatA hai| vaha mAtra paryAya meM atyanta rata hai isalie mithyAdaSTa mathA gagA hotA hai, ora gagI hone meM karmabandhakA karatA hai| vaha jo apane Apako svaya hI mamyagdaSTi kaha kara mAnatA hai ki aneka prakAra ke viSaya makhAM ko bhogate hA bhI hameM to karma kA vandha nahIM hai--sA jIva yaha mAnanA hai to mAnoM nathApi karma bandha to hai| vaha maha UMcA karake gAla phulAkara kahe ki maiM mamyavAdISTa hai yA mona raha kara athavA thor3A bolakara yA apane Apako hIna dikhAkara. mayAnepana meM, sAvadhAnI se aisA dikhAe yaha maba no umako prakRti hai, gvabhAva hai| parantu gagI hote hue no midhyAdaSTi hI hai| kamoM kA bandha karanA hai| bhAvArtha-jo jIva paryAyamAtra meM rata haiM ve mithyAdaSTi hai| yaha unakI prakRti kA gvabhAva hai ki hama samyagdRSTi haiM, hamako karmoM kA bandha nahIM hotaa| koI no maha meM bola kara gagjatA hai, koI gvabhAvataH mAna rahatA hai, koI bolatA hai| mo yaha saba prakRti kA svabhAva hai / imameM paramArtha nA kucha bhI nahIM hai| jitane kAla taka jIva paryAya meM apanepana kA anubhava karanA hai. unanaM kAla taka mithyAdRSTi hai, karmoM kA vadha karatA hai / / 5 / / saMbaMyA-jo nara mamyakadanta kahAvana, samyakamAna kalA nahIM jaagii| mAtama aMga prabandha vicAgna, bhArata saMga kahe. hama tyAgI meva ghare munirAja paTaMtara, naMtara moha mahAnala baagii| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mamamagAra kalAkA zUnya hithe karana kare pari, mo maTha jIva na hoya viraago|| tapAI gobina mAna kiyA pravagAha / o dina kriyA mona para caahe| ko dina mokSa kI maiM mRviyA |mo prajAna mUdana meM muuliyaa| maMdAkrAMtA prAsamAgatpratipadamamI gagigo nityamanAH muptA yasminnapadamapadaM tahinudhyadhvamanyAH etatetaH padamimidaM yatra caMtanyadhAtuH zavaH zuddhaH svarasamarataH sthAyibhAvatvameti // 6 // hai muddha bApa ke anubhava meM ganya jIvagAMga ! yaha payakA jAna lo ki kama ka. udaya meM hone vAlI cAra ganimpapayAMya nayA gagAdi azuddha pariNAma tapA indriya viSayanita mana-dam ityAdi kucha bhI mavaMthA jIva svarUpa nahI hai, nahIM hai / ye jo kucha bhI hai mara kama ke mAMga kI upAdhi hai| yaha mA mAyAjAla hai ki kama ka. udaya janita agaDa pAyA meM pratyakSarUpa meM raMjAya. mAna hone vAla jIva anAdikAla meM lekara umAkara apane Apa ko anubhava kara rahe hai| bhAvArtha- anAdikAla malakara mA mvAda mavaMthA mithyAvRSTi jIva AsvAdana kara rahA hai ki mai deva hU, manuSya ha. mukhI hUM. dukhI hUM / isa prakAra paryAya mAtra ko apane rUpa anubhava kara rahA hai| parantu yaha saba jIva rAzi baMsA anubhava kara rahA hai mo maba mUThA hai, jIva kA to svarUpa nahIM hai| vaha saba jIva rAzi baMsI bhI paryAya letI hai uma ho rUpa meM sI matavAlI ho rahI hai ki kisI bhI mamaya kimI bhI upAya meM usakA matavAlApana nahIM utrtaa| AcArya guracaMtanya svarUpa kA dimA kara kahate hai-jona paryAya mAtra dhAraNa kI hai, mvaya umI mAgaM para mata jaa| kyoMki vaha nerA mArga nahI hai, nahIM hai| isa mArga para A, are A, kyoki terA mArga yahAM hai, yahAM hai, jahA~ cetanAmAtra vastu kA svarUpa atyanta gaDa, sarvathA prakAra savaM upAdhiyoM se rahita hai| mAtra kahane ke lie hI nahIM, cetana svarUpa no vAstava meM satya svarUpa vastu hai| isalie nitya hai-zAzvata hai| bhAvArtha-jisa paryAya ko mipyATi joba apane kapa mAnatA hai vaha maba binAgavAna hai Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nijaMrA-adhika moliA jIva vA yA nahIM hai| cetana mAtra avinAzI hai isIlie vahI jIva kA svarUpa hai // 6 // maga - (1) kAyA citrazAlA meM karama parajaMka bhArI, mAyA ko mavArI me bAbara kalapanA / zaMna kareM sevana pravetanatA nIra lie. mora ko magera yo locana ko upanA / / ubala jora yaha zvAsa ko zabara ghora, virSa mubakArI jAki aura yaha sapanA / / aime pUra dazA meM magana rahe tihaMkAla, dhAva bhramamAna meM na pAye rUpa apanA / / gayA - citrazAlA nyArI, pAjaMka nyAge, seja nyAri, cAdara bhI nyAge yahAM jhUThI mege papanA / pratona pravamyA maMna nidrA vATikou na, vidyamAna palaka na yAmeM prA sapanA / / vAma promapana dou nidrA kI pralaMga jhe, mujhe saba aMga lakhi prAtama barapanA / nyAgi bhayo vetana pravetanatA bhAva ghoSi, bhAne dRSTi kholi ke saMbhAle hapa apanA // dohA-iha vidhi je jAge puruSa, te zivarUpa sIva / je mohi maMgara meM, te jagavAsI jora // 6 // anuSTupa ekameva hi tatsvAcaM vipadAmapadaM padam / prapadAnyeva bhAsante padAnyanyAni yatpuraH // 7 // yaha nirantara anubhava karanA hai ki samasta bhada-vikalpoM se rahita nirvikalpavastumAtra, mamanta catugaMti sabaMdhI nAnA prakAra ke dukhoM ke abhAva ke lakSaNa meM yukta, gur3ha caitanyamAtra vastu nizcaya meM moma kA kAraNa hai| bhAvArtha-AtmA mukha mvarUpa hai, mAtA-asAtA karma ke udaya ke mayoga meM hone vAle jo mugna-duHkha hai va jIva ke svarUpa nahIM hai, karma kI upAdhiyAM hai / zuddha bApa kA "mA anubhavampa mvAda mAne para Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 samayasAra kalazaTIkA jIva pratyakSarUpa meM jAnatA hai ki cAra gatiyoM kI paryAya, rAga-dveSa-mohasukha-dukha rUpa ityAdi jitane bhI avasthA bhaMda hai ve koI bhI jIva kA apanA svarUpa nahIM haiM, upAdhirUpa hai, vinazvara hai aura dukharUpa haiN| bhAvArtha - zuddha cipa upAdeya hai, anya samasta deya hai ||3| doza-jo pada bhava pada hare ko pada se anUpa / jihi pada paramana zraura pada, nage ApadA rUpa ||7|| zArdUlavikrIDita ekanAyaka bhAvanirbhara mahAmvAda samAsAdayan svAvaM dvandamayaM vidhAtunagrahaH gvAM vastuvRtti vidan / prAtmAtmAnubhavAnubhAvavivaza bhrazyavizeSodayaM sAmAnyaM kalayatkilaMya makalaM jJAnaM nayatyekatAM // 8 // vasturUpa meM cetana dravya aisA hai ki matijJAna, dhanajJAna, avadhijJAna, mana paryayajJAna, kevalajJAna Adi paryAyoM meM jo jJAna kA jitanA bhI aneka vikalparUpa pariNamana hai usako nivikalparUpa se anubhavana karatA hai / bhAvArtha - jaise uSNatA mAtra agni hai parantu jalane vAlI vastu ko jalAte samaya usI ke AkAra meM pariNamana karatA hai| isalie logoM ko aisA khyAla upajatA hai ki jaise kATa kI Aga, chappara kI Aga, tRNa kI Aga ityAdi / so aisA saba vikalpa jhuTA hai| vasturUpa se Aga kA vicAra kareM to uSNatAmAtra Aga hai / usI meM ekarUpa hai| usI prakAra jJAnacetanA to prakAzamAtra hai / samagna jJeya vastuoM ko jAnane kA usakA svabhAva hai / isalie samasta jJeya vastuoM ko jAnanA aura jAnane hue jJeyAkAra parinamana karatA hai| isa prakAra jJAnI jAvA kI aisI buddhi upajatI hai ki matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana paryayajJAna, kevalajJAna Adi jJAna ke maMda saba jhUThe vikalpa hai / jJaya vastu kI upAdhi me mati zruta-avadhi- mana:paryaya- kevala aise vikalpa upajAne hai kyoMki zeyavastu nAnA prakAra kI hai / jaise zeya kA jAnanA hotA hai. jJAna vaisA hI nAma pAnA hai / vastu svarUpa kA vicAra kareM to vaha jJAna mAtra hai| anya nAma dharane saba jhUThe haiM aisA anubhava zuddha svarUpa kA anubhava hai| aisA anubhavazIla AtmA nirvikalpa cetanadravya meM atyanta magna hai, anAkulita sukha kA AsvAdana karatI hai. karma ke saMyoga se hue vikalparUpa - AkulatArUpa indriyoM ke viSaya janita - Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyaMga- adhikAra 116 mukhoM ko ajJAnI mukha mAnanA hai paraMtu jAnIjIva jo duHkharUpa hai aise mukhoM ko agIkAra karane meM asamartha hai| bhAvArtha - jAnojIva viSaya-kaSAya ko dukharUpa jAnatA hai| apane dravya mabaMdhI AtmA ke zuddha svarUpa meM pariNamana karatA rahanA hai, cenana dravya ke anubhava arthAt svAda kI mahimA meM caryA kara rahA hai, jAna ko nAnA prakAra paryAyAM ko meTane vAlA hai tathA nibheda sattAmAtra va kA ho anubhava karatA rahatA . saMbaMyA---paMDita viveka lahi ekatA kI Teka gahi, huMduja pravasthA ko pranekatA haratu hai| mati zruti pravidhi kilpa meTi. nira vikalapa jJAna manameM ghagtu hai // indriya janita mukha dAvoM vimukha hake, parama ke rupa karama nibaMratu hai| mahaja samAdhi sAdhi tyAgI parako upAdhi, prAtama bArAghi paramAtama karatu hai // 6 // zArdUlavikrIDita acchAcchAH svayamucchalanti yadimAH saMvedanavyaktayo niSpotAkhilabhAvamaNDalaramaprAgbhAramattA iva / yasyAminnarasaH sa eSa bhagavAneko'pyanekomavana valagatyutkalikAbhiradbhunizcitanyaratnAkaraH // 6 // yaha jima jIva dravya kA varNana hai, vaha mahAsamudra ke samAna hai| bhAvArtha-jIvadravya ko samudra ko upamA dene meM yaha kahA hai ki dravyAthikanaya me vaha eka hai / paryAyAthikanaya me aneka hai| jame samudra eka hai paraMtu taraMgAvali ke vicAra meM aneka hai| samudra meM aneka taraMgAvaliyoM kI bhAMni jIva meM eka jJAnaguNa matijJAna-tamAna ityAdi rUpoM ke aneka bhaMdoM meM apanI hI bhakti meM anAdi meM pariNamana karatA hai| jitanI bhI paryAya haiM unakI bhinna sattA nahIM hai balki vaha mava eka hI satya hai| yadyapi usameM jAna-darzana-moThya-vIyaM ityAdi aneka guNa virAjamAna haiM to bhI satAspa se eka hai| aMgoM ke vicAra meM aneka hai| anantakAla se cAroM gatiyoM meM phirate-phirane bhI jo mugya nahIM pAyA, preme ananta sukha kA vidhAna hai| jisa jIva ke pratyakSarUpa meM mavaMdana bhAna hai, manijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. samayasAra kalaza TokA mana paryayajJAna, kevalajJAna ityAdi usake mahaja hI paryAyarUpa aMzabheda hai| isalie ve avazya pragaTa hote haiN| bhAvArtha agara koI AzaMkA kare ki jJAna to zAna mAtra hai unake ye manijJAna Adi pAMca maMda kyoM hai ? usakA samAdhAna hai ki ye jAna kI paryAya haiM isameM virAdhI bAta to koI nahIM hai / vastu sahaja hI aisI hai| paryAya mAtra ke vicAra meM matijAna Adi pAMca bheda aise hI haiM / parantu vambumAtra kA anubhava ho to vaha jJAna mAtra hai aura jitane bhI vikalpa hai maba maThe haiN| isa prakAra vikalpa koI vastu nahIM hai, vastu tozAna mAtra hai| vaha nimaMla me nimaMla hai| bhAvArtha agara koI yaha mAne ki jitanI jJAna kI paryAya hai ve saba agaddha pa hai so aisA to nahIM hai / isalie jaisA zAna zuddha hai, vaise hI jJAna kI paryAya vastu kA svarUpa hai isalie zuddha svarUpa hai| parantu eka paryAya-vigaMpa ko avadhAraNa karate hue vikalpa upajatA hai aura anubhava nirvikalpa hai| isalie vastumAtra kA anubhavana karate hae samasta paryAya bhI jAna mAtra hai| isalie jJAnamAtra anubhava yogya hai| jAna ne samasta bhAvamaNDala-- jIva, pudagala, dharma, adhama, kAla va AkAza samasta dravyoM kI atIta-anAgata-vartamAna ananta paryAyoM ko isa prakAra grahaNa kiyA hai ki jaise koI kisI gmAyanabhUta divya auSadhi ke mamaha me sarvAMga magna huA ho| bhAvArtha jaise koI kisI parama rasAyanabhUna divya auSadhi ko pI le to usake sarvAMga meM saraMgAvalI mI upajatI hai| usI prakAra samasta dravyoM ko jAnane meM jJAna samartha hai isalie usake sarvAMga meM Ananda taraMgAbalI gabhita hai // saMbaMyA-jAke ura antara nirantara prananta dravya, bhAva bhAsi rahe svabhAva na Tarata hai| nirmala soM nirmala mu jobana pragaTa jAke, baTa meM praghaTa rasa kautuka karata hai| jAne mati, bhUti, proSi manaparyaM, kevalA, paMcaSA taraMgani umaMgi udharata hai| so hai mAna udadhi udAra mahimA apAra, nirAdhAra eka meM anekatA parata hai // 6 // zArdUlavikrIr3ita niyantA svayameya duSkarata mokSonmukhaH karmabhiH niyantA pare mahAvRtatapomAreNa bhagnAzciraM / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA-adhikAra 121 sAkSAnmona idaM nirAmayapadaM saMveramAnaM svayaM zAnaM jJAnaguraNaM vinA kathamapi prAptuMbhamante na hi // 10 // jo jIva zuddha svarUpa ke anubhava se bhraSTa hai, vaha jaisA ki pahale kahA hai, zuddha svarUpa ke anubhava ke atirikta cAhe hajAra upAya kyoM na kare to bhI samastabhedavikalpa me rahita jJAnamAtra vastu ko pAne meM nizcaya hI asamartha hai| pratyakSarUpa me, sarvathA prakAra, mokSa kA svarUpa jitane bhI upadrava, baneza hai una sabame rahita hai aura svayaM apane dvArA AsvAdana karane yogya hai| bhAvArya mAnaguNa, jJAnaguNa ke dvArA hI anubhava karane yogya hai| isake atirikta kimI bhI anya kAraNa me jJAnaguNa grAhya nahIM hai / mithyA. dRSTi jIvarAzi ke vigaddha zabhopayogampa pariNAma haiM, jainokna mUtroM kA adhyayana hai, jIvAdi dravyoM ke svarUpa kA bAraMbAra smaraNa karatA hai. tathA paMcaparameSThI kI bhakti inyAdi bhI karatA hai / parantu vaha aneka kriyAoM ko karake bahuna kAyakaSTa kare tA kare parantu zuddha mbampa kI prApti to zuddha jAna ke dvArA hI mahaja hogii| mithyAdaSTi ko sabhI kriyAe~ kaSTa mAdhya haiM / bhAvArtha-jitanI bhI kriyAeM haiM saba duHkhAtmaka hai, zuddha svarUpa ke anubhava kI bhAMti mukhasvarUpa nahIM haiM / sakala kriyAoM kA pAlana karanA paraMparA se mokSa kA kAraNa hai yaha jo bhrama upajatA hai vaha jhaThA hai| mithyAdRSTi jIva ne himA, jhaTha, coro, abrahma (kuzIla) tathA parigraha meM rahita rahakara mahA parISaha / bhAra sahA, usa AcaraNa ke bahuta bojha se bahuta kAla taka daba-daba ke marA yA cUra huA, bahuta kaSTa jhaMle to bhI yaha saba karane se usake karmoM kA kSaya to nahIM hai / // 10 // saMbaMyA-koI kara kaSTa mahe tapasoM zarIra bahe, dhUmrapAna kare praSomula hake jhUle hai| kaI mahAvata gahe kriyA meM magana rahe, bahe munibhAra payAra kaise pUle hai| ityAdika jIvanikoM sabaMdhA muruti nAhi, phira jagamA ha jyoM kyAra ke babUle haiN| jinha ke hiye meM zAna tinhahIko niravANa, karama ke karatAra bharama meM mUle hai|| rohA-lIna bhayo gyavahAra meM, yuktina upaje koya / bIna bhayo prabha para jape, mukti kahA~ te hoya // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kamaza TokA prabhu mumage pUnA par3ho, karo vividha vyvhaar| mokSa mbarapo prAtamA, mAnagamya niradhAra // 10 // drutavilambita pamidaM nanu karmadurAmadaM sahajabodhakalAsulabhaM kila / tata idaM nijabodhakalAvalAtkalayituM yatatAM satataM jagat // 11 // imalie hai nInoM lokoM kI jIva gazi, apane zuddha mAna ko pratyakSarUpa meM anubhava karane ko mAmayaM ke bala para tumheM nirvikalpa zuddha zAnamAtra. vastu kA nirantara abhyAma karane ke nimitta akhaNDa-dhArA pravAharUpa se yatna karanA hai / nizcaya hI vaha jJAnapada jitanI bhI kriyAeM haiM unase aprApya hai| jaba ki jJAna ke niraMtara anubhava meM mahaja hI pAyA jAtA hai| bhAvArtha * zubha, agabharUpa jinanI bhI kriyAeM haiM unakA mamatva chor3a kara eka zuddha svarUpa kA anubhava jAnapada kI prApti kA kAraNa hai // 11 // dohA bahavidhi kriyA kalApasoM, zivapada lahe na koya / mAnakalA parakAza te, sahaja momapada hoya // jAnakalA ghaTa-ghaTa base, yoga pukti ke pAra / nija-nija kalA udota kari, mukta hoi saMsAra // 11 // upajAti acintyazaktiH svayameva devazcinmAnacintAmaNireSa yasmAt / sarvArSasiddhAtmatayA vidhatte jJAnI kimanyasya parigraheNa // 12 // samyagdRSTi jIva yaha jAnakara nirvikalpa vidrUpavastu kA nirantara anubhava karatA hai ki umameM catuti saMmAra sabadho dukhoM kA vinAza. atIndriya mujoM kI prApti jaise kAryoM ko siddhi hotI hai| vaha mAnapada aisA hai ki usake zaddha svarUpa meM anya jitane bhI vikalpa haiM sababAhara haiN| vivaraNazubha-azubha triyArUpa athavA rAgAdi vikalparUpa athavA dravya ke bhedoM ke vicArarUpa jo bhI aneka vikalpa haiM unake sAvadhAnI ne pratipAlana athavA AcaraNa athavA smaraNa meM konasI kArya kI siddhi hai ? koI kAryasiddhi nahIM hai kevala bharama hai| yaha nizcaya meM jAno ki zuddha jIvavastu apane meM hI zuddha mAnamAtra ke anubhavarUpa cintAmaNi ratna hai. isameM koI dhokhA nahI hai| bhAvArtha-jaise kisI puNyAtmA jIva ke hAtha cintAmaNi ratna par3a Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA-adhikAra 123 jAe, jisame usake sabhI manoratha pUre hote haiM to vaha vyakti nohe, tAMbe yA cAMdI ityAdi dhAtuoM kA saMgraha nahIM krtaa| usI prakAra samyagdaSTi jIva ke pAsa zuddha svarUpa ke anubhava rUpa cintAmaNi ratna hai jisameM sabhI ko kA kSaya honA hai aura paramAtmA ko prApti hotI hai| atIndriya makha kI prApti hotI hai| aisA samyagdaSTi jova zabha-azabharUpa aneka kriyAoM ke vikalpa kA magraha nahIM karatA jinameM koI kArya siddhi nahIM hotii| zuddha svarUpa ke anubhavarUpo cintAmaNi ratna kI mahimA vacana gocara nahI hai aura vaha paramapUjya hai // 12 // pAlikA anubhava cintAmaNi ratana, jAke hiya prkaash| so punIta zivapada lahe, bahe caturgati bAsa // dahe caturgati bAma, prAsa dhari kriyA na mahe / natana baMdha nigedhi, pUrvakRta karma bihaNe // tAke na giga vikAra, na giNa yaha bhAra, na gaNu bhava / jAke hi mAhi ratana citAmagi anubhava // 12 // vasaMtatilakA ityaM parigrahamapAsya samastameva mAmAnyataH svaparayoravivekahetuM / prahAnamujjhitamanA adhunA vizeSAdbhUyastameva parihartumayaM prvRttH|| jIva kA karma me ekatvabuddhimpa jo mithyAtva hai vaha kaise chuTe, aisA jinakA abhiprAya hai unako granthakarnA yahAM me Arambha karake kucha vizeSa kahane kA udyama kareMge / jitane bhI paradravyampa parigraha hai unake bhinna-bhinna nAmoM ke vivaraNa sahita chor3ane athavA chur3avAne ke lie abhI taka jo kucha kahA vaha aise hai ki jitanI bhI pudagala mAmagrI karma kI upAdhi se prApta hai, paradravya hai, so tyAgane yogya hai |saa kahakara paradravya kA tyAga khaa| arthAt jitanA paradravya hai unanA saba tyAjya hai| krodha paradravya hai, isalie tyAjya hai, mAna paradravya hai isalie tyAjya hai, inyAdi / emI namha bhojana paradravya hai isalie tyAjya hai, pAnI pInA paradravya hai isalie tyAjya hai / paradravya pari. graha zuddhacidrUpa-vastu aura dravyakarma, bhAvakama tathA nokamaM ke ekatvarUpa saMskAra kA kAraNa hai| bhAvArtha- mithyAdaSTi jIva kI jIva aura kama meM ekattva buddhi hai| isalie mithyAdRSTi jIva meM paraddhavya kA parigraha ghaTita hotA hai| samyaka Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaga TIkA dRSTi jIva ko bheda buddhi hai, isalie paradravya kA parigraha usa ke nahIM ghaTanA / hama viSaya kA yahAM meM lekara kathana karaMge // 13 // mayA.. prAtama svabhAva parabhAvakIna ddhitAkoM, jAko mana magana parigrahameM rahyo hai| aimo praviveka ko nidhAna parigraha rAga, nAko nyAga hAloM samundharUpa ko hai| praba nija-para bhrama dUra kariveko kAja, baharo suguru upadezako umagyo hai| parigrahamA paripaha ko vizeSa aMga, kahiveko udyama udAra lahalahyo hai| dohA-tyAga joga paravastu maba, yaha sAmAnya vicAra / vividha vastu nAnA viti, yaha vizeSa vistAra // 13 // svAgatA pUrvabaddhanijakarmavipAkAd mAnino yadi bhavatyupabhogaH / tadbhavatvaya ca rAgaviyogAnnUnameti na paripahanAvam // 14 // jahAM me jIva samyakSTi huA vahAM se viSaya sAmagro meM rAga-dveSamoha se rahita ho gayA isalie samyagdRSTi jIva ke kadAcit zarIrAdi sampUrNa bhoga sAmagrI ho to ho aura vaha usa sAmagrI ko bhogatA bhI ho paraMtu yaha nizcaya hai ki vaha viSaya sAmagrI ke svIkAra ke abhiprAya ko nahI prApta hotaa| koI prazna kare ki me vairAgI-samyagdaSTi jIva ke viSaya sAmagrI hotI kyoM hai ? uttara- samyaktva upajane se pahale jIva mizyAvRSTi thA, rAgI thaa| usa gagabhAva se jo apane pradezoM meM jJAnAvaraNAdi ke rUpa meM kArmANa vagaMNA kA bandha kiyA thA usake pakakara udaya meM Ane meM viSaya sAmagrI hotI hai| bhAvArtha--rAga-deSa-moha ke pariNAmoM ke miTa jAne para dravyarUpabAharI sAmagrI bhAMga baMdha kA kAraNa nahIM hai, vaha to pahale se baMdhe hue karmoM kI nirjarA hai / / 14 / / caupAI praba karama udarasa bhNje| jJAna magana mamatA na prpNje|| manameM udAsInatA lahiye / yo tuSa paripahavaMta na kahiye // 14 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA-adhikAra 125 svAgatA vedyavedakavibhAvacala vAdeyate na khalu kAbhitameva / tena kAmati na kiJcana vidvAn sarvato'pyativiraktimupaMti // 15 isa prakAra karma ke udaya se jo nAnA prakAra kI sAmagrI milatI hai samyakadRSTi jIva usakI kicit AkAMkSA nahIM krtaa| karma ko sAmagrI meM meM koI sAmagrI jIva ke lie sukha kA kAraNa hai, aisA nahIM mAnatA hai| mabhI sAmagrI dukha kA kAraNa hai, aisA mAnatA hai| samyagdRSTi jova sabhI kamaMjarjAnana sAmagrI kA mana-vacana-kAya ko tri-zuddhi ke dvArA, sarvathA tyAgarUpa pariNamana karatA hai kyoMki, yaha nizcaya hai ki jisakI AkAMkSA kare vaha milatA nahIM / jisa vastu yA sAmagrI kI vAchA kI jAe aura vAMchArUpa jIva ke azuddha pariNAma donoM hI azuddha, vinazvara aura karmajanita haiN| kSaNakSaNa meM aura me aura hote rahate haiN| cintatA kucha hai, hotA kucha aura hai| bhAvArtha-azuddha rAgAdi pariNAma aura viSaya sAmagrI donoM hI samayasamaya para naSTa hote haiM isalie jIva kA svarUpa nahIM hai| isalie samyakadaSTi jIva ke aise bhAva kA sarvathA tyAga hai| isa prakAra samyagdaSTi ke bandha nahIM hai, nirjarA hai // 15 // saMbaMyA-je je manavAMchita vilAsa bhoga jagata meM, te binAsIka saba rAma rahata haiN| aura jeje bhoga prabhilASa cita pariNAma, te te binAsIka pArarUpa hUbahata haiN| ekatA na buhoM mAhi tAte vAMchA phare nAhi, aise bhrama kArijako mUrakha bahata hai| satata rahe saceta parasoM na kare heta, yAta mAnavaMta ko prabaMdhaka kahata hai // 15 // svAgatA mAnino na hi parigrahamA karmarAgarasariktatayaMti / raGgayuktirakavAyitavastre svIkRtaMva hi bahilaThatoha // 16 // samyagdRSTi jIva ke jitanI bhI viSaya sAmagrI athavA usako bhogane kI kriyA hai, unakA mamatArUpa svIkArapanA nizcaya se nahIM hai| karma kI mAmagrI ko apanA jAnane meM jo usameM rajane ke (guba pAne ke) pariNAma Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 samayasAra kalaza TAkA hote haiM unake vega se samyagdRSTi jIva rotA hai| isakA dRSTAMta isa prakAra hai- jase yaha sAre loka meM prakaTa hai ki jisa kapar3e meM phiTakarI kI lAMda nahIM lagI hai usameM majITha ke raMga kI DabaTTA kara lene para athavA usakA sayoga karane ga bhI usa para lAla raMga nahIM car3hatA, bAhara hI bAhara phiratA rahatA hai| bhAvArtha- sabhyavadRSTi jIva ke paMcendriya viSaya sAmagrI hai aura usako vaha bhAMganA bhI hai parantu usake anagga meM rAga-dveSa moha bhAva nahIM hai isalie karma kA bandha nahIM hotA. nijaMga hotI hai ||16|| sarvayA - jaise phiTako loda haraDe kI puTa binA, sveta vastra DAriye majAMTha raMga dora meM / bhIgyA rahe cirakAla madayA na hoi lAla, mede nahi antara maphedI rahe cIna meM // taise mamaferanta rAgadveSa moha bina, rahe nizi vAsara parigraha ko bhora meM / pUraba karama hare nUtana na bandha kare, jAve na jagata sukharAce na zarIra meM ||16|| svAgatA jJAnavAn svarasato'pi yataH syAtparvarAgarasavajrjanazIlaH / lipyate sakalakarmabhireSaH kammaMmadhyapatito'pi : to na // 17 // isa prakAra jo jIva zuddha svarUpa ke anubhavazIla haiM unakA vibhAva pariNamana miTa kara dravya kA zuddhatAmpa pariNamana huA hai / isalie samasta rAga-dveSa-moharUpa pariNAmoM ke anAdikAla ke samkAroM se unakA svabhAva rahita ho gayA hai| isa kAraNa meM yadyapi samyagdRSTi jIva karma ke udaya se prApta hone vAlI aneka prakAra kI bhAMga sAmagrI (pacendriyoM ke dvArA bhogI jAne vAlI sAmagrI) kA bhoga karatA hai, sukha-dukha pAtA hai, to bhI AThoM hI prakAra ke jJAnAvaraNAdi karmoM ko nahIM bAMdhatA hai / bhAvArtha - cUMki aMtaraMga cikanA nahI hai, isalie baMdha nahIM hotA, nirjarA hotI hai // 17 // sarvayA - jaise kAha dezako vartayA banata nara, jaMgala meM jAI madhu chatA ko gahana hai| bAko lapaTAya huM prora madhumakSikA paM, kaMbala kI proDa soM prazaMkita rahata hai / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibaMrA-AMdhakAra taise samakito joba sattAko svarUpa sAye, uko upApo ko samAdhimI kahata hai| pahire sahaja ko sanAha mana meM uchAha, ThAne mumba rAha ubavega na rAhata hai| dohA-mAnImAna magana rahe, rAga.vika mala khoy| citta upAsa karano kare, karmabandha nahi hoya // moha mahAtama mala hare, ghare mumati parakAma / mukti paMca paragaTa kare, dIpaka jJAna zilAma // 17 // zArdUlavikrIDita yAhaka tAgihAsti tasya vazato yasya svabhAvo hi yaH kattuM nava kapaMcanApi hi paraMranyAdRzaH zakyate / manAnaM na kadAcanApi hi bhavet jJAnaM bhavetsantatam mAnin bhubhava parAparAdhajanito nAstIha bandhastava // 18 // yahAM koI prazna kare ki koI samyagdRSTi jIva pariNAmoM se to zuddha hai, parantu paMcendriya ke viSayoM ko bhoga rahA hai, so bhogate hue usake karma kA bandha hai ki nahIM hai ? isakA samAdhAna hai ki usake karma kA bandha nahIM hai| vaha samyagdaSTi jova karma ke udaya me jo bhoga sAmagrI upalabdha huI hai usako bhogatA hai to bhI usake jJAnAvaraNAdi karmoM kA Agamana nahIM hai| bhAvArtha-samyagdaSTi jIva ke viSaya sAmagrI kA bhoga karate hae bhI bandha nahIM hotA, nirjarA hotI hai| kyoMki mamyagdRSTi jIva sarvathA avazya hI pariNAmoM meM zuddha hotA hai| aisA hI vastu kA svarUpa hai| pariNAmoM kI zuddhatA rahate hue bAharI bhogasAmagrI se bandha nahIM kiyA jA sktaa| koI kahe ki jaba samyagdRSTi jIva bhoga bhogatA hai to bhoga bhogate hue azuddha pariNAma hote haiM to vahAM rAgarUpa pariNAmoM ke hone para bandha to hotA hI hogA? so aisA nahIM hai-vastu kA svarUpa to yoM hai ki zuddha zAna hone para bhoga sAmagrI ke karane se azaThalpa kiyA nahIM jA sktaa| kitanI hI bhoga sAmagrI bhoge, zuddha zAna to apane nija svarUpa arthAt zuddhamAna svarUpa hI rahatA hai, yaha vastu kA sahaja svarUpa hai| jo Atma dravya zuGa svabhAvarUpa pariNamA hai vaha aneka prakAra kI matIta-anAgata-vartamAna Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krd mamayamAra kanagaTIkA kAlaga madhita bhAga mAmagra kA bhogataM hA mA vibhAvamA adhAMta agada gagATAra nahI hAnA / jIva havya na mApanamA mabhada svara pariNamana kiyA ? bara mAyA nAla kA nAma kSaNa ma banambara nahIM hai / aba dATAna meM bataka kA giddha karane / jima bamna ka; jA mI svabhAva hai, jamA bhAgyamAna hai ya. anAdinidhana hai | jamazana kA svata svabhAva hai to vaha vana hAhAnA hai / ugaH prakAra samyagdaSTa kAgada pariNAma hai nA hI hai| ma.na. gvabhAva kA aura bhitra para dene ko anya kisI bhI vamna meM kimI mA prakAra mAmathyaM nahI / bhAvAya ... svabhAva me gamkha zveta hai| vaha kAlI miTTI khAlA. yA nAlI miTTI mAnA hai. nAnA vaNaM kA miTTA nAtA hai pagala mayara miTTI khAkara madrA ra ga kA nahIM ho jAnA, apane vanarUpa mahI rahatA hai vagna kA gA hI mahaja mvarUpa hai| usI prakAra samyakadATa jIva ke svabhAva gaga-daMpa-moha gahana pada pariNAma hai|romaa jIva paryApa nAnA prakAra kI anaka bhAga mAmagrA bhAgatA hai nA bhI umakA apanA azada pariNAma pariNamana nahI haataa| yahI vamna kA svabhAva hai| ima prakAra samyagdara jIva yo kA badha nahI hai. nijaMga hai / / 18 / / mA... jAmeM dhamako nAzavAnako 2 pAveza, kAma pataMgana ko nAza ko pala meN| nazAkona bhoga na manehako mayoga jAma, moha pandhakAra ko viyoga jAke pana meM / jAmeM na tanAI nadi gaga kamAI raba, lAno mamatA samAdhi joga jala meM / aisenAna dopako miva jagI prabhaMgarUpa, nigadhAra pharIduge hai puragama meM / aMse aura nAmeM tamA ho svabhAva sarSa, koumpa kAhako svabhAva na gahata hai| seba ujjala viviSa baraNaM mATI bho, mATomA na hose nita ummala rahata hai| saMse mAnavata nAnA bhoga pariSaha yoga, karata bilAsa na mAnatA bahata hai| mAnakalA no hoyAmamA suno hoya, manI hoSa bhavapiti banArato pt||18|| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyara-adhikAra 126 zArdUlavikAr3ita mAnin karma manAtu kartamucitaM kizcittapApujyate bhune hanta na jAtu me parirakta epAli moH / banyaH syAdapamogato pani taki kAmacAro'sti te mAnaM sana basa banyameSyaparaSA svasthAparApArabhaSam // 16 // samyagdRSTi jIva kisI bhI prakAra, kabhI bhI, jJAnAbaraNAdi pudagala. karma zibA~dhane ke yogya nahIM hai| bhAvArya-samyagdRSTi jIva ke karmoM kA bandha nahI hai to phira viSada kyA hai? vaha vacanoM ke dAga kahate hai| yadi koI yaha bAna kara bhoga sAmago kA bhoga apavA pandriya ke viSayoM kA sevana karatA hai kima karma kA badha nahIM hai kI hai jIva, gemA mamama kara bhogI kA bhoga karanA bhalA nahI hai| jahA~ bhoga sAmagrI bhogate bhI nAnAparaNAdi karmoM kA bandha nahI hotA vahAM samyakadaSTi jIva kA aisA svecchAcArI bAcaraNa kaMme hogA--apitu aisA nahIM hogaa| bhAvArSa.. sambandRSTi jIva rAga-Sa-moha me gahana hai| vahIM samyagdRSTi jIva jaba samyaktva chUTane para mithyAtvarUpa pariNamana karatA hai to bhAnAvaraNAdi ko kA avazya bandha karatA hai| isa prakAra mipyAvRSTi hotA havA ho vaha rAgaba-mohalpa pariNamana karatA hai, aimA kahA hai| samyakadRSTi hotA humA jitane samaya pravartana karatA hai unane samaya bandha nahIM hotA / miyAdRSTi hotA humA apane hI roSa me rAgAdi bArampa pariNamana ke baga mAnAvaraNAdi ko kA bandha karatA hai // 16 // navaMbA-gonoM jAmako cita toloM mAhira hota, barate miyAba taba mAmA banyahohi / aitora sunake nayo viSaya bolanA, boganita na kI lata vivAha hai| duno yA saMta he samakitavaMta, mahato evaMta parameparahI hai| sivila hohi anugaulA pArohi, mola musohi hohi aisI mati sohI hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 mamayasAra kalaza TIkA gopAI-mAnakalA jimake ghaTa bAgo, se jga mAho mahaja brgii| mAnI magana ki munba mAho, yaha viparIta maMbhavaM nAhIM // 16 // zAlavikrIDita kartAraM mvaphalena yatkila balAtkamava nA yojayet kurvAgga: phalipsureva hi phalaM prApnoti yatkarmaraNaH / jAnaM maMmtadapAmtarAgaracano no badhyate karmaggA karvAggo'pi hi kama tatphalaparityAgaMkazIlo muniH // 20 // jaya jiga gammaSTi jIva ke gaTa mvarUpa kA anubhava hA hai vaha nAnAvagNAdi kamAM kA nahIM bAdhatA hai| mana prakAra kI kama jAnana mAmagrI meM Amoda jAna kara hAna bAla jana pariNAmA meM nivana vaha eka mukhAya mvabhAva / yadyapi vaha nizcaya hI kamajanita mAmagrI meM jo bhAgamya kriyA hotI hai usako karanA bhI.. bhAganA bhI hai| bhAvArtha ...mamyakadaSTi jIva ke vibhAvarUpa mithyA pariNAma miTa gaye hai ora anAkalanA ke lakSaNa ma puna atIndriya mama anubhava gAvara hA hai| umana mAnamaya hokara gagabhAva kA dUra kara diyA hai| kamAnata jo bAra ganiyoM ko paryAya ora pacendriya ke bhAga hai va maba AkulanA ke lakSaNa ma yasma bApa hai| samyakadaSTa jIva mA hI anubhava karatA hai imalie jo bhI kAra mAnA athavA asAtApa kama ke udaya me iSTa-kAraka athavA aniSTakAra mAmagrI prApta hotI hai vaha mara mabhyamdaSTi jIva ke mammukha aniSTakAraka hai| bama kisI jIva ke agama kama ra udaya meM gaMga, goka. dAgdirA ityAdi ho jAe to vaha unheM chor3ana ko / unase bacane ko) ghanA ( adhika ho prayatna karatA hai| paratu azubha karma kA udaya hone meM vaha unama chaTanA nahIM hai aura uma bhAganA hI par3atA hai| vaise hI mamrakadRSTi jIva ko pichanne pramAnApa pariNAmoM ke AdhIna badhe mAnArUpa athavA amAtApa karmoM ke udaya me aneka prakAra ko viSaya mAmagrI prANa hAtA hai / samyagdRSTi jona una sabakA dukhApa hI anubhava karatA hai aura unama bacane kA panA ho prayanna karatA hai| parantu aba taka apakadhaNI na pada naba taka unakA ghaTanA azakya hai |g prakAra paravana huA unako bhoganA hai| hRdaya Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nijaMga-adhikAra meM to atyanna virakta hai mAmA agjaka aura bhoga sAmagrI ko bhogate hae bhI usako karma kA bandha nahIM hai. nijNg|| udAharaNArtha .. rAjA kI mevA Adi meM lekara jitanI bhI kamIma ko trigAe hai una saba kriyAjoM ko jo koI puruSa rajaka hokara. tanmaya hokara karanA hai usako jaise rAjA ko mevA meM dravya ko prApti hotI hai, bhami kI prApti hotI hai, jaise khetI karane meM anna kI prApti hAnI hai caMga kanAM gumarako avadhya hI kriyA ke phala kA mayoga hotA hai / bhAvArtha : jAkriyA ko na kare nI umako phala ko prApti nahIM honaH / umI prakAra mamyakadAMpTa jonako bandha nahIM hotA, nijaMga hotI hai kyoki mamyakadATa jIva bhAMga sAmagrI meM sandhita kriyAoM kA kanA nahIM hai malie use priyA kA phanna nahIM hai| isa prakAra dAdAMta ke hAga yaha dayA maM gapTi jIyaka nahIM honA / hama prakAra. pala kI abhilASA jA kA parvAcana nAnA prakAra kI kriyAe karatA hai vahI 'gugala ki pala kA pAtA hai| bhAvArtha jI kAI puruSa nirgabhalAva hokara piyA karanA hai umakA phira kiyA kA phala nahI hai // 20 // caupAI -mUha karma ko kartA ho / phala bhilAva pare phala gove / / mAno kriyA kare phala muuno| lage na lepa nijaMga dUnI / / dohA baMdhe karmamoM mara jyA, pATa koTa tana pema / ___mbule karmamoM marmAkato. gorakha dhaMdA jema / / 20 / / zArdUlavikrIDita syaktaM yena phalaM ma karma karane neti pratImo vayaM, kinyasyApi kuto'pi kiJcidapi tatkarmAvazenApatet / tasminnApatite svakampapagmajAnamvabhAva sthito mAnI ki kumneya kina kurune kammati jAnAti kaH // 21 // hama aisI to pratIti na kara kijimakA karma ke udaya meM bhAga mAmagrI prApta huI hai, parantu usameM jisane sarvathA mamatva chor3a diyA hai, aisA sampakadRSTi jIva mAnAvaraNAdi karmoM kA bandha karatA hai| bhAvArya-jo karmaka udaya meM udAsIna hai, umako karmoM kA bandha nahIM honA-kamoM ko niraahotii||prnt yaha vizeSa bAta hai kisamyakadRSTi ko bhI pahane naI hue mAnAvaramAdi kamoM ke udaya meM paMcanina viSaya Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kalazaTIkA bhoga kriyAeM, binA abhilASa kie. barajorI meM prApta hotI hai| bhAvArthajama kimI kI gaMga, gAMka, dAridraya binA unakI vAMchA kie bhI prApta hote hai vama hI mamyakadRSTi jIva kI bhI jo kriyAeM honI hai binA hI vAMchA ke hotI hai / mamyakadRSTi jIva ko barajorI meM bhoga kriyAeM hote hue bhI mamyakadaSTi jIva anicchaka hai| karma ke udaya me kriyA karatA hai, to kriyA kA karatA kyA hogA ? arthAt nahI hogaa| mamyagdaSTi jIva bhoga rUpa kriyA kA karatA kimI bhI bhAMti nahIM hai| vaha to zAyaka svarUpa mAtra hai aura apane nizcala parama jJAna mvabhAva meM sthita hai // 21 // mayA se nija pUraba karma u sukha, bhaMjata bhoga udAsa rheNge| je dukha meM na vinApa kareM, niravara hiye tana tApa sheNge| hai jinake hara prAtama mAna, kriyA karake phala kona bheNge| se muvicakSaNa nAyaka , jinako karanA hama to na kaheMge // 21 // zArdUlavikrIDita samyagdRSTaya eva sAhasamira katuM samante paraM yaha 'pi patatyamo bhayacalastralokyamuktAvani / sarvAmeva nisarganirbhayatayA zahAM vihAya svayaM jAnantaH svamavadhyabodhavapurSa bodhAcyavante na hi // 22 // jo jIvarAzi svabhAva guNampa pariNamo hai vaha aisI, mabame utkRSTa, voratA (mAhama) karane meM mamartha hai ki mahAna vama par3ane para bhI guTa mbampa ke anubhava ke kAraNa apane mahaja guNa me calita nahIM hotii| bhAvArtha- yadi koI anAnI aimA mAne ki jaba samyakadRSTi jIva ko sAtA karma ke udaya meM aneka prakAra kI iSTa bhoga sAmagrI prApta hai aura amAnA karma ke udaya me aneka prakAra gaMga, zoka, dAridraya, parISaha, upamagaM ityAdi, aniSTa mAmagrI milI hai to unako bhogate hue to vaha guDha mvarUpa ke anubhava me cUkanA hI hogaa| isakA samAdhAna yaha hai ki anubhava me nahI cUkatA hai / anubhava no jamA hai vaisA hI rahatA hai-vastu kA aisA hI mvarUpa hai| baja par3ane para maba mamArI jIva sAhasa chor3a dete haiM. apanI-apano kriyA karanA banda kara dete haiM / bhAvArtha-mithyAdaSTi jIva ko upasarga, parI. yaha par3ane para mAna kI sudhi nahIM rhtii| parantu sambadRSTi jIva to pura Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdhikAra cipa kA jo pratyakSa anubhava karatA hai vaha sAzvata hai, mAnaguNa mAtra hI umakA zarIra hai| vaha sAta prakAra ko zakA va bhaya me kisa prakAra chUTatA hai ? to kahate hai ki samyagdaSTi ke svabhAva meM ho bhaya se rahitapanA hai, usI ke dvArA usakA bhaya chUTatA hai| bhAvA--samyagdRSTi jIva ke nirbhaya svabhAva ke kAraga mahaja hI aneka prakAra ke parISaha-upasarga kA bhaya nahI hai| vaha sahaja hI nirbhaya hai| isalie samyagdaSTi jIva ke kama-bandha nahIM hai, nijaMga hai // 22 // mayA -jamakosobhAtAsAtA hai prasAtAkarma, nAke ucaM mUraba na mAhama gahata hai| muraganivAso bhUmivAso pro pAtAlabAsI, mabahoko tana mana kaMpata rahata hai|| uko ujAge myAgekhiye sapata bhaise, bolata nizaMka bhayo mAnana lahata hai| mahaja suvora jAko mAsvata zarIra aiso, mAnI joba pAraja prAcAraja kahata hai|| dohA-nabhava bhaya paraloka bhaya, maraNa bedanA mAta / anaramA pranagupta bhaya, akasmAta bhaya sAta // 22 // zArdUlavikrIDita lokaH zAzvata eka epa sakalavyakto viviktAtmanaH vicallokaM svayameva kevalamayaM pallophayatyekakaH / loko panna tavAparastaraparastasyAsti tIH kuto niHzaH satataM svayaM sa sahajaM jAnaM sadA vimati // 23 // samyagdRSTi jIva svabhAva hI me zuddha catanya vastu kA nirantara rUpa se-atona, anAgata, vartamAna kAla meM---anubhava karatA hai, AmvAdana, karatA hai| apane Apa ho apane Apa kA anubhava karatA hai| samyagdRSTi jIva saptabhaya meM rahina hai| aise samyakSTi jIva ko ihaloka bhaya-paraloka bhaya kahA~ me hogA, arthAta nahIM hotA hai| he jIva, jo cipa mAtra hai vahI nega loka hai / aura jo kucha bhI ihaloka-paraloka-paryAyarUpa hai vaha nerA mvarUpa nahIM hai| ihaloka arthAt vartamAna paryAya meM yaha cintA ki jo bhoga mAmagrI prApta huI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA hai vaha pUrI paryAya meM arthAt paryAya ke anna naka rahegI yA nahIM rahegI, paraloka kI cintA--ki mara kara kimI acchI gani meM jAUgA yA nahIM jAUMgA-yaha koI jIva ke svarUpa nahIM hai / danniAA jo caitanya loka hai vaha nivikalpa hai| vaha mAna mbA AtmA kA baya damatA hai| bhAvArtha - jIva gAmna jAnamAtra hI hai| caitanyaloka avinAzI hai. eka ( alaa| gAna hai aura vimAna prATa hai| jimakA pAma svarUpa para mabhinnA hai. nmA hai. bhavajJAna erapa / / / ppa .nagya zimina pagmiAmA jJAna pragAha nigmt| mAnama aMga abhaMga maMga para dhana ima bamata / china bhaMgura maMmAra dibhava, parivAra bhAra jam / jahAM unapani tahAM pralaya. jAsu saMyoga viyoga tam / parigraha prapaMcaparagaH pathi, isamaya bhaya upaje na cina / mAnI nizaMka nikalaMka nija, mAnarUpa niravaMta mita mAnacakra mama sAka, jAmu avaloka mokSa mukha / itara loka mama nAhi nAti jisa mAhi doSa dukha / punya mugati dAnAra, pApa durgati dukhadAyaka / doU khanhita khAni, maiM ambandhita ziva nAyaka / ihavidhi vicAra paraloka bhaya, nAhi dhyApana karate musyit| jAno nizaMka nikataMka mika, mAnarupa nirakhaMta nita // 23 // gAIlavikrIDita eSakeva hi vedanA yadacalaM jJAnaM svayaM ke hai| nirbhoditaveghavedakavalAdekaM sadAnAkulaH // navAnyAgatavedanaM hi bhavetadIH kuto mAnino niHzaGkaH satataM svayaM sa saha jJAnaM sadA vindati // 24 // samyagdaSTi jIva svaga hI najara... trikAla pa--- apane svabhAva me utpanna jJAna arthAta jIva ke javArA anubhava karatA hai, svAda letA hai| samyagdRSTi jIva mAna prakAra ke bhaya se mukta hotA hai / umako vedanA kA bhaya kahA se ho.---arthAta nahIM hotaa| jo puraSa madA bhedajJAna meM yukta haiM ve puruSa nizcaya hI aisA anubhava karate haiM aura isalie anya karma ke udaya se huI sukharUpa athavA duHkharUpa vedanA me alaga haiM, jo jIva ko hai hI nhiiN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA adhikAra mAna zAzvata hai, ekalpa hai, abheda hai| apano sAmayaM me usakA jo vedana karatA hai, vahI vedana kartA hai| bhAvArtha-jIva kA svarUpa jJAna hai jo ekakA hai / sAnA-asAtA karmoM ke udaya me jo mukha-duna kapa vedana hotA hai, vaha jIva kA gvarUpa nahI hai isalie mamyakadRSTi jIva ko roga utpanna hone kA bhaya nahIM hAtA // 24 // varSa-vedanahAro jova, jAhi vedaMta sou jiya / eha bedanA abhaMga, so to mama praMga nAhi viy| karamabedanA diviSa, eka sukhamaya dutIya / rou moha vikAra, puragalAkAra bhirmt| baba yaha vimAna meM parata, sabanabedanA bhaya vikti / mAnI nizaMka nikalaMka nija, mAnarUpa nirakhaMta nita // 24 // zAInavikIDita yasabAzamupaiti tagna niyataM jyoti vastusthitihaniM satsvayameva tatkila tatastrAtaM kimasyAparaH / asyAtrANamato na kiJcana bhavettIH kuto mAnino niHzaraH satataM svayaM sa sahajaMhAnaM sadA vindati // 25 // samyakadRSTi jIva usa zuddha svarUpa kA trikAlarUpa meM anubhavana karatA hai, AsvAdana karatA hai, jo jJAna nirantara vartamAna hai, anAdi nidhana hai aura binA kAraNa dravyalpa hai| merA koI rakSaka nahIM hai--samyakadRSTi jIva aise bhaya meM rahita hai| samyakadRSTi jova ko merA koI rakSaka hai yA nahI sA bhaya kyoM hogA. apitu nahIM hogaa| isa kAraNa me jIva vastu ke paramANuvAtra bhI arakSakapanA nahIM hai| kyoMki jo kucha sanA mvarUpa vastu hai vaha to vinAza ko prApta nahIM hotii| isa kAraNa se vastu kA avinamvarapanA nizcaya hI pragaTa hai| jIva kA zuddha svarUpa mahaja ho satA rUpa hai| isalie kimI dravyAnara ke bhaya meM usakI rakSA koI kyA karanA ? / bhAvArtha--merA rakSaka koI hai yA nahIM aisA bhaya mamyakadRSTi jIva ko nahIM hotA isalie aisA anubhava hotA hai ki zuru svarUpa sahaja hI zAzvata hai isakA koI kyA rakhegA // 25 // barSa-gosvavastu sattA svalpa, jagamAhi trikAlagana / tAsa pinAsa hoya, sahata nizcaya pramANa mata / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza rokA mo manapAtama paraba, sarapavA hi sahAba pr| tihi kAraNa rakama hoya bhanakama koSa para / jaba yaha prakAra niradhAra kiya, taba manaramA bhaya nst| mAnI nizaMka nikalaMka mina, mAnampa nirakhata nita // 25 // zArdUlavikrIr3ita mvaM rUpaM kila vastuno'sti paramA guptiH svarUpe na ya chataH ko'pi paraH praveSTumakRtaM mAnaM svarUpa nuH / prasthApitarato na kAcana mavetIH kuto mAnino nizaH satataM svayaM sa mahaNaM gAnaM sarA vimmati // 26 // mamyakadRSTi jIva uma zuddha caitanya vastu kA niranara anubhavana karatA hai. jo anAdi miDa hai, guru vastu svarUpa hai tathA akhaMDa dhArApravAha rUpa hai / vastu kA janana meM rama, nahIM to koI curA lagA, samyakadRSTi jIva aise agupti (amuramA) ke bhaya se rahita hai| jisa kAraNa zura jIva ko kisI prakAra kA aguptipanA nahIM hai / samyakaTi jIva ko hamArA kucha koI chIna na le aisA apnibhaya kahA~ se hAgA - arthAt nahIM hogaa| nizcaya hI jo koI dravya hai usake jo kucha nija lakSaNa haiM ve sarvathA prakAra gupta (murakSita) haiN| astitva kI dRSTi meM koI davya kisI anya dravya meM saMkramaNa hone meM (praveza karane meM) samartha nahI hai| Atma dravya caitanya svarUpa bamAnasvarUpa hai ananya na to kisI kA kiyA habA hai na koI usako hara sakatA hai| bhAvArSa-saba jIvoM ko aisA bhaya ho rahA hai ki hamArA koI kucha purA legA, chIna legA so sA bhaya samyakadRSTi ko nahIM hotaa| kyoMki samyakadRSTi aisA anubhava karatA hai ki hamArA to zura paitanya svarUpa hai usako to koI curA sakatA nahIM, chona sakatA nhiiN| vastu kA svarUpa manAdi-nidhana hai // 26 // varSa-parama rUpa parataca, bAsu lancana cin mNrit| para paraveza tahaM mAhi, mAhi mahinagama pati // so mamama anUpa, yakRta banaSita baTUTa pr| tAhi pora kima gahe, gera mahilahe aura bana // citavaMta emapari myAnababa, tabasamaya pvit| mAnI nika nitaMka niva, jAnana nirasaMta nita // 26 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirA-adhikAra mAlipijIr3ita prAyojyeSanuvAharanti maraNaM prANaH kilasyAlako mAnaM tattvavameva mAsvatatayA mojitane jAtucita / tasyAto mara na kicana mavetamIH kuto mAnino niHsaraH satataM svayaM sa saha mAna sA vinati // 27 // sampadRSTi bIba usa mAna arthAt zuru paitanya bastu kA nirantaratA se svAda metA hai vo banAdi siddha hai. babaNa dhArA pravAha rUpa hai aura binA sarapa sahaba hI niSpama hai| samyakadaSTi jIva maraNa ke saMkA roSa (bhaya) se rahita hai, parIra ke nAma ke vicAra se niHSaka hai| kyoMki mAtma-samma ke prANoM kA banAna-kiSita bhI viyoga nahIM hotA aura isIlie sampaSTiko marana kA bhaya kahAM se hogA ? apitu nahIM hogaa| iniya, bana, upAsa, bAbu aise jo prANa hai unake binAza ko maraNa kahate hai-aisA barahatava meM kahA hai| parantu bIbadamya kA to nizcaya hI zuTatanyamAtra prANa hai| ra mAna kisI bhI kAla meM vinaSTa nahIM hotA / vaha binA hI yanna vinazvara hai| bhAvA-saba mipyAdRSTi jIvoM ko maraNa kA bhaya hotA hai / samyak. dRSTi bIca aisA anubhava karatA hai ki merA ra baitanyamAna svasma hai usakA vinAsa nahIM hai| prANoM kA vinAza hotA hai yaha to merA svarUpa ho nahIM, pudagala kA svarUpa hai| isalie merA maraNa hotA ho to meMTa, aise kaise -merA svarUpa to zAzvata hai // 27 // -pharasabIna mAsikA, nayanamA paalpaati| mana, sanata tIna, svAsa rasvAsamA viti| jAna prANa saMyukta, bIba siMha kAlama bole| baharita mahimarala bhaya, bhaya pramANa jinavara pvit| pAnI nika niba, bAgamya nirata gita // 20 // sAnAvitarita emAlamanAcanatama si kitatvato vArasArita sava himavelAsa tIvodayaH / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 samayamAra kalaza TokA tannAkasmikatra kicana mavetabhIH kuto jJAnino / niHzaMkaH satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA vindati // 28 // samyakadRSTi jIva uma zuddha caitanya vastu kA trikAla meM bhAsvAdana karanA hai jo mahaja hI upajA hai, abaDa dhArA pravAha rUpa hai aura binA upAya kie aisI hI vastu hai / samyakadRSTi jIva vicAratA hai ki zuddha caitanya jisakA lakSaNa kahA hai. usakA akasmAt eka vastu anya vastu honA hai hI nahIM / isalie samyakadRSTi jIva ko akasmAt aniSTa ho jAne kA bhaya kahAM meM hogA ? apitu nahIM hogaa| zuddha jIva vastu apane sahaja bhAva meM jitanI hai unanI hai, jaisI hai vaisI hai| jitanI bhI atIta, anAgata, vartamAna kAla gocara hai usameM nizcaya meM aisI hI hai| zuddha vastu meM aura kaMsA bhI svarUpa nahIM hotA hai| jJAna vikalpa me rahina hai, usakA na Adi hai na manta hai, vaha apane svarUpa meM vicalita nahIM honA aura niSpanna hai ||28|| . varSa- zuddha buddha praviruddha mahaja susamRddha siddha sama / prannakha pranAdi anaMta, pratula pravicala svarUpa mama / cidavilAsa parakAyA, vIta vikalapa sukha thAnaka / jahAM duvidhA nahi koDa, hoi tahAM kachu na pracAnaka / jaba yaha vicAra upajaMta taba, prakasmAta bhaya naha udita / jJAnI nizaMka nikalaMka nija, jJAnarUpa miravaMta nita ||26|| 9 maMdAkrAMtA TaMkotkosvarasanicitajJAnasarvasvamAjaH sambagdRSTeyadiha sakalaM ghnanti lakSmAsi karma / tattasyAsminpunarapi manAka karmmaNo nAsti bandhaH sUryopAsaM tadanubhavato nizcitaM nirjava // 26 // jisa jIva ne zuddha rUpa pariNamana kiyA hai usameM vidyamAna jo niHzaMkita, nikAkSina, nivicikitsA amUDhadRSTi, upagrahana, sthitikaraNa, vAtsalya, tathA prabhAvanAMga ye ATha guNa haiM va jJAnavaraNAdi aSTa prakAra ke pudgala dravyoM ke pariNama kA hanana kara dete hai / ataH, 1 ' : bhAvArtha- samyakaSTi jAMva ke jA bhI koI guNa haiM, ve saba suddha pariNamana kA hai isalie unase kaneka nirjarA hai / isa lie samyakadRSTi 1 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvarA-adhikAra 139 jIva ke zuru pariNAma ke hote hue jJAnAvaraNAdi karma kA sUkSma mAtra bhI baMda kabhI nahI hai / samyaktva ke upajane se pahale apane ajJAna pariNAmoM keAsa jo karma vAdha ya una jJAnAbaraNAdi kamAMka udaya kA bhogatA hai| aise sampakadRSTi jIva ka nizcaya hI jJAnAvagNAdi karma galate haiM / samyakadRSTi jIva vaha hai jo uga jovadravya kA anubhava karane meM samartha hai jo "va" "para" grAhaka sAno patA hai gANaM mapUrNa, Ara prakAza guNa hI jisakA Adi bhUla hai| emA jA samyakadRSTi jIva hai usake nae kA kA bandha nahI hai, pUrvavaDa karmoM kA nicarA hai // 26 // chappa---jo paraguraNa tyAgata, zusa nija muraga gahaMta dhruva / vimala mAna kara, jAma ghaTa mAhi prakAza / / jo pUraba kRtakarma, nirjarA pAri bar3hAvata / jo nava-vanya nigedhi mola mAraga mula dhAvata / / niHzakinAdi jama praSTa guraga, praSTa karma prari saMharata / mo puruSa vicakSaNa tAsa pada, banAramo vandana karata // 26 // maMdAkrAMtA rundhanbandha navamiti nijaiH saGgato'STAbhiraGga prArabaddhaM tu kSayamupanannijaroja mbhANena / mamyakadRSTiH svayamatirasAdAdimadhyAntamuktI jAnaM bhUtvA nati gaganAmogaraGga vigAha // 30 // jo jIva zaddha mvabhAvarUpa pariNamA hai vaha jJAna svarUpa hokara apane uma guddha svarUpa meM pariNamana karatA hai. jA atIta, anAgata aura vanamAna kAla meM gAyana pragaTa hai| vaha jIva ke zuddha svarUpa kA anubhava karatA hai jahAM jJAna mAtra vastu ho dikhAI par3atI hai| anAkulatva lakSaNa meM yakna atIndriya mamda ko pAkara.jo jAnavagNAdi rUpa pudagala piNa haiM aura jIva ke pradagA meM eka kSatrAvagAha ho rahe hai unako meTatA huA mamyakadaSTi jIva dhAgapravAhampa pariNamana karatA hai / vaha apane hI nizaMkita, ni kAkSita ityAdi jo ATha aMga kaha hai aura mamyaktva ke sAraguNa haiM unhI bhAvoM meM pariNamana karatA hai| ma samyakASTa jIva kA dUsarA kAma yaha bhI hotA hai ki vaha pUrvavaddha jo bhAnAvaraNAdi karmoM kA pudgala piNa hai Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalara TIkA usakI satA ko (gura pariNAmoM ke pragaTa hone se) mUla se nAza karatA saMga-pUrva banAte so to saMgIta kalA prakAse, navala roSi tAla torata ucaarike| nikita prAvi aSTabhaMga saMga-sabAgori, samatA pralApa pAri kare svara bharike / / nibaMrA nAva gAje myAna misaMga bAje, pAyo mahAmana meM samApi ki krike| sattA raMgabhUmi meM mukta bhayo tihUM kAla, mAce bhuvi maramAna sthAna parike // 30 // ||iti saptama adhyAyaH // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya aru-adhikAra zArdUlavikrIDita rAgodgAramahArasena sakalale kRtvA pramarza jagat krIDantaM rasabhAvanirbhara mahAnATyena va dhumat / mAnandAmRtanityamojisahajAvasthAM sphuTanATyad dhIrodAramanAkulaM nirupadhijJAnaM samunmajjati // 1 // aba usa zuddha jIva kA svarUpa kahate hai jo atIndriya sukharUpa hai, jisakI amRta ke samAna apUrva labdhi hai, jo nirantara AsvAvanazIla hai, spaSTa apane zuddha svarUpa ko prakaTa karatA hai, avinazvara sattA rUpa hai, jisakA dhArApravAha rUpa pariNamana svabhAva hai, jo saba duHkhoM se rahita hai aura jo samasta karmoM kI upAdhi me rahita hai| vaha zuddha jJAna una jJAnAvaraNAdi karmoM ke bandha ko meTa kara pragaTa hotA hai jo karma saMsAra meM garjana karate aura krIr3A karate dikhAI par3ate haiN| usa karmoM ke bandha me ahaMkAra ke dvArA samasta jIva rAzi ko apane vaza meM kiyA aura vaha anaMtakAla se isa saMsArarUpI akhAr3e meM sAre saMsAra kI jIvarAzi ko buddhasvarUpa se bhraSTa karake usakI rAga-dveSa-moha rUpa azuddha pariNati meM pragaTa ho rahA hai - saMsAra kI samasta jIvarAzi ko atyanta adhika moharUpI madirApAna karA rahA hai| bhAvArtha - jaise koI kisI jIva ko madirA pilA kara vikala (behoza ) kare mIra usakA sarvastha chIna le, pada se bhraSTa kara de usI prakAra manAdi se lekara saba jIvarAzi rAga-dveSa-moha ke mathuddha pariNAmoM meM matavAlI ho rahI hai jisase jJAnAvaraNAdi karmoM kA bandha hotA hai| aise bandha ko zuddha jJAna kA anubhava meTane bAlA hai isalie zuddha jJAna upAdeya hai // 1 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 mamayasAra kalaza TokA saMbaMyA--moha mada pAi jinheM maMgAge nikala kone, yAhI prajAnabAna bigda bahana hai| aimo baMdhavora vikagala mahA jAla mama, jAna manda kare canda gaha jyoM gahana hai / / tAko banna bhaMjive ko ghaTa meM pragaTa bhayo, uddhata udAra jAko udyama mahata hai| mohai makita mura prAnanda prakara nAhi, niraba banAramI namo namo kAna hai||1|| bagdharA na karmabahulaM jagannacalanAtmakaM karma vA na naMkakaraNAni vA na ciciyo bandhakRt / yadakyamupayogabhUH samupayAti rAgAdibhiH ___sa eva kila kevalaM bhavati bandhahetuna raNAm // 2 // jo cetanAgRNa hai vahI mala vastu hai| gaga-dvapa-moha rUpa azuddha pariNAmoM se ekapanA usakI umarUpa (badhampa pAraNamAtA hai| yaha azuddha pariNAmoM ke mAtha ekapanA anya kimI kI mahAya binA, nizcaya se samasta saMsArI jIva rAzi kA jJAnAvaraNAdi karmoM ke bandha kA kAraNa hotA hai| prazna-bandha kA kAraNa itanA hI hai yA aura bhI kucha bandha kA samAdhAna-bandha kA kAraNa itanA hI hai aura kucha nahIM hai / prazna-jAnAvaraNAdi kamarUpa badhane ke yogya tIna sau natAlIma rAja pramANa lokakAza ke pradaMgoM meM ghar3e meM ghI kI bhAMni bharI haI jo kArmANa vargamA hai kyA vaha bho bandha kI kartA nahIM hai ? samAdhAna yadi rAgAdi azuddha pariNAma vinA kArmANa vagaMNA mAtra me bandha hotA to jo mukta jIva unake bhI bandha hotaa| prazna-jo rAgAdi pariNAma hai to jAnavaraNAdi karmoM kA bandha hai to kyA kArmANa vargaNA ko mAmadhyaM kucha nahI hai? . . samAdhAna-yadi rAgAdi agaDha bhAva nahI hai to phira kArmANa vagaMgA kI sAmarthya kucha nahIM hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha-adhikAra prazna-kyA mana-vacana-kAya ke yoga bhI banA ke kartA nahIM haiM ? samAdhAna-yadi mana-vacana-kAya ke yoga bandha ke katA hote to terahaveM gRNasthAna meM jahAM mana-vacana-kAya kA yoga hai vahAM bhI kama kA bandha hotaa| prazna-yadi rAgAdi azuddha bhAva hai to karmoM kA bandha hai to kyA mana-vacana-kAya ke yoga kI sAmanyaM kala nahIM hai? samAdhAna rAgAdi azarabhAva nahIM hai to karma kA bandha nahIM hai.isaliye mana-vacana-kAya ke yoga kI sAmathyaM kula nahIM hai| prazna-pAca indriya-sparzana, ramanA, ghrANa. nakSa zrotra-aura chaThA mana ye saba bhI kyA bandha ke kA nahIM haiM , samAdhAna- samyakadaSTi jIva ke pAca indriyA hai, mana bhI hai aura inake dvArA vaha pudgala dravya ke gRNA ko jAnane vAlA bhI hai| yadi pAMca indriyoM va mana mAtra meM karma kA bandha hAnA nA samyakadATa jIva ke bhI bandha siDa hotaa| isalie agara gagAdi agadabhAva hai nA ko kA bandha hai| . prazna-to kyA pAMca indriyAM va chaTha mana kA mAmarthya kucha nahIM hai ? . samAdhAnaH-yadi rAgAdi azuddha bhAva nahIM hai to kama kA bandha nahIM hai isaliye pAMca indriyoM va chaThaM mana kI sAmathyaM kucha nahIM hai| prazna-jIva ke sabaMdha vAle ekendrI Adi zarIra aura jIva ke saMbaMdha se rahita pASANa, lohA, miTTI, kA mala me vinAza hAnA athavA unako pIr3A pahuMcAnA bhI bandha ke karane vAle nahIM hai ? samAdhAna-mahAmanIvara bhAligI mAgaM calate hai ora deva saMyoga se sakSma jIvoM ko bAdhA hotI hai| to yadi jIva ke ghAna hone mAtra meM bandha hotA to aise munIzvara ke bhI bandha hotaa| isalie gagAdi apara pariNAma haiM to karma kA bandha hai mAtra jIva ghAta kA mAmathyaM kucha nahIM hai // 2 // saMbaMyA-karmajAla vargaraNAsoM jaga meM na baMdhe jIva, baMdhe na kadApi mana-vaca-kAya joga soN| cetana pravetana ko hisA moM na baMdhe jIva, baMdhana alakha paMca virSa vira gegmoN| kamasoM prabaMdha middha jogamoM prabaMdha jina, himAmoM prabaMdha gAghu jAtA nivaM bhoga moN| ityAvika vastu ke binApasoMga baMdhe joka, eka rAgAdi para upayoga so 12 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA zArdUlavikrIDita lokaH karmatato'stu so'stu ca parispanvAtmakaM karma tat tAmyasmin kAraNAni santu cidacidamyApAvanaM cAstu tat / rAmAdInupayoga bhUmimanayan jJAnaM bhavet kevalaM vayaM maiva kuto'pyupetyayamaho samyagAtmA dhruvam // 3 // he bhavya jIva ! vibhAva pariNAmoM ke upayoga rahita athavA cetanamAtraguNa rUpa pariNamatA huA zuddha svarUpa kA anubhavanazIla samyakadRSTi jIba bhoga sAmagrI ko bhogatA huA athavA nahIM bhogatA huA avazya nizcaya se jJAnAvaraNAdi karmoM kA bandha nahIM karatA hai| vaha to mAtra jJAna svarUpa rahatA hai / 144 bhAvArtha- samyakadRSTi jIva ke bAharI yA bhItarI sAmagrI jaisI bI besI hI hai parantu rAgAdi azuddha rUpa vibhAva pariNati nahIM hai isalie usake jJAnAvaraNAdi karmoM kA bandha nahIM hai / jo samasta lokAkAza kArmANa barSaNA se bharA huA hai so jaisA thA vaisA hI rhe| mAtma pradezoM ke kampana se utpanna mana, bacana, kAya ke tIna yoga bhI jaise ke taise hI raheM tathApi kamoM kA bandha nahIM hai kyoMki rAga-dveSa-moha rUpa azuddha pariNAma cale gae haiN| pAMca indriyAM tathA mana bhI jaise haiM vaise hI raheM aura pUrvokta cetana va acetana ke bAta bhI jaise the vaise hI rahe tathApi zuddha pariNAma hone se kacoM kAH bandha nahIM hai || 3 || sarva karmacAla baragA ko bAsa lokAkAza mohi, mama baca kAya ko nivAsa gati-mrAu meM / cetana pracetana kI hilA base pudgala meM, viyaM-bhoga barate unake urabhAra meM // rAnAvika zuddhatA prazuddhatA hai yahe upAdAna hetu bandha ke yAhI te vicaraNa prabaMdha ko rAga-dveSa-moha nAhi samyak svabhAva lava kI, bar3hAva meM 1 tihUM kAla, jhAIsavikrIDita tathApi na nirarnazaM paritumiSyate jJAninAM sadasyatamameva sA kila nirargalA vyAvRtiH / 11311 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha-adhikAra 145 prakAmakRtakarma tanmatamakAraNaM jJAninAM dvayaM na hi virudhyate kimu karoti jAnAti ca // 4 // nathApi kArmANa vargaNA, mana-vacana-kAya ke yoga, pAMcoM indriyA aura mana, jIva kA ghAta, ityAdi bAharI mAmagro karmoM ko bAdhane ke lie kAraNa nahIM haiM / karmoM ko bAMdhane kA kAraNa to gagAdi kA agadapanA hai vantu kA svarUpa aisA hI hai| to phira bhI, jaba gaddha svarUpa kA anubhava karane vAle samyagdaSTi jIva ne pramAdI hokara viSayabhAga kiyA to kiyA hii| jIva kA ghAta yadi huA to hA ho| mana-vacana-kAya ko jAnabagna kara niraMkuza pravati hii| taba bhI umako kama kA bandha nahIM hai, "mA to gaNadharadeva nahIM mAnate haiN| kyoMki buddhipUrvaka, jAnabama kara, annagga kI kaci pUrvaka viSayakapAya meM niraMkuza AcaraNa nizcaya meM, avazya ho, mithyAtva rAgadveSa rUpa amaddha bhAvoM ko lie hae hai. iaulA karma baMdha kA kAraNa hai| bhAvArtha---aisI sthiti ke bhAva mithyAdaSTi jIva ke hote haiM sI mithyAdaSTi to karmoM kA kartA hai hii| samyagdaSTi jIva jI kucha pUrva meM baMdha kamoM ke udayavaza karatA hai so saba avAThita triyA rUpa hai isalie karmabadha kA kAraNa nahIM hai aisA gaNadharadeva ne mAnA hai aura aisA hI hai| koI kahe ki bhoga sAmagrI milatI to karmo ke udaya meM hai parantu milI huI bhoga sAmagrI mere antara meM mahAvanI lagatI hai aura sA bhI hai ki zaddha svarUpa kA anubhava hotA hai aura samasta kamajanita sAmagrI kA heya jAnatA huuN| aisA koI kahatA hai to vaha jhaThA hai| kyoMki jJAtA bhI ho ora vAchaka bhI hogesI do kriyAeM viruddha nahIM haiM kyA ? athAMta sarva yA viruddha haiM // 4 // sarvayA-karmajAla joga hiMsA bhogasoM na baMdha 4, tathApi mAtA udyamI balAgyo jina bena meN| jJAnadRSTi deta viva-bhogina soM heta doU, kriyA eka kheta yoMto banaM nAhi jaMna meM / / udaya bala utama gahe va phala ko na cahe, nira zAna hoi hiroke nana meN| pAlama nirukhamako bhUmikA miSyAta mAhi, jahA~ na saMbhAre jIva moha-noMda saMna meM caupAI-jiya moha nIMda meM so| te pAlaso nirudyamI ho| dRSTi kholiye jarga prabonA / tini mAlasa taji ucama konA // 4 // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 samayasAra kalaza TokA vasaMtatilakA jAti yaH sa na karoti karoti yastu, jAnAtyayaM na khalu tatkila karmarAgaH / rAgaM tvabodhamayamadhyavasAyamAhumithyAdRzaH sa niyataM ma ca bandhahetuH // 5 // jo koI samyagdaSTi jIva zuddha svarUpa kA anubhava karatA hai so samyagdaSTi jIva kamoM ke udaya meM milane vAlA sAmagrI ko abhilASA nahIM karatA hai| jo koI mithyAdaSTi jIva karmA kI vicitratA meM upalabdha mAmagrI ko apanI jAnakara usakI abhilASA karatA hai vaha midhyAdRSTi jAva, jIva ke zuddha mvarUpa ko nahIM jAnatA hai| bhAvArtha --mithyAdaSTi jIva ke, jIva ke svarUpa kA jAnanA nahIM ghaTita hotA / jaba mA ho vastu kA nizcaya hai, to yaha jo kahA hai ki mithyAdaSTi kartA hai.-so vaha karnA kyA hai / vAstava meM jo karmoM se prApta sAmagrI meM abhilApAmpa cikanA pariNAma hai vahI karma-janita sAmagrI kA kapinA hai| koI mAne ki kama-janita sAmagrI meM abhilASA huI to kyA aura na huI to kyaa| somA nahIM hai-abhilASA mAtra pUrA mithyAtva pariNAma hai-sA kahA hai| vastusthiti aisI hai ki kevala paradravya mAmagrI meM abhilASA mAtra mithyAnva pariNAma hai aimA gaNadharadeva ne kahA hai |mithyaadRsstti jIva ke karma-janita sAmagrI meM gaga avazya hI hotA hai / samyakadaSTi jIva ke nizcaya hI nahIM hotaa| vahI rAga pariNAma karmoM ke bandha kA kAraNa hotA hai / bhAvArtha--mithyAdRSTi jIva karmoM kA bandha karatA hai-samyakadRSTi jIva nahI karatA // 5 // saMbaMyA-jaba lagi jIva zukha vastu ko vicAre ghyAve, taba laga bhogasoM udAsI sarajaMga hai| bhoga meM magana taba mAnakI jagana nAhi, bhoga prabhilASakI dazA miNyAta aMga hai| tAteM vivaM bhogameM maganasoM mithyAti jIva, bhogasoM udAsaso samakiti abhaMga hai| aise jAni bhogasoM udAsa haM mukati sAce, yaha mana caMga to kaThoto mAhi gaMga hai // 5 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha-adhikAra 147 vasaMtatilakA sarva sadaMva niyataM bhavati svakIyakarmodayAnmaraNajIvitaduHkhasolyam / manAnametadiha yata paraH parasya, kuryAtpumAn maraNa-jIvitaduHkha-saulyam // 6 // mithyAtva pariNAma kA eka aMga dikhAne hai---aisA bhAva mithyAtva hone para hotA hai ki koI puruSa kimI anya puruSa kA prANaghAta karatA hai yA usako prANarakSA karatA hai athavA kisI ko aniSTa kA saMyoga karAtA (dukha detA) he yA sukha kI prApti karAtA hai| bhAvArtha-ajAno logoM meM emI kahAvata hai ki amuka jova ne usa jIva ko mArA, amuka jIva ne usa jIva ko jilAyA, usa jIva ne usa jIva ko mukhI kiyA, usa jIva ko dukhI kiyaa| mI pratIti jisa jova ko hotI hai vaha jIva midhyAdaSTi hai, ni:maMdaharUpa meM jAna laa| isameM koI dhokhA nahIM hai| jo samasta jIva gAMza ko prANaghAta, prANa-rakSA, iSTa yA aniSTa saMyoga hotA hai, vaha mabakA kAla meM hotA hai ye saba nizcaya hI usake Ayukarma athavA sAnAkarma athavA amAtA-kama ke udaya meM hotA hai jinako jova ne apane vizuddha athavA saklezarUpa pariNAmoM me pahale bAMdhA thaa| unhIM karmoM ke udaya meM jIva kA maraNa athavA jobana athavA duHkha athavA sukha hotA hai, aisA nizcaya hai| isa bAta meM koI dhokhA nahIM hai / bhAvArtha-koI jova kisI jIva ko na mArane meM samartha hai aura na jilAne meM samartha hai / sukhI-duHkhI karane meM bhI samartha nahIM hai // 6 // saMbaMyA-tihuM loka mAhi tihuM kAla saba jIvaniko, pUraba karama uda prAya rasa deta hai| koUriyAU paraM U pralpAU maraM, koU dulI koU sukho koU samaceta hai| yAhi meM jiyAUM, yAhi mArU, yAhi mulI karU, yAhi duno kaI aise mUr3ha mAna leta hai| yAhI prahaM buddhisoM na binase bharama mUla, yaha micyA bharama karama-bandha heta hai // 6 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 mamayasAra kalazaTokA vasaMtatilakA prajAnametadadhigamyaH parAtparasya, pazyanti ye maragajIvitaduHkhasaulyam / kamANyahaMkRtirasena cikorSavaste, mithyAdRzo niyatamAtmahano bhavanti // 7 // jo koI ajJAnI jIvazi, mithyAtvarUpa azuddha pariNAmoM ke kAraNa nathA agadapane ke kAraNa anya jIva meM anya jIva kA magnA-jInA, dukhamumna mAnate hai ve nizcaya meM mava prakAra ge mithyAdaSTi (jIva) gAMga hai| uma mithyAdaSTi jIva gAMga kI kama janita paryAyoM meM romI AtmarvAddha hai ki maiM deva ha. mai duHkhI hUM. mai mukhA hai| karmoM ke udaya meM hone vAlI jitanI kiyA hai unameM eme magna ho rahe haiM ki maiM karane vAlA haM. maiMne kiyA hai-- sA ajJAna . kAraNa mAnate hai / emI mithyAdaSTi jIva rAzi apanA ghAta karane vAlI hai // 7 // saMbaMyA ---jahAMlo jagatake nivAsI jIva jagata meM, sarva pramahAya kou kAhako na dhano hai| jamI-jaMsI pUraba karama sattA bAMdhi jinha, tamI-sI udameM pravasthA prAi banI hai| ete pari jo koU kahe ki maiM jiyAUM mArU, ityAdi aneka vikalapa bAta dhanI hai| sAMtoM prahaM buddhisoM vikala bhayo tihuMkAla, Dola nija mAtama sakati tinha hanI hai / / 7 / / anuSTupa mithyAdRSTeH sa evAsya bandhaheturviparyayAt / ya evAdhyavasAyo'yamajJAnAtmA'sya dRzyate // 8 // mithyAdRSTi jIva ke mithyAtvarUpa aise pariNAma hote hai ki usane itane jIva jilAe, yaha bhAva jJAnAvaraNAdi karmoM ke bandha ke kAraNa hote haiM / isalie aise pariNAma mithyAtvarUpa hI haiN| jisake aise pariNAma hoM ki isako mArUM, isako jilAUM aise jAva kA mithyAtvamaya svarUpa dekhA jAtA hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha-adhikAra 146 caupAI-maiM karatA maiM konhIM kmii| praba yoM karoM kahe jo aisii| e viparIta bhAva haiM jaameN| so barate miSyatva dasA / / anuSTupa anenAdhyavasAyena niSphalena vimohitaH / tatkiJcanApi navA'sti nAtmA''tmAnaM karoti yat // 6 // mithyAdaSTi jIva apane Apako apane kA anubhava na karake jamI paryAya hai vaimA hI vikalpa karanA hai| parantu vaimA to tInoM loka meM hai hI nhiiN| bhAvArtha-mithyAdaSTi jIva jaMmI paryAya dhAraNa karatA hai vaise hI bhAvoM meM pariNamana karatA hai aura uma matra ko apanA ApA jAna kara anubhava karatA hai| karma ke svarUpa ko jIva ke svarUpa meM bhinna nahI jAnatA hai. ---eka rUpa anubhava karatA hai| imako mAma. igako jilAUM, ime maiMne mArA, ise maiMne jilAyA, ime maiMne sukhI kiyA, ime maiMne dukhI kiyA ... isa taraha ke pariNAmoM meM matavAlA ho rahA hai, jo saba jhUThe haiM / bhAvArtha-- -yApa mAga kahatA hai, jilAyA kahatA hai paraMtu vaha saba karma ke udaya ke hAtha hai usake pariNAmoM kI sAmarthya nahIM hai / yaha apane ajJAnapane ke vA aneka jhaTa vikalpa karatA hai // 6 // dohA--prahabuddhi mithyAdazA, ghara so midhyAvaMta / vikala bhayo saMsAra meM, kareM vilApa anaMta // 6 // zloka vizvAdibhakto'pi hi yatprabhAvAdAtmAnamAtmA vidadhAti vizvam / mohekakando'dhyavasAya eSa nAstIha yeSAM yatayasta eva // 10 // mithyAnva hI jinakA mula kAraNa hai aise mithyAtvarUpa pariNAma (ki isako mArU, usako jilAUM) jimake mUkSmarUpa meM aura yA sthUlarUpa meM nahIM hote vahI yatIzvara (munirAja) hai| mithyAtva pariNAma me hI jIva apane Apako 'maiM deva, maiM manuSya, maiM kAMdhI, maiM mAno, maiM sukhI, maiM duHkhI' ityAdi nAnA rUpoM meM anubhava karatA hai yApa vaha kamoM ke udaya meM hone vAlI samamna paryAyoM me bhinna hai| bhAvArtha-mithyAdRSTi jIva paryAya meM rata (magna) hai isalie paryAya Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 samayasAra kalaza TIkA ko apanA Apa mAna kara anubhava karatA hai| aisA mithyAtva bhAva chUTane para mAnI bhI saccA hai aura AcaraNa bhI saccA hai // 10 // parilla-sadA moha so bhinna, sahajacetana kyo| moha vikalatA mAni, mithyAtvIha rho| karaM vikalpa ananta, mahaMmati paarik| so muni jo pira hoDa, mamatva nivArikaM // 10 // zArdUlavikrIDita sarvasAdhyavasAnamevamakhilaM tyAjyaM yaduktaM jinastanmanye vyavahAra eva nikhilo'pyanyAzrayastyAjitaH / samyagnizrayamekameva tadamI niThakampamAkampa ki zuvajJAnaghane mahimni na nije badhnanti santo dhRtim // 11 // samyagdRSTi jIva gazi apane zuddha cidrUpa mvarUpa meM sthira hotA huA kyoM na mukha ko kare ? apitu sarvathA karanA hai| kyoMki nija mahimA (rAgAdi meM hita) cetanAguNa kA mamUha hai| nivikalpa vastu mAtra anubhava gocara hai sabho upAdhiyoM meM hita hai| isalie maiM mAjhaM, meM jilAUM, maiM dukhI karUM, maiM mukho karU, maiM manuSya hU~ ityAdi jitane bhI mithyAtvarUpa asaMkhyAta loka mAtra pariNAma hai ve saba heya hai aura mithyAtva bhAva ke hone se hue hai, aisA mAkSAta virAjamAna kevalajJAno paramAtmA ne kahA hai| jitane bhI satyarUpa athavA asatyarUpa, zuddha svarUpa mAtra me viparIta, mana-vacana-kAya ke vikalpa haiM unako saba prakAra meM chodd'o| bhAvArtha-jisake pIcha kahe gaye mithyAbhAva chUTe usakA samasta vyavahAra chUTanA hai / isa prakAra midhyAnva ke bhAva tathA vyavahAra ke bhAva eka hI vastu hai / vyavahAra vahI hai jisakA viparItapanA hI alambana hai // 11 // saMbaMyA-prasaMkhyAta loka paramAna je mithyAtva bhAva, teI vyavahAra bhAva kevalI ukata hai| bihake mithyAtva gayo samyakadarasa bhayo, te niyata lona pavahArasoM mukta haiN| niravikala nirupAdhi prAtama samAdhi, sAdhije suguraNa moma paMthakoM dukata hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha-adhikAra teI jIva parama dazA meM pira rUpa hUke, paramameM duke na karamasoM rukata haiM // 11 // upajAti rAgAdayo bandhanidAnamuktAste zucimAtramaho'tiriktAH / mAtmA paro vA kimu tanimitta-miti pragunna : punarevamAhuH // 12 // kisI ne vinamra hokara yaha prazna pUchA hai ki he svAmin ! rAgatuSa-moha ityAdi asaMkhyAta loka mAtra vibhAva pariNAma azuddha cetanArUpa hai aura jJAnAvaraNAdi karma bandha ke kAraNa hai. aisA kahA. sunA, jAnA aura maanaa| zaTa jJAna to cetanAmAtra hai| jyotisvarUpa jIva vastu una vibhAva pariNAmoM meM atirikta hai, alaga hai| to maiM pUchanA cAhatA ha ki una rAgaTepa-mohampa agada pariNAmAM kA karane vAlA kona hai --jIva dravya karane vAlA hai yA moharUpakama ne pariNamana kiyA hai : athavA pudagala dravya kA piTa unakA karane vAlA hai ? isa prazna kA patha ke kanAM zrI kundakundAcArya uttara dete haiM // 12 // kavita-je je moha karma kI pariNati, baMdha nidAna kaho tuma smb| saMtana bhinna zuddha cetanamoM, tinhako mUla hetu kahu pramya // ke yaha mahaja jIva ko kautuka, ke nimitta hai pugata banna / sosa navAi ziSya ima pUchata, kaheM suguru uttara suna bhamya // 12 // upajAti na jAturAgAdinimittamAva-mA:mA''tmano yAti yathArthakAntaH / tasminnimittaM parasaGga eva, vastusvabhAvo'yamudeti tAvat // 13 // pIche jo prazna kiyA thA usakA uttara isa prakAra hai.. AtmA kisI bhI kAla meM apane Apa meM rAga-dveSa-moha Adi azuddha pariNAmoM kA kAraNarUpa pariNamana nahIM karatA-sA vastu kA svabhAva mavaM kAla pragaTa hai| bhAvArSa-dravya ke pariNAmoM kA kAraNa do prakAra hai : eka upAdAna kAraNa hai aura eka nimitta kAraNa hai / upAdAna kAraNa arthAt dravya meM antagabhita jo apane pariNAma me paryAyarUpa pariNamana kI zakti hai vaha to usa dravya kI usI dravya meM hotI hai| yaha nizcaya hai| anya dravya kA maMyoga pAkara athavA usake nimitta kAraNa se jo dravya apane paryAyalpa pariNamana karatA hai Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kalaza TIkA vara pariNamana jima dravya kA hai umI dravya meM hotA hai kimI anya dravya dvArA grAdya nahIM-- yaha nizcaya hai| jaise miTTI ghaTarUpa pariNamatI hai / ghaTa kI upAdAna kAraNa miTTI meM ghaTarUpa pariNamana karane kI zakti hai| bAharI nimitta kumhAra, cakra, daNDa ityAdi kAraNa haiN| usI prakAra jo jIvadravya azuddha pariNAmA-mAha-gaga-daMpa ityAdi - meM pariNamana karatA hai usakA upAdAna kAraNa hai, jIva dravya meM annagaMbhita vibhAvarUpa pariNamana karane kI zakti, nimina kAraNa hai darzanamoha aura cAritramoha jo pudgala dravya ke piNDa jIva ke pradezoM meM eka kSetrAvagAha meM kamaMmpa bandha hai unakA udaya / yadyapi moha karmamApa pudagala pira kA udaya apane nija dravya meM vyApya-vyApakarUpa hai, vaha jIva dravya meM vyApya-vyApakarUpa nahIM hai / tathApi mohakama ke udaya hone para jIva dravya apane vibhAva pariNAmampa pariNamatA hai| mAhI vastu kA mvabhAva hai, umameM kimakA cAga hai| udAharaNArtha-jama mphaTikarmANa kI kAMni lAla, pInI, kAlI ityAdi aneka chaviyoM meM pariNamana karatI hai umakA upAdAna kAraNa nI hai mphaTikarmANa meM annagaMbhita nAnA rUpoM meM pariNamana karane kI zakti aura nimina kAraNa hai nAnA raMgoM ke dravya kA maMyoga / / 13 // saMbaMyA-jaise nAnA parama purI banAi doje heTha, ujjala vimala mariNa sUraja karati hai| ujjalatA bhAse jaba vastuko vicAra kIje, puroko jhalakasoM varaNa bhAMti-bhAMti hai / se jIva darabako pudgala nimitarUpa, tAkI mamatA moM moha madirA kI bhAMti hai| bheda-jAna dRSTi soM svabhAva sAdhi lIje nahIM, sAMcI zuddha cetanA pravAci sukhazAMti hai // 13 // anuSTupa iti vastusvabhAvaM svaM jJAnI jAnAti tena saH / rAgAdonnAtmanaH kuryAnnAto bhavati kArakaH // 14 // samyagdRSTi jIva dravya kA svabhAva pahale kahe anusAra mAnatA hai aura apane zuddha caitanya kA AsvAdarUpa anubhava karatA hai / samyagdRSTi jIva aisA anubhava nahIM karatA ki rAga-dveSa-moharUpa azuddha pariNAma jIva Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha -adhikAra 153 dravya ke svarUpa haiM aura isIlie rAgAdi azuddha pariNAmoM kA kartA nahIM hotA / bhAvArtha -- samyagdRSTi jIva ke rAgAdi azuddha pariNAmoM kA svAmitvapanA nahIM hai isalie samyagdRSTi jIva karttA nahIM hai / / 14 / / caupAI - iha vidhi vastu vyavasthA Ane / rAgAdika nija rUpa mAne / / tAte jJAnavaMta jaga maaNhii| karamabaMdha ko karatA nAMhI // 14 // zArdUlavikrIDita ityAlocya vivecya tatkila paradravyaM samagraM balAt tanmUlAM bahubhAvasantari mimAmuddhartakAmaH samam / zrAtmAnaM samupaiti nirbhara vahatpUrNakasaM vidyutam yenonmUlitalandha eSa bhagavAnAtmA''tmani sphurjati / / 15 / / pratyakSa hai ki jo jIva dravya anAdikAla se nija svarUpa se bhraSTa ho rahA thA usane uparokta anukrama me apane svarUpa ko prApta kiyaa| svarUpa kI prApti hone para usakA para dravya se sambandha chaTA mAtra apane Apase sambandha rhaa| usane jJAnAvaraNAdi karmarUpa pudgaladravya ke piMDa ko mUla mattA meM dUra kara diyaa| vaha jJAna svarUpa hai, anaMta zakti kA puja hai aura usI rUpa niraMtara pariNamana karatA hai aura vizuddha jJAna se yukta zuddha svarUpa kA anubhava karatA hai| aisA jisa AtmA kA svarUpa kahA hai usakA abhiprAya rAga-dveSa-moha Adi aneka prakAra ke azuddha pariNAmoM tathA unake bahuvidhi bhAvoM kI usa paramparA ko jisakA mUla kAraNa para dravya meM svAmitvapanA hai; eka hI samaya meM ukhAr3a kara dUra karanA hai| nizcaya hI usane jJAna ke banna me dravyakarma, bhAvakarma aura nAkarmarUpa jitanA bhI pudgala dravya kI vicitra pariNatiyAM haiM una sabako prarvAcita prakAra se vicAra karake jJAna svarUpa meM bhinna kiyA hai| bhAvArtha- zuddha svarUpa upAdeya hai, anya samasta para dravya haiya hai / / 15 / / sarvathA - jJAnI bhedajJAnasoM vilekhi pudgala karma, grAtmIka dharmasoM nirAlo kari mAnato / tAko mUla kAraNa prazuddha-rAga-bhAva nAke, nAsibekoM zuddha anubhau prabhyAsa ThAnato // / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 samayasAra kalaza TokA yAhI pranakama pararUpa saMbaMdha sthAgi, prApamAhi prApano svabhAva gahi maanto| mAdhi zivacAla nirabaMdha hota tihaMkAla, kevala viloka pAha lokAloka jAnato // 15 // maMdAkAMtA rAgAdInAmudayamadayaM dArayatkAraNAnAM kArya bandhaM vividhamadhunA saca eva praNuca / jJAnajyotiH apitatimiraM sAdhu sannasametat tadvadvatprasaramaparaH ko'pi nAsyAvRNoti // 16 // zuddha caitanya vastu mvAnubhavagocara hai / apane bala parAkrama se hI (zuddha) pragaTa huI hai| zuddha jJAna kA loka tathA aloka sambandhI mamasta zreya vastuboM ko jAnane kA vistAra hai usako koI bhI anya maga dravya nahIM miTA sktaa| bhAvArtha- jIva kA svabhAva kevalajJAna kevaladarzana hai parantu vaha nAnAvaraNAdi karmoM ke baMdha meM AcchAdina hai| vaha AvaraNa zuddha pariNAmoM se miTatA hai aura vastU svarUpa prakaTa hotA hai| jisane mAnAvaraNa, darzanAvaraNa koM kA vinAza kiyA hai aisA jIva maba taraha ke upadravA meM rahita hai| vaha jIva jo rAga-dveSa-moharUpa azuddha pariNAma bandha ke kAraNa haiM unako nirdayatA me ukhAr3atA huA aisA hotA hai| rAgAdi azuddha pariNAmoM ke hone se jo pudgala karmoM kA dhArA pravAharUpa baMdha hotA hai vaha jisa samaya miTate haiM usa samaya asaMkhyAta loka mAtra jAnAvaraNa, darzanAvaraNa ityAdi karma bhI miTa jAte haiM // 16 // saMbaMyA - jaise kou manuSya prajAna mahA balavAna, khodi mUla vRkSa ko ukhAra gahi baahoN| tase matimAna vyakarma bhAvakarma tyAgi, ha rahe pratIta mati mAnakI dazAhoM / / pAhi kriyA anusAra miTaM mAha aMdhakAra, jaga joti kevala pradhAna savitAha soN| ke na sakatisoM sukaM na pudgala mAhi. duke mokSa palako, ruke na phiri kAhaNe // 16 // // iti aSTama adhyAyaH // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya moma-adhikAra zikhariNI dvidhAkRtya prajJAkrakacadalanAdvandhapuruSo nayanmokSa sAkSAtpuruSamupalambhakaniyataM / idAnImunmajjasahajaparamAnandasarasaM paraM pUrNa jJAnaM kRtasakalakRtyaM vijayate // 1 // aba yahA~ se mamasta AvaraNa kA vinAza karatI huI zuddha (caitanya ) vastu prakAzamAna hotI hai, jo AgAmI anantakAla naka isI mapa rahatI hai, anyathA nahIM hotI hai| usa zaddha jJAna ne karana yogya samasta karmoM kA vinAza kiyA hai aura anAdikAla meM vaha chipA huA thA....aba prakaTa huA hai, sahaja paramAnandarUpa dravya ke sva-svabhAva meM pariNamana kara rahA hai tathA anAkulatA lakSaNayukta atIndriya mukha meM saMyukta hai| bhAvArtha-mokSa kA phala atIndriya mukha hai / makala karma kA vinAza hone se zaddhatva avasthA meM pariNamana karake jJAna prakaTa hotA hai| bhAvArtha---- yahA~ me makala karmoM ke kSaya lakSaNa vAle mokSa kA mvarUpa kahA jAtA hai| vaha zuddha jJAna utkRSTa hai aura eka nizcaya svabhAva ko prApta hai evaM vaha bhedamAna pratIti ke dvArA utpanna hotA hai| prazna- zuddha jIva dravya ko aimI bhedajJAna pratIti kaise hotI hai ki dravyakarma, bhAvakarma, nokarma kI upAdhi haiM tathA mabhI baMdha heya haiM aura zuddha jIva upAdeya hai ? uttara-vaha taba hotI hai jaba Age kI taraha bhaMdajJAna ke dvArA aisA nirantara abhyAsa kare ki zuddha jJAna mAtra jIva dravya hai tathA rAgAdi upAdhiyAM baMdha azuddha vastu bhinna haiM / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 mamayamAra kalaza TokA ___ bhAvArtha jaiga AraM ke bArambAra calane meM kATa jaisI pudagala vastu ke do nagada ho jAte hai, usI prakAra bhaMdanAna ke dvArA bAra-bAra jIva nathA pudagala kA bhinna-bhinna anubhava karane meM ve bhinna hote haiN| isalie bhedajJAna upAdaya hai // 2 // dohA-baMdha dvAra pUraNa bhayo, jo duHkha doSa nidAna / praba vararaNaM, saMkSepa soM, momavAra mukhathAna / / mayA--bhedajJAna prAgamoM duphArA kara mAnI jIva / prAtama karama dhAga bhinna-bhinna cr| anubhau prabhyAma lahai parama dharama gahai, karama bhagmako khajAno kholi kharacaM // yoMhI mona mumba ghAvaM kevala nikaTa prAvaM, pUragga samAdhi lahai paramako paravaM / bhayo nigdaura yAhi karano na kachaura, aimo vizvanAtha tAhi banAIsa prarace // 1 // stragdharA prajAcchetrI ziteyaM kathamapi nipurNaH pAtitA sAvadhAna: sUkSme'ntaHsandhibandhe nipatati rabhasAdAtmamobhayasya / prAtmAnaM magnamantaHsthiravizadalasaddhAmni caitanyapUre bandhaM cAjJAnamAve niyamitamamitaH kurvatI bhinnabhinnau // 2 // 'jIvadravya tathA karmaparyAyarUpa pariNamita haA pudagala dravya kA piMDaina donoM kA eka baMdha-paryAyampa sambandha anAdikAla meM calA AyA hai| so jIva dravya apane gaddha svarUpa meM pariNamana kara, anaMta-catuSTaya meM pariNAmata ho evaM pudgala dravya jJAnAvaraNAdi karmoM kI paryAya ko chor3e, jIva ke pradezoM meM marvathA abadharUpa hokara yaha sambandha chor3e arthAta jIva aura pradagala donoM bhinna-bhinna ho jAe~, umI kA nAma mokSa hai mA kahA hai / isa bhinna-bhinna hone kA kAraNa moha-rAga-dveSa ityAdi vibhAvarUpa azaddha pariNati ko miTA kara jIva kA gadatvarUpa pariNamana karanA hai| vivaraNa zavatva pariNamana sarvathA sabhI karmoM ke kSaya karane kA kAraNa hai / aisA zaddhatva pariNamana sarvathA dravya kA svabhAva meM pariNamana rUpa hai, nivikalpampa hai aura isalie zabdoM meM kaha sakane kI mAmayaM nahIM hai| isa kAraNa isa rUpa meM kahate haiM-yo Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa-adhikAra 157 jJAnaguNa jIva ko zuddhasvarUpa ke anubhavarUpa pariNamana karavAtA hai vaha mokSa kA kAraNa hai / isakA samAdhAna yaha hai ki jIva ke zuddha svarUpa ke anubhavarUpa jo jJAna hai vaha jAMva ke zuddha pariNamana ko sarvathA lie hai arthAt jisakA zuddharUpa pariNamana hotA hai usa jIva ko zuddha svarUpa kA anubhava avazya hotA hai. isameM dhokhA nahIM hai| isake atirikta kisI bhI prakAra se anubhava nahI ho sktaa| isalie zuddha svarUpa kA anubhava mAkSa kA kAraNa hai / yahA~ mithyAdRSTi jIva jo nAnA prakAra ke vikalpa karate hai unakA samAdhAna isa prakAra karate haiN| koI kahanA hai ki jIva kA svarUpa aura bandha kA svarUpa jAna liyA to mokSamArga ho gayA, koI kahatA hai ki bandha ke svarUpa ko jAna kara aisA citavana kare ki bandha kaba miTaMgA, kaise miTaMgA, aisI citA hI mokSa kA kAraNa hai / aisA kahane vAne jIva jhUTha hai, midhyAdRSTi hai / vastu svarUpa aisA hI hai ki jIva kA jJAna guNa ho vaha chenI hai jisake dvArA vaha AtmA ke zuddha svarUpa ko bhinna anubhava karake usI rUpa pariNamana karane meM samartha hai / bhAvArtha sAmAnyata do kA cheda to chenI ke dvArA hI hotA hai / yahA~ bhI jIva aura karma do kA cheda kiyA hai vaha do rUpa cheda karane tathA svarUpa kA anubhava karane meM samartha jJAnarUpa chainI hai / aura to koI dUsarA kAraNa na huA hai aura na hogaa| jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para aura mithyAtva karma kA nAza hone para zuddha caitanya svarUpa meM atyanta paiTha jAne kI jisakI sAmarthya hai vaha prajJA (jJAna) chenI, yadyapi cetanA mAtra tathA dravya karmo ke pudgala piNDa yAnI mAha-rAga-dveSarUpa azuddha pariNati donoM mila kara eka kSetrAvagAha haiM, baMdha paryAyarUpa hai, azuddha vikArarUpa pariNamana kara rahe haiM parantu unameM jo saMdhi hai ve nidhi nahI hue hai usameM paiTha kara dAnoM kA bhinna-bhinna chaMda karatI hai / bhAvArtha - yadyapi lohe kI chenI atyanta painI hotI hai to bhI saMdhi ko dekhakara usameM dene se do ko alaga karatI hai / usI prakAra samyakadRSTi jIva kA jJAna atyanta tIkSNa hai isalie jIva aura karma ke bIca jo saMdhi hai usameM praveza karake pahale buddhi meM alaga kara detA hai aura bAda meM sabhI karmoM kA kSaya hone para sAkSAt alaga-alaga kara detA hai / parantu jIva aura karmoM ke baMdha meM saMdhi bar3I sUkSma hai / vivaraNa - bravya karma haiM - jJAnAvaraNAdi pudgala ke piNDa / vaha yadyapi eka kSetrAvagAha haiM parantu aisA vicArane se jIva meM bhinna hone kI pratIti hotI hai ki dravya karma pudgala piNDa rUpa haiM / yadyapi vaha jIva ke sAtha eka kSetrAvagAha rUpa haiM tathApi (unake tathA jIva ke) bhinna-bhinna pradeza hai, pudgala piNDa acetana haiM, baMdhe bhI haiM I Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 mamayasAra kalaza TokA aura khule bhI haiM-zarIra-mana-vacana rUpa nokama se bhI isI prakAra vicAra karane meM bhaMda kI pratIti upajatI hai| bhAvakarma arthAt moha-rAga-dveSarUpa azuddha cetanArUpa azaddha pariNAma vartamAna meM jIva meM eka pariNamanarUpa haiM tathA azuddha pariNAmoM meM vartamAna meM jIva se eka pariNamanarUpa hai tathA azuddha pariNAmoM meM vartamAna meM jova vyApapya-vyApakarUpa pariNamana karatA hai isalie una pariNAmoM meM bhinnapane kA anubhava kaThina hai tathApi mukSma saMdhi kA bhaMda milane para bhinnatA kI pratIti hotI hai| jaise sphaTikamaNi svarUpa meM svaccha vastu haiM, lAla-kAlI-pIlI purI (pUraka) kA saMyoga pAkara lAla-kAlI-pIlI rUpa meM sphaTikamaNi alakatI hai parantu vartamAna meM bhI svarUpa ke vicAra se sphaTikarmANa to mvaccha mAtra hI hai| lAla-kAlI. polI malaka para-mayoga kI upAdhi hai, sphaTikarmANa kA svabhAva nahIM hai| umI prakAra jIva dravya kA mvaccha cetanAmAtra svabhAva hai paranta anAdi santAnarUpa mohakama ke udaya se mAha-rAga-dveSa kapa (raMgoM meM) azaddha cetanA meM pariNamana karatA hai phira bhI vartamAna meM svarUpa kA vicAra kareM / jIva vastu to cetanA mAtra hai| usameM mAMha-gaga-dveSarUpa raMga karmoM ke udaya kI upAdhi hai, vastu kA svabhAva guNa nahIM hai| isa taraha vicAra karane se bhinnatA kI pranIti upajatI hai jo anubhava gAMcara hai| kAI parcha ki kitane kAla taka prajJA chanI kA prahAra hone se vaha jIva aura karma kA bhinna-bhinna karatI hai ? uttara-ati sUkSma kAla meM eka samaya meM-prajA chanI prahAra kara bhinna-bhinna karatA hai / AtmAnubhava meM pravINa haiM jo samyakadRSTi jIva aura jinakA kAla labdhi pAkara masAra nikaTa hai unake dvArA svarUpa meM prajJA chanI baiThAne se baiThatI hai / bhAvArtha-bhedavijJAna buddhipUrvaka vikalpa hai, grAhyagrAhaka rUpa hai, zuddha svarUpa ko bhAMti nivikalpa nahIM hai isIlie vaha upAyarUpa hai / ve samyakdRSTi jIva, jIva ke svarUpa tathA karma ke svarUpa ke bhinnabhinna vicAra meM jAgarUka haiM, pramAdI nahIM hai aura vaha prajJA chaMnI sabhI taraha jIva aura karma ko judA-judA karatI hai| vaha sva aura para ke svarUpa ko grahaNa karane vAlA prakAza guNa kA jo trikAlagocara pravAha hai usameM jIva dravya ko eka vastu rUpa sAdhatI hai| bhAvArtha - zuddha cetanA mAtra jIva kA svarUpa anubhava gocara hotA hai| rAgAdipanA niyama se baMdha kA svabhAva haiaisA sAdhatI hai / bhAvArtha rAgAdi azuddhapanA karmabandha ko upAdhi hai jIva kA svarUpa nahIM hai aisA anubhava meM dekhane meM AtA hai| catanya kA apane saba basaMkhyAta pradezoM meM eka svarUpa hai / vaha saba kAla meM zAzvata hai, zuddha svarUpa Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa-adhikAra 156 hai| saba kAla meM pratyakSa kevalajJAna aura kevaladarzana kA tejapaja hai // 2 // sarvayA-kAha eka janI sAvadhAna haM parama paMnI, aikhi iMnI ghaTamAMhi DAra honI hai| paMThi no-karama medi daraba-karama chedi, svabhAva vibhAvatAko saMSi sodhi lonI hai| tahAM madhyapAtI hoya lakhI tina dhArA boya, eka muSAmaI eka muSArasa bhInI hai| mudhAsoM viravi sudhAsidhu meM magana hoya, eto saba kiyA eka samaya bodhi konI hai| dohA-se chanI lohako, karaM ekamoM doya / jar3a cetana ko bhinnatA, tyoM subuddhisoM hoya // 2 // zloka mityA sarvamapi svalakSaraNavalAdmettuM hi yacchakyate cinmudrAtinivibhAganahimA zuddhazcidevAtmyaham / bhiyante yadi kArakAriNa yadi vA dharmA guraNA vA yadi mintAM na midA'sti kAcana vibhau mAve vizu citi // 3 // bhAvArtha-jisako zuddha svarUpa kA anubhava hotA hai usa jIva ke pariNAma va saMskAra aise hote haiM ki maiM to cetanAguNa meM cihnita tathA jisakI mahimA bheda rahita hai aimA zuddha catanya mAtra huuN| jitanI bhI karmoM ke udaya kI upAdhiyAM haiM jinako yaha jIva anAdikAla meM apanA jAna kara anubhava kara rahA thA vaha saba para-dravya jAna kara usakA svAmitva chor3ane para zuddha svarUpa kA anubhava hotA hai| karmarUpa paradravya ko jIva se bhinna karane ke lie 'jIva kA lakSaNa caitanya hai karma kA lakSaNa acetana' aisA bheda sahAyaka hai| jo yaha bheda hai ki AtmA, AtmA ke lie AtmA se AtmA ko jAnatA hai, athavA AtmA utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa hai, dravya guNa-paryAya rUpa hai, athavA mAnaguNa, darzanaguNa, sojyaguNa ityAdi rUpa hai ye saba bheda zabdoM meM upajAne se upajate haiM parantu vacanamAtra meM hI bheda haiM / caitanya sattA ke vicAra se to koI bheda nahIM hai| nirvikalpa mAtra caitanya vastu kI sattA apane svarUpa meM apane bApa hI pravRtta hone vAlI evaM saba karmoM kI upAdhi se rahita hai // 3 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 mamayamAra kalaza TokA saMbaMyA-koU manabhavI jIva kahe mere anubhI meM, lamaga vimeda bhinna karamako jAla hai| jAne prApa prApakoju prAparkAra prApaTiSa, utapati nAza dhrava dhAga pramagala hai| mAre vikalapa mosoM nyAre saravathA mero, nizcaya svabhAva yaha vyavahAra cAla hai| meM to zuddha cetana ananta cinamudrA dhAri, prabhanA hamAge ekarUpa tihaM kAla hai // 3 // zArdUlavikrIr3ita pradetA'pi hi cetanA jagati cedRgnaptirUpaM tyajet tatmAmAnyavizeSarUpavirahAtmA'stitvameva tyajet / tatyAge jaDatA cito'pi bhavati vyApyo vinA vyApakAdAtmA cAtamupaiti tena niyataM dRgnaptirUpAstu cit // 4 // ima prakAra cetanAmAtra matA kA darzana nAma tathA jJAna nAma donoM hI saMjJAoM meM upadeza hotA hai| bhAvArtha - - sattvarUpa cetanA eka hai, usake nAma dA haiN| eka to darzana nAma hai, dUsarA jJAna nAma hai| aisA bhada hotA hai to ho, isameM kucha virodha nahIM hai / aisA hai ki sva-para grAhaka zakti eka prakAzarUpa trailokyavartI jIvoM meM prakaTa hai tathApi darzanampa cetanA aura jJAnarUpa cetanA aise do nAmoM ko chor3a to tIna doSa upajate haiN| eka dUsare meM se koI eka apane sattva ko avazya chor3ate haiM / bhAvArtha-aisA bhAva upajatA hai ki cetanA sattva nahIM hai kyoMki sattA mAtra meM paryAyarUpa kA rahitapanA ho jAtA hai| bhAvArtha-samasta jIvAdi vastu satvarUpa hai aura vahI satva paryAyarUpa hai| cetanA bhI anAdi nidhana, sattA svarUpa vastumAtra aura nivikalpa hai isalie vetanA ko darzana kahA hai kyoMki yaha samasta zreya vastu ko grahatI hai aura vaise ho meyAkAra pariNamana karatI hai isase cetanA kA jJAna nAma kahA hai| ina donoM avasthAoM ko yadi chor3a deM to cetanA vastu nahIM hai aisI pratoti upajatI hai| yahAM koI prazna kare ki caMtanA nahIM to na sahI, jova dravya to hai ho-isakA yaha uttara hai ki jIva dravya cetanA mAtra se siddha hotA hai / binA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa-adhikAra 161 cetanA jIva dravya bhI sadhaMgA nahIM aura jo sadhegA to pudagala dravya ko bhAMti acetana sadhegA / cetana naho sadhaMgA to dUsarA doSa yaha hogA ki cetanA kA abhAva hone para jIva dravya bhI pudgala dravya ko bhAti acaMtana hai "mI pratIti upjegii| tIsarA doSa-cetanA guNa ke abhAva hone para so pratIti upajegI ki cetanA guNa mAtra hai jo jIva dravya vaha mUla se jIva dravya nahIM hai| yaha tInoM doSa moTe doSa haiN| ina doSoM ke bhaya meM aimA mAnoM ki cetanA meM darzana aura jJAna aisI donoM nAma saMjJAe~ virAjamAna haiN| aisA anubhava samyaktva hai // 4 // sabaMyA-nirAkAra cetanA kahAve daramana guraNa, sAkAra cetanA zuddha jJAna guNa sAra hai| khetanA pradata dou cetana daraba mAhi. sAmAnya vizeSa mattA ho ko vistAra hai|| kou kahe cetanA cinha nahIM prAtamA meM, cetanA ke nAza hota trividhi vikAra hai| lAgako nAza sattA nAza mUla vastu nAza, nAte jIva darabako cetanA prAdhAra hai||4|| upajAti ekazcitazcinmaya eva bhAvo bhAvAH pare ye kila te pareSAm / grAhyastatazcinmaya eva bhAvo bhAvAH pare marvata eva heyAH // 5 // ___ jIva dravya kA caMtanA mAtra svabhAva hai| nizcaya me pamA hI hai, anyathA nahIM hai / vaha caMtanA mAtra bhAva nirvikalpa hai, nirbhada hai, mavaMthA zuddha hai / nizcaya hI zuddha catanya svarUpa meM nahIM milane vAle jo dravyakarma, bhAvakarma, nokarma sambandhI pariNAma haiM ve maba pudgala karma ke haiM, jIva ke nahIM haiN| isalie zada cetanA mAtra jo svabhAva hai vaha jIva kA svarUpa hai, "mA anbhava karanA yogya hai aura isase na milane vAle jo dravyakama, bhAbakarma, nokarma svabhAva haiM ve sarvathA prakAra jIva ke svarUpa nahIM haiM, aisA anubhava karanA yogya hai / aisA anubhava samyaktva hai / samyaktvaguNa mokSa kA kAraNa hai / / 5 / / parilla-jAke vetana bhAva cidAnaMda sor3a hai| mora bhAva jopare so aura koI hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TokA jo cina maMDita bhAva, upAye jAnane / tyAga yogya parabhAva, pagae maan|| marvayA jinhake sumati jAgI bhogaso bhae virAgI, parasaMga tyAgi je puruSa vibhavana meN| rAgAdika bhAvanimoM jinako rahani nyArI, kabahU magana ha na rahe dhAma dhanameM / je madeva prApako vicAraM maravAMga zukha, jinake vikalatA na vyApe kahaM mana meN| teI moma mAragake sAdhaka kahAveM jIva, bhAve raho maMdira meM bhAve raho bana meM / / 6 / / zArdalavikrIDita middhAnto'yamudAttacilacaritarmokSArthimi : mevyatAM zuddhaM cinmayamekameva paramaM jyotiH sadavAsmyaham / ete ye tu samullasanti vibudhA bhAvAH pRthaglakSaraNAste'haM nA'smi to'tra te mama paradravyaM samagrA api // 6 // makala karma ke kSaya hone se jo atIndriya mukha hotA hai usako jo jIva upAdeyampa anubhava karatA hai ume jamA vastu kA mvarUpa batAyA hai usakA nirantara vaimA hI anubhava karanA caahie| mokSArthI jIva ke mana kA abhiprAya saMsAra zarIra bhogoM me rahita hai / paramArtha me jIva dravya svasaMvedana pratyakSa hai aura sarva kAla meM jJAnasvarUpa hai| yaha vizeSa hai ki zuddha caitanya svarUpa me na mila pAne vAle jo rAgAdi azaddha bhAva-zarIra Adi aura mukha-duHkha Adi nAnA prakAra kI jo azuddha paryAya haiM ve samasta jIva dravya ke svarUpa nahIM haiM. ve hamAre zuddha caitanya svarUpa meM nahIM mila skte| isalie nija svarUpa kA anubhava hone para jitanI bhI rAgAdi azuddha vibhAva paryAya haiM ve mere lie para-dravyarUpa haiM kAraNa ki ve zuddha catanya lakSaNa se milatI nahIM haiM isalie samasta vibhAva pariNAma heya haiM / / / saMbaMyA-cetana maMDita aMga prakhaNDita, zuddha pavitra padAratha mero| rAga viroSa vimoha dazA, samujhe bhrama nATaka pudagala kero|| bhoga saMyoga viyoga mpayA, avaloki kahe yaha karmana ghero| hai jinhakoM anubhau iha bhauti, sadA tinako prmaarpro||6|| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa-adhikAra 163 zloka paradravyagrahaM kurvan badhyetavAparAdhavAn / badhyetAnaparAdho na svadravye saMvRto muniH // 7 // zaddha cidrapa ke anubhava meM jo jIva bhrapTa hai. vaha jAnAvaraNAdi ko ko bAMdhatA hai| kyoki vaha zarIra-mana-vacana, gagAdi azuddha pariNAmoM meM apanepana kI baddhi rUpa mvAmitva karatA hai| kama ke udaya ke bhAva ko AtmA ke rUpa meM nahI anubhava karane vAlA.. paradravya meM virakta samyagdRSTi jIva jJAnAvaraNAdi kamoM ke piNDa ko nahIM baaNdhnaa| bhAvArtha-jaise koI cora para vasna cagatA hai no gunahagAra hotA hai, aura gunahagAra hone meM bAMdhA jAtA hai| usI taraha mithyAdRSTi jIva paradravyarUpa jo dravyakarma, bhAvakama tathA nokarma haiM unako apanA jAnakara anubhava karatA hai| paramArtha daSTi meM dekhA jAe to vaha gunahagAra hai| isIlie jJAnAvaraNAdi karmoM kA bandhaka hai| samyagdaSTi jIva ge bhAvAM me hita hai / vaha apane Atmadravya meM saMvararUpa hai arthAt AtmA meM hI magna hai / / 7 / / dohA-jage pumAna paradhana hare, mo aparAdhI prj| jo apano dhana vyavahare, so dhanapati marvaja // para ko saMgati jo gce, baMdha bar3hAve moya / jo nija sattA meM magana, sahaja mukta mo hoya / upaje vanase thira rahe, yaha to vastu bakhAna / jo maryAdA vastu kI, so mattA paramAna // 7 // mAlinI anavaratamanantaMbaMdhyate sAparAdhaH spRzati niraparAdho bandhanaM naiva jAtu / niyatamayamazuddha svaM bhajansAparAdho bhavati niraparAdhaH sAdhuzuddhAtmasevI // 8 // aisA mithyAdRSTi jIva jo una pudgala karmoM ko jo paradravyarUpa hai Apa rUpa jAnatA hai vaha akhaNDa dhAgapravAharUpa, gaNanA se atIta (pare) mAnAvaraNAdirUpa pudgala vargaNA se bAMdhA jAtA hai| parantu samyagdRSTi jIva jo zuddha svarUpa kA anubhavana karatA hai kisI bhI kAla meM Upara kaha hue karma Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 mamayasAra kalaza TIkA baMdha ko nignaya meM nahIM chanA hai / AgaM sApagadha aura nirAparAdha kA lakSaNa kahate hai mithyAdaSTi jIva gagAdi agaddha pariNAma rUpa pariNamana karatA hai ora apane jIva dravya kA nignara vaimA hI anubhava karatA hai isalie apagadha mahita hotA hai| mAdha arthAt mamyagdaSTi jIva sakala rAgAdi azaddhapane meM bhinna jo gaddha cidrapa mAtra jIva dravya hai umo kA anubhava karatA hai, usI meM virAjamAna hai. isalie mamamta aparAdha meM rahita hai, usako karma kA bandha nahIM honA // 8 // dohA-jAke ghaTa mamatA nahIM, mamatA magana sadIva / gmatA rAma na jAnaho, so aparAdhI jIva / / aparAdhI mithyAmatI, nigo hiro aMSa / para ko mAne prAtmA, kare karama ko baMdha / / jhUThI karaNI prAcare, jhaThe sunya ko praas| jhUThI bhagatI hiya dhare, jhUTho prabhako dAsa // jinha ke mithyAmati nahIM, mAnakalA ghaTa maahi| parace prAtamarAmamoM, te aparAdhI nAMhi // prAryA prato hatAH pramAdino gatAH sukhAsInatAM pralInaM cApalamunmUlitamAlambanam prAtmanyevAlAnitaM ca cita mAsampUrNavijJAnaghanopalamdheH // 6 // zaddha gvarUpa ko prApti me bhraSTa mithyAdRSTi jIva mokSamArga kA adhikArI nahIM hai ana umako dhikkAra kahA hai| vaha karma ke udaya meM prApta bhoga mAmagrI meM gaNa kI vAMchA karatA hai| rAgAdi azuddha pariNAmoM meM usake pradezoM meM AkulatA honI hai ve bhI heya haiN| buddhipUrvaka jJAnopArjana karate hue par3hanA, vicAra karanA. citana karanA, smaraNa karanA bhI mokSa kA kAraNa nahI hai aisA jAnakara unako bhI heya kahA hai| zaddha svarUpa meM ekAgra hokara mana ko bAMdhanA hI mokSa kA kAraNa hai aura vaha nirAvaraNa kevalajJAna kA samUharUpa jo Atmadravya hai usakI pratyakSa prApti se hotA hai / / 6 / / saMbaMyA-jinhake parama dhyAna pAvaka pragaTa bhayo, saMsa moha vibhrama birasa tInoM bar3e haiN| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa-adhikAra jinhake citauni prAge udaM svAna mUmi bhAge, lAge na karama raja jJAna gaja bar3he haiM // jinha ko samajha ko taraMga aMga grAgama se, prAgama meM nipuNa pradhyAtama meM kar3e haiN| teI paramArathI punIta nara pAThoM yAma, rAma rasa gAr3ha kare yaha pATha par3he haiM // 6 // vasaMtatilakA yatra pratikramaNameva viSaM praNItam tatrApratikramaNameva sudhA kutaH syAt / tatki pramAdyati janaH prapatannadho'dhaH ki noddhaM vamRddha varmAdhirohati niHpramAdaH // 10 // " jahA~ pratikramaNa ko hI viSa banAyA gayA hai vahAM apratikramaNa to amRta kahA~ se ho sakatA hai| jaba aisA hai to saMsArI jIvarAzi kyoM pramAda karatI hai ! .. 165 bhAvArtha- - sUtra ke karttA kRpAsAgara AcArya kahate haiM ki nAnA prakAra ke vikalpa karane me sAdhya kI siddhi to nahI hai / jana (loga) jaise-jaise adhika kriyA karate haiM, adhika meM adhika vikalpa karate haiM, vaise-vaise anubhava se bhraSTa hote jAte haiN| isa kAraNa se mamArga jIva rAzi nirvikalpa se nirvikalpa anubhavarUpa pariNAma kyoM nahIM krtii| usa nivikalpa anubhava meM jahA~ pratikramaNa arthAt paThana-pAThana, smaraNa, citana, stuti, vaMdanA ityAdi aneka kriyArUpa vikalpa viSa kI bhAMti kahe hai| taba usa nivikalpa anubhava meM apratikramaNarUpa arthAt na to paDhanA na par3hAnA, na vadanA na niMdA aisA bhAva amRta ke nidhAna samAna kaise ho sakatA hai ? bhAvArtha-nirvikalpa anubhava mukharUpa hai isalie upAdeya hai / nAnA prakAra kA vikalpa AkulatArUpa hai isalie heya hai // 10 // dohA -- naMdana vaMdana yutikarana, zravana citavana jApa / par3hana par3hAvana upadisana, bahuvidhi kriyA kalApa | suddhAtama anubhava jahA~, subhAcAra taha nAhi / karama karama mAraga vibaM, sivamAraga sivamahi // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 samayasAra kalaza TIkA copAI - jahA~ pramAda damA nahiM vyAye / tahA~ avalaMba prApanI prArtha // nA kArana pramAda utapAtI / pragaTa mokhamAraga ko ghAtI // jemada sayukta gumAI / uThahi giroha giduka ko nAMI // je pramAda taji uddhata hoii| tinako mokSa nikaTa dviga soI / / ghaTate pramAda jaba nAMI / parAdhIna prAraNI taba tAMI // jaba pramAda kI prabhutA nAse / taba pradhAna pranubhava parakA se || dohA-tA kAraNa jagapaMtha ina, una zivamAraga jora 1 paramAdI jaga ke praparamAda ziva prora // 10 // mAlinI pramAdakalitaH kathaM bhavati zuddhabhAvo'lasaH kaSAyabharagauravAdalamatA pramAdo yataH / zrataH svarasanirbhare niyamitaH svabhAve bhavan muniH paramazuddhatAM vrajati mucyate cA'cirAt // 11 // jo jIva (zuddha cetanA kA anubhava karane meM zithila hai vaha zuddhopayogI kahA meM hogA athAt nahIM hogA / rAgAdi azuddha pariNati ke tIvra udaya meM nAnA prakAra ke vikalpa hota hai aura isa kAraNa meM anubhava karane meM zithilatA AtI hai / bhAvArtha jA jIva zithinna hai, vikalpI hai, vaha jIva zuddha nahI hai kyoMki zithilapanA aura vikalpapanA azuddhatA kA mUla hai| isa kAraNa se samyagdRSTi jIva zuddhApayAga pariNati meM pariNamana karatA hai aura usa kAla meM vaha karmabaMdha se mukta hotA hai| aisA muni (samyagdRSTi jIva) zuddhasvarUpa meM ekAgrarUpa meM magna hotA huA apane svabhAva arthAt cetanAguNa se paripUrNa hai / / 111 / / dohA-je paramAdI prAlaso, jinhake vikalapa bhUra / hoi mithila anubhavive, ninhako zivapatha dUra // je paramAdI grAlaso, te prabhimAnI jIva / je pravikalpo anubhavI, te samarasI sadIva / / je pravikalpI anubhavI, zuddha cetanAyukta / se munivara laghukAla meM, hohiM karama soM mukta // 11 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moma-adhikAra zArdUlavikrIDita tyaktvA'zuddhividhAyi takila paradravyaM samagra svayaM svadravye ratimeti yaH sa niyataM sarvAparASacyutaH / bandhadhvaMsamupetya nityamuktiH svajyotiracchocchalaJcatanyAmRtapUrapUrNamahimA zuddho bhavanmucyate // 12 // rAga-dveSa-moha mpa azuddha pariNati meM bhinna hotA huA samyagdRSTi jIva makala karma kA kSaya karake atIndriya mukha jisakA lakSaNa hai usa mokSa ko prApta hotA hai| aisA samyagdaSTi jIva jJAnAvaraNAdi pudgala karmoM kI baMdharUpa paryAya kI sattA ko nAga karatA hai tathA dravyakama, bhAvakarma, nokarma meM prApta sAmagrI ke mamatva kA mUla meM svayaM chor3akara nizcaya se dravya ke nirmala mvabhAva vAle caMtanAguNa ke atIndriya mukha meM dhArApravAharUpa pariNamana karatA hai, umameM tanmayI hai aura vaha sarvakAla atIndriya mukha svarUpa hai aisA usakA mAhAtmya hai| vaha avazya hI jitane bhI sUkSma athavA sthUla rAga-dvepa-moha pariNAma haiM uname saba prakAra rahita hai| vaha samyagdRSTi jIva zuddha caitanya ke nirvikalpa anubhava me upaje mukha meM magna hai| bhAvArtha-mavaM azuddhapana ke miTane para zuddhapanA hotA hai aura samyakdRSTi kA zuddha cidrUpa ke anubhava kA sahArA hai. aisA mokSamArga hai // 12 / / caupAI-je mamakitI jIva smvetii| tinako kayA kahUM tuma setii|| jahAM pramAda kiyA nahi koI / niravikalpa anubhau pada soii|| parigraha tyAga joga thira tiinoN| karama baMdha nahi hoya nviino|| jahAM na rAga dveSa rasa moheM / pragaTa mola mAraga mukha sohe| pUraba baMdha udaya nahiM vyaape| jahAM na meva puNya praru pApe / dravya bhAva guNa nirmala dhArA / voSa vidhAna vividha vistaaraa|| jinhake sahaja avasthA aisii| tinhake hiro duvidhA kmii| muni apakami cadi dhaaye| te kevali bhagavAna khaae| bohA-haviSi je pUraNa bhae, aSTakarma bana baahi| tinhako mahimA je lakheM, nameM banArasi tAhi // 12 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TokA maMdAkrAMtA bandhamadAtkalayadatulaM mokSamakSayyametanityodyotasphuTitasahajAvasthamekAntazuddham / ekAkArasvarasabharato'tyantagambhIradhoraM pUrNa jJAnaM jvalitamacale svasya lInaM mahimni // 13 jAnAvagNAdi aSTakama kI mUla satA kA nAza karake niSkarma avamthAmpa pariNamana karatA hA jIva dravya samasta karmamala ke kalaMka kA vinAza hAna para jaMmA ananna guNa virAjamAna thA vaisA pragaTa huaa| vaha AgAmI anannakAla paryanta avinamvara hai, upamA rahita hai| zAzvata prakAza meM sphuTita gaddha jJAna meM anantaguNa virAjamAna guddha jIva dravya kI sahaja avasthA pragaTa huI hai / vaha mavaMyA prakAra zuddha hai, anaMtaguNoM se yukta hai aura makAna meM zAzvata hai...-anantajJAna, anantadarzana, anatamukha, anaMtavIrya ke atizaya meM eka rUpa huA hai tathA apane niSkampa pratApa meM magna hai| bhAvArtha makana kamoM ke kSaya ke lakSaNa meM yukta mAkSa meM Atmadravya svAdhIna hai; anya cAga gatiyoM meM jIva parAdhIna hai| yaha mokSa kA svarUpa kahA // 13 // chappaM bhayo zuddha prakara, gayo mithyAtva mUla nasi / kama kama hota udyAta, sahaja jimi zukla pakSa sasi / / kevalarUpa prakAza, bhAsa mukha rAzi dharama dhruva / kari pUraNa thiti prAu, tyAgi gata bhAva parama huaa| iha vidhi ananya prabhutA dharata, pragaTa bUMda sAgara bhyo| avicala prakhaMDa pranabhaya pralaya, jIvadravya jagamAhi jayo // 13 // // iti navamAM'dhyAyaH / / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama adhyAya zuddhAtma-dravya adhikAra maMdAkrAMtA nItvA samyak pralayamakhilAnkata bhoktrAdibhAvAna dUrIbhUtaH pratipadamayaM bandhamokSapraklupteH / zuddhaH zuddhaH svarasavisarApUrNapuNyAcalAdhiSTotkIrNaprakaTamahimA sphUrjati jJAnapuMjaH // 1 // aba vidyamAna zuddha jIva dravya pragaTa hotA hai| bhAvArtha-yahAM meM lekara jaisA jIva kA gaddha svarUpa hai vaisA kahata hai| jisakA svabhAva svAnubhava gocara mahimA meM yukta hai vaha jJAnapuJja (jIva) sarvakAla eka rUpa hai evaM raddha jJAna catanA ke ananta aMza bhedoM se sampUrNa hai| vaha nirAvaraNa jyoti prakAza svarUpa hai| ati hI vizuddha hai| bandha arthAta jJAnAvaraNAdi karma ke piMDa meM jIva eka kSetrAvagAha hai athavA mokSa arthAt sakala karmoM kA nAza hone para jIva ke svarUpa kA pragaTapanA haiyaha donoM vikalpa ekandriya meM paMcandriya naka kI paryAya meM pAe jAne vAle jIva dravya me ati hI bhinna haiN| bhAvArtha-...ekandriya me paMcedriya Adi kI maryAdA ke vicAra se jahAM tahAM dravya svarUpa ke vicAra kI apekSA isa prakAra baMdhA hai athavA isa prakAra mukta hai--jIva dravya me vikalpoM se rahita hai| dravya kA svarUpa to jaisA hai vaisA hI hai| jo anaMta jIva haiM ve kartA hai aisA vikalpa, bhoktA haiM aisA vikalpa ityAdi, vikalpoM ke anaMta bhedoM ko mUla se vinAza karake jIva zuddha svarUpa ko prApta hotA hai-nosA kahA hai // 1 // dohA-pati bhI nATaka pranya meM, kahIM mokha adhikAra / praba baranoM saMkSepa soM, sarva vizukhI dvaar|| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TokA sarvayA--kaniko karatA hai bhogAna ko bhogatA hai, jAko prabhutA meM aiso kathana ahita hai| jAmeM eka iMdriyAdi paMcaSA kathana nAhi, sadA niradoSa baMSa mobhamoM rahita hai / / jAnako mamUha jJAnagamya hai svabhAva jAko, loka vyApi lokAtIta lokameM mahita hai| zuddha vaMza zuddha cetanAke rasa aMzabharayo, aimo haMsa parama punItatA sahita hai| dohA--jo nizca nigmala sadA, prAdi madhya praha aMta / / so cipa banArasI, jagata mAhi jayavaMta // 1 // zloka kartRtvaM / svabhAvo'sya cito vedayitRtvavat / prajAnAdeva kartA'yaM tadabhAvAdakArakaH // 2 // caitanya svarUpa jIva kahI jJAnAvagNAdi karma ko kare athavA rAgAdi pariNAma ko kareM esA to jIva kA sahaja guNa nahIM hai| aura jIva kama kA bhoktA bhI nahIM hai| bhAvArtha-yadi jIva dravya karma kA bhoktA ho to kartA bhI hogaa| lekina bhoktA to hai nahIM to phira kartA bhI nahIM hai| yahI jIva rAgAdi azuddha pariNAma ko karatA hai yaha phira kaise huA? kamajanita bhAvoM meM AtmabuddhirUpa jo mithyAtva vibhAva pariNAma hai usakI vajaha se jIva kartA hai / bhAvArtha-..jIvavastU rAgAdi vibhAva pariNAma kA kartA hai-aisA jIva kA svabhAva guNa nahI hai parantu yaha usakI azuddha rUpa vibhAva pariNati hai| usa mithyAtva rAga-dveSa rUpa vibhAva pariNati ke miTane para jIva sarvathA akartA hotA hai // 2 // caupAI-jIva karama karatA nahi aite / rasa bhoktA svabhAva nahiM tete // miyAmatisoM karatA hoI / gae prajJAna prakaratA soI // 2 // zikhariNI prakartA jovo'yaM sthita iti vizuddhaH svarasataH sphuravijyotimiritabhuvanAmogamavanaH / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtma-dravya adhikAra tathApyasyAsau syAdiha kila bandhaH prakRtimiH sa khalvajJAnasya sphurati mahimA ko'pi gahanaH // 3 // vidyamAna caitanya dravya jAnAvaraNAdi kA athavA rAgAdi azuddha pariNAmoM kA kartA nahI hai| yaha sahaja mvabhAva me anAdi-nidhana aisA hI hai| dravya dRSTi se jIva dravyakarma, bhAvakarma, nokarma se bhinna hai evaM anaMta dravya apanI samasta atIta-anAgana-vartamAna paryAyoM sahita isameM isake prakAzarUpa caMtanAgaNa ke kAraNa pratibiMbita hai| yadyapi nizcaya dRSTi se jIva dravya zaddha hai phira bhI masAra avasthA meM jova ke jJAnAvaraNAdi karmarUpa jo kucha bandha hotA hai vaha nizcaya ho mithyAnvarUpa vibhAva pariNamana zakti kA aisA ho koI asAdhya svabhAva hai| bhAvArtha- jo jova dravya maMsAra avasthA meM vibhAvarUpa mithyAtvagaga-daMSa-moha ke pariNAmA meM pariNamA hai to vaha jaisA pariNamA hai vaise hI bhAvoM kA kartA hotA hai| azuddha bhAvAM ke miTane para jIva kA svabhAva akAM hai // 3 // sarvayA . niha nihArata mvabhAva yAhi prAtamAko, prAtmIka parama parama parakAsanA / pratIta anAgata varatamAna kAla jAko, kevala svarUpa guraNa lokAloka bhAsanA / / soI jIva maMmAra avasthA mAhi karama ko, karatAsoM dose lie bharama upaasnaa| yaha mahA mohako pasAra yahai mithyAcAra, yaha bho vikAra yaha vyavahAra vAsanA // 3 // zloka moktRtvaM na svabhAvo'sya smRtaH kartRtvavaJcitaH / prajJAnAdeva bhoktA'yaM tadamAvAbavedakaH // 4 // gaNadhara deva ne aisA to nahIM kahA hai ki caitanya dravya apane sahaja guNa se jJAnAvaraNAdi karmoM ke phala athavA sukha-dukha rUpa karma cetanA kA athavA rAgAdi azuddha pariNAmarUpa karma cetanA kA bhoktA hai, balki aisA kahA hai ki jIva kA svabhAva bhoktA nahIM hai kyoMki jIva dravya karma kA kartA hI nahIM hai / to prazna uThatA hai ki phira bhI jIva dravya apane sukha-dukharUpa pari Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 samayasAra kalaza TokA NAmA kA bhogatA hai emA bhA hai-yaha kaise huA ? cUMki jIva kA anAdi kAla meM kama meM mayAMga hai isalie vaha mithyAtva-rAga-dveSa rUpa azuddha vibhAva ma pariNAmata huA hai, isalie bhoktA hai / mithyAtvarUpa vibhAva pariNAmoM kA vinAza hone para jIva dravya sAkSAt abhoktA hai| bhAvArtha-jIva dravya kA jaisA ananlacatuSTaya svarUpa hai vasA karma kA kApanA-bhAktApanA usakA svarUpa nahIM hai| karma kI upAdhi se vaha usakA vibhAvarUpa azuddha pariNati kA vikAra hai isalie vinAzIka hai usa vibhAva pariNAna ke vinagane para jIva akattA-abhoktA hai| aba Age yaha kaheMge ki mithyAdaSTi jIva dravyakama kA athavA bhAvakama kA kartA hai, parantu samyakadRSTi kA nahIM hai // 4 // caupAI-yathA jIva kartA na kahAve, tayA bhogatA nAma na paaye| hai bhogI mibhyAmati mAMhIM / gae mithyAtva bhogatA nAhIM // 4 // zArdUlavikrIr3ita prajAnI prakRtisvabhAvanirato nityaM bhavedvedako gAnI tu prakRtisvabhAvavirato no jAtucidvedakaH / ityevaM niyamaM nirUpya nipurNarajJAnitA tyajyatAM zuddhaMkAtmamaye mahasyacalitaMrAsevyatAM jAnitA // 5 // jIva ko paradravya meM Atmabuddhi rUpa mithyA pariNati jasa bhI miTa, maMTanA yogya hai kyoMki samyagdaSTi jIva zuddha cidrapa ke anubhava meM akhaNDa dhArArUpa meM magna hai, samasta upAdhiyoM meM rahita hai aura akelA caitanyapanA usakA svabhAva hai| usake lie to zuddha vastu kI anubhava rUpa samyaktva pariNati meM sarva kAla rahanA hI upAdeya hai kyoMki vaha vastu svarUpa ke pariNamana ko avazya hI jAnatA hai| vastu svarUpa aisA hai ki mithyAdRSTi jIva savaM kAla meM dravyakarma kA, bhAvakarma kA bhoktA hotA haiN| mithyAtva kA pariNamana nizcaya hI aisA hI hai| ajJAnI jIva jJAnAvaraNAdi aSTakama ke udaya meM nAnA prakAra ke caturgati zarIroM ko, rAgAdi bhAvoM tathA sukha-dukha kI pariNati ko apanA jAna kara unameM ekatva buddhi rUpa pariNamA hai / mithyAtva ke miTane para to jisakA karma ke udaya ke kArya meM, use heya jAna kara, svAmitvapanA chUTa gayA hai aisA samyagdRSTi jIva hI hai jo dravyakarma, Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zudAtma-dravya adhikAra bhAvakarma kA bhoktA nahIM hai- aisA vastu kA svarUpa hai| bhAvArtha-jIva ke samyaktva hone para azuddhapanA miTatA hai isalie bhoktA nahIM hai // 5 // sarvayA- jagavAsI prajJAnI trikAla parajAya baddhi, so to viSa bhoganisoM bhogatA kahAyo hai| samakitI jIva joga bhogasoM udAsI tAte, sahaja prabhogatA ju graMthanimeM gAyo hai| yAhi bhAMti vastuko vyavasthA pravadhAre duSa, parabhAva tyAgi prapano svabhAva prAyo hai| niravikalapa nirupAdhi prAtama prArAdhi, sAdhi joga jugati mamAdhi meM samAyo hai // 5 // vasaMtatilakA jJAnI karoti na na vedayate ca karma jAnAti kevalamayaM kila tatsvabhAvaM / jAnanparaM karaNavedanayorabhAvA nchuddhasvabhAvaniyataH sa hi mukta eva // 6 // samyagdRSTi jIva gagAdi azaddha pariNAmoM kA kartA nahIM hai aura mukha-dumba Adi azuddha pariNAmoM kA bhoktA nahIM hai| mamyagdRSTi jIva nizcaya me yaha jAnatA to hai ki jitane bhI gargara bhoga, gagAdi, mukha-dukha ityAdi hai ve saba kama ke udaya me hote haiM, ve jIva kA svarUpa nahIM hai parantu vaha unameM svAmitvarUpa meM pariNamana nahI karanA / samyagdRSTi jIva to jaimA nirvikAra siddha hai, vaisA hI hai| mamasta pagadravya kI mAmagrI kA zAyaka mAtra hai| mithyAdaSTi kI taraha usa sAmagrI kA mvAmIpanA nahIM hai| samyagdRSTi jAva meM karma ke karane athavA karma ke bhogane kA bhAva miTa gayA hai ilie vaha zada caitanya vastu ke AsvAda meM magna hai| bhAvArtha-mithyAtva maMsAra hai| mithyAtva ke miTane para jIva siddha sadRza hai // 6 // saMbaMyA-cinamudrA pArI dhruva dharma adhikArI guraNa, ratana bhaMDAro pApa hArI karma roga ko| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA pyAro ritanako hasyAro mola mAraga meM, nyAro pudagala soM ujAro upayoga ko|| jAne nija para tasa rahe jaga meM niratta. gahe na mamatta mana vaca kAya jogko| tA kAraNa jJAnIjJAnAvaraNAdi kara.ko, karatA na hoi bhoganA na hoi bhogko| dohA--nibhilAkha karaNI kare, bhoga praruci ghaTa mAhi / tAsa sAdhaka siddhasama, kartA bhoktA nAhi // 6 // zloka ye tu kartAramAtmAnaM pazyanti tamasA tatAH / mAmAnyajanavatteSAM na mokSo'pi mumukSatAm // 7 // mithyAdaSTi jIva ke karma kA vinAza athavA zuddha svarUpa kI prApti nahI hai| yadyapi vaha jaina mata ke Adhita hai, bahana hI par3hA-likhA hai, dravya triyA pa cAritra pAlatA hai, mokSa kA abhilApI hai to bhI jaise tApasa athavA yogI bharar3A ityAdi jIvoM ko mokSa nahIM hai vaise hI mithyAdaSTi jIva ko bhI mokSa nahIM hai| bhAvArthayaha jIva jaina mata kA Azrita hai isameM kucha vizeSatA hogI? isase kucha vizeSatA nahI hai| ye mithyAdaSTi jIvomA mAnate haiM ki jIva dravya kA yaha svabhAva hai ki vaha jJAnAvaraNAdi karmoM ko tathA rAgAdi azaTa pariNAmoM ko karatA hai| sI hI ve pratIti karate haiM aura aisA hI AsvAda lete haiN| mithyAtva bhAva aisA andhakAramaya hokara vyApta hai ki usameM midhyAdaSTi jIva andhA ho rahA hai| bhAvArtha-jo jIva kA vabhAva kArUpa mAnate haiM ve mahAmithyAdaSTi hai kyoMki kapinA jIva kA svabhAva nahIM hai, vibhAvarUpa azuddha pariNati hai, parAye saMyoga se hai aura vinAzoka hai // 7 // kavita-jo hiya graMpa vikala miSyAta ghara, mRvA sakala vikalapa upnaavt| gahi ekaMta pakSa prAtamako, karatA mAni pradhomula pAvata // syoM jinamatI dravya-bArita kara, karanI kari karatAra kahAvata / boSita mukti tathApi mUhamati, bina samakita bhava pAra na pAvata // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtma-dravya adhikAra 175 175 zloka nAsti sarvo'pi sambandhaH paradravyAtmatatvayoH / kartRkarmatvasambandhAbhAve tatkartRtA kutaH // 8 // isa prakAra jJAnAvaraNAdirUpa paradravya pudgala ke piDa kA zuddha jIva kartA athavA pudgala dravya jIva ke bhAvoM kA kartA kyoM hogA, apitu nahIM hogaa| saMyogI avasthA ke kAraNa jo jova jJAnAvaraNAdi karma kA kartA dikhAI detA hai so dUsare dravya ke sAtha eka sambandha kA abhAva ho jAe to dravya kA svabhAva aisA nahI hai yaha spaSTa ho jaae| yadyapi do vastu eka kSetrAvagAha rUpa haiM tathApi apane-apane svarUpa ko lie hue haiM....koI dravya kisI anya dravya me tanmayarUpa nahIM miltaa| aimA hI vastu kA svarUpa hai isalie jIva pudgala kA kartA nahIM hai / / 8 / / copAI-cetana graMka jIva lakhi lonA / pudagala karma pravetana cInA // vAsI eka kheta ke doU / japi tathApi mile na koU // dohA-nija nija bhAva kriyA sahite, vyApaka vyApya na koii| kartA pudgala karma ko, jIva kahAM so hoi // 8 // vasaMtatilakA ekasya vastuna ihAnyatareNa sAI, sambandha eva sakalo'pi yato niSitaH / tatkartRkarmaghaTanA'sti na vastumede, pazyantvakartR munayazca janAH svatatvaM // 6 // jaba jIva dravya cetanA svarUpa hai aura pudgaladravya avaMtana svarUpa hai aisA bheda anubhava meM A rahA hai to aisA vyavahAra ki jAva dravya pudagala piMDarUpa karma kA kartA hai, sarvathA nahIM hai| jo samyagdRSTi jIva haiM ve aimA anubhava kareM, aisA AsvAda leM ki jIva kA mvarUpa kartA nahIM hai| kyoMki zuddha jIva dravya kA pudagala dravya se atIta-anAgata-vartamAna kisI bhI kAla meM ekatvapanA varjita hai| bhAvArtha-anAdi-nidhana jo dravya hai vaha to jaisA hai vaisA hI hai, anya dravya se nahIM milatA hai| isalie jIvadravya pudgala karma kA akartA hai // 6 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 samayasAra kalaza TIkA maIyA .. jIva aru pudagala karama rahe eka kheta, yapi, tathApi sattA nyArI nyArI kahI hai| lakSaraNa svarUpa gugNa para prakRti bheda, daha meM pranAdi ho kI vidhA ha rahI hai| ete para bhinnatA na bhAse jIva karamakI, joloM mithyAbhAu toloM moMdhI vAyu bahI hai| jAnake udyota hota aisI sUdhI dRSTi bhaI, jova karma piNDako prakaratAra sahI hai| dohA-eka vastu jaisI juhai, lAsoM mile na mAna / jIva prakartA kamako, yaha anubhau paramAna // 6 // vasaMtatilakA ye tu svabhAvaniyama kalayaMti nemamajJAnamagnamahaso vata te varApAH / kurvanti karma tA eva hi bhAvakarma kartA svayaM bhavati cetana eka nAnyaH // 10 // duHkha ke sAtha kahate hai ki mithyAdaSTi jIva-rAzi ke guddha caitanyarUpa prakAza ko mithyAtvarUpa bhAvoM ne aisA AcchAdita kara liyA hai ki vaha moha-gaga-dveSa rUpa azaddha pariNamana kara rahI hai aura jIvadravya jJAnAvaraNAdi pudgala piDa kA kartA nahIM hai| aisA jo vastu kA svabhAva hai usakA ume pratyakSarUpa se anubhava nahIM hotaa| bhAvArtha-mithyAdaSTi jIva rAzi zuddha svarUpa ke anubhava me bhraSTa hai imolie paryAya meM magna hai aura mithyAtva-rAga-dveSa ke azuddha pariNAma meM usakA pariNamana ho rahA hai / kyoMki mithyAtva-rAga-dveSa azuddha cananA rUpa pariNAmoM meM jIva dravya kA hI vyApya-vyAka rUpa me pariNamana hai ataH vaha apane Apa hI unakA kartA hai, padagala kama azuddha cetanA rUpa pariNAmoM kA kartA nahIM hai| bhAvArtha-jo jIva mithyAdRSTi huA jaise azuddha bhAvarUpa pariNamatA hai, vaise ho bhAvoM kA kartA hotA hai, aisA siddhAMta hai // 10 // caupAI-jo duramati pikala prmaanii| jinha svarIta pararota na jaano| mAyA magana bharamake bhrtaa| te jiya bhAva karama ke krtaa| pohA- miyAmati timirasoM, lasena jIva prajIva / teI bhASita karmake, kartA hoya sadoSa / / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtma-dravya adhikAra pazukha pariNati pare, kareM grahaM para mAna / te pazuTa pariNAma ke, kartA hoya prajAna // 10 // khagdharA kAryatvAdakRtaM na karma na ca tajjIvaprakRtyordvayoramAyAH prakRteH svakAryaphalabhugbhAvAnuSaGgAtkRtiH / nakasyAH prakRteracitvalasanAjIvosya kartA tato jIvasyava ca karma taccidanugaM jAtA na yatpudgalaH // 11 // no usa mamaya meM jIva-dravya gagAdi agaddha netanA pariNAmoM meM vyApya vyApakapa me pariNamatA hai mAlA vaha kartA hai| rAgAdi apaDa pariNamana azuddha cetanAmpa hai aura uma mamaya meM uma kapa jIva-dravya svayaM vyApya vyApaka rUpa meM pariNamana karatA hai mAlie aguddha pariNamana jIva kA karma hai| pudgala dravya cetanArUpa nahIM hai parantu gagAdi pariNAma cetanArUpa haiM isalie ve jIva ke kie haiN| Age imo ho bhAva ko gAr3hA karate haiN| aisA nahIM hai ki rAgAdi azuddha cetanArUpa pariNAma AkAza dravya kI bhAMti svayaM siddha haiM, ye kisI ke dvAga kie hae haiM aura (caMki ghar3e kI taraha) upajate aura vinazate haiM isalie mI pratIti honI hai ki ye kriyArUpa / rAgAdi azuddha cetanA pariNamana catanA dravya tathA pudgaladravya donoM kI kriyA nahIM hai| bhAvArtha-badi koI aisA mAnatA hai ki jIva aura karma milane se rAgAdi azuddha cetanA pariNamana hote hai isalie donoM hI dravya kartA to umakA aisA samAdhAna hai ki donoM kartA nahIM hai kAraNa ki rAgAdi azara pariNAmoM kA bAhya nimitta-kAraNa mAtra pudgala karma kA udaya hai| aMtaraMga kAraNa jIva dravya kA vibhAvarUpa hokara unama vyApya-vyApakarUpa se pari. NamanA hai isase nIva kA kartApanA ghaTita hotA hai, pudgala karma kA kartApanA nahIM ghtttaa| aura phira acaMtana dravya rUpa jJAnAvaraNAdi dravyakarma yadi rAgAdi azuddha pariNAmoM kA kartA ho to use apanI isa karatUta ke phala suba-duba kA bhoktA bhI honA caahie| bhAvArtha --jo dravya jisa bhAva kA kartA hotA hai vahI dravya usakA bhoktA bhI hotA hai / so yadi rAgAdi bar3oM vetana pariNAmoM ko jIva aura karma donoM ne mila kara kiyA hotA to dona Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 samayasAra kalaza TIkA hI usake bhoktA hote| so donoM to bhogane nahIM haiN| yaha to ghaTita hotA hai ki jIva drazya sukha-dukha ko bhoktA hai kyoMki vaha cetana hai para pudgala dravya acetana hai isalie usa para sukha-dukha kA bhoktApanA nahIM ghaTanA / isalie rAgAdi azuddha cetana pariNAmoM kA akelA maMmArI jIva hI kartA hai aura bhAvanA hai| isI artha ko aura spaSTa karate haiM - yaha akele pudgala karma kI karatUta nahIM hai / bhAvArtha koI yaha mAne ki rAgAdi azuddha cetana parinAma akele pudgala karma ke kie haiM to usakA uttara hai ki aisA bhI nahIM hai kyoMki anubhava meM aisA AtA hai ki pudgala karma acenana dravya hai aura rAgAdi pariNAma azuddha cetanA haiM / acetana dravya ke pariNAma to janak hI hoMge isalie gagAdi azuddha pariNAmoM kA kartA saMsArI jIva hai aura bhoktA bhI vahI hai // / 11 // dohA - ziSya pUche prabhu tuma kahyo, duvidha karma kA rUpa / dravyakarma pudgalamaI, bhAvakarma vidrUpa // kartA dravyaju karmako, jIva na hoi trikAla / ar yaha bhAvita karma tuma kaho kauna kI cAla / / kartA yAko kauna hai, kauna kare phala bhoga / kaM pudgala kaM prAtmA, ka duha ko saMyoga // kriyA eka karttA jugala, yoM na jinAgama mAMhi / thavA karaNo prorakI, dhaura kare yoM nAhi // kare aura phala bhogave, zraura bane nahi ema / jo karatA so bhogatA yahai yathAvata jema // bhAvakarma karttavyatA, svayaM middha nahi hoya / jo jagako kararago kare, jagavAsI jiya soya // jiya kartA jiya bhogatA, bhAvakarma jiyacAla / pudgala kare na bhogavaM, duvidhA miSyAjAna // tAte bhAvita karmako, kare midhyAtI jIva / sukha dukha prApada saMpadA, bhuMje sahaja saboba // 11 // zArdUlavikrIDita karmeva pratikyaMkartR hatarkaH kSiptatvAtmanaH kartuM tAM kartAtmaMca kathaMcidityacalitA kaMzcicchatiH kopitA / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtma-dravya adhikAra tevAmukhatamohamudritadhiyAM bodhasya saMzukhaye syAdvAdapratibandhalagdhavijayA vastusthitiH stUyate // 12 // aba jIva dravya ke svabhAva kI uma maryAdA kA varNana karate haiM-jisane 'jIva kartA haiM aura akartA bhI haiM.'. aige anekAnta ko sAvadhAnI se sthApita kara vijaya pAI hai| me mithyAdaSTi jova jinako zada-varUpa kA anubhava karane kI mamyazakti tIvakarma ke udaya meM upaje mithyAtvabhAva se acchAdita hai aura jo jIva ko marvathA avatAM kahate haiM unako isa viparIta badi ko char3Ane ke lie jIva ke svarUpa kA mAdhanA hai / cetanA svarUpa mAtra jo jIvadravya hai vaha kimo yakti meM agaddha bhAva kA kartA bhI hai aisA sunane mAtra meM kimo-kimI mithyAdaSTi jIva ko atyanta krodha upajatA hai jo gAr3A aura amiTa hai| vaha jIva ke apane gagAdi agaddha bhAvoM ke karmApane ko marvathA meTa kara krodha karatA hai aura yaha mAnatA hai ki akelA jAnAvaraNAdi. karma piDa gagAdi azaddha pariNAmoM kA apane Apa hI vyApya-vyApakarUpa se karnA hai. aimA bhAva gaTa letA hai aura mI hI pratIti karatA hai| isa prakAra vaha svayaM apanA ghAtaka hai aura mithyAdapTi hai // 12 // mabaMyA-koha mUr3ha vikala ekala pakSa gahe kahe, prAtamA prakaratAra pUragga parama hai| tinamo jo kou kahe jIva karatA hai tAsoM, pheri kahe karamako karatA karama hai| aise mithyA magana miNyAtI brahmaghAtI jIva, jinheM ke lie pranAdi mohako bharama hai| tinako mithyAtva dUra kariveko kaheM guru, syAvAda paramAna prAtama parama hai // dohA-cetana karatA bhogatA, mithyA magana ajAna / nahiM karatA nahiM bhogatA, nizcaM samyakavAna // 12 // zArdUlavikrIr3ita mA karimamo spRzantu puruSaM sAlyA ivApyAhatAH kartAraM kalayantu taM kila savA medAvabodhAvayaH / U tabatabodhadhAma niyataM prayakSamenaM svayaM pazyantu vyutakartRbhAvamacalaM jJAtAramekaM param // 13 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 mamayasAra kalaza TIkA aba myAdAda dRSTi meM jIva kA svarUpa kahate haiN| jinhoMne nokta myAdAda mvarUpa ko aMgIkAra kiyA hai aisI jo mamyagdaSTi jIva rAzi hai vaha jame sAMdhyamatI jIva ko marvathA akartA mAnatA hai vaimeM jIva-dravya rAgAdi azuddha pariNAmoM kA sarvathA kanA nahIM hai, aimA na aMgIkAra kre| jainamatI (jIva ko) sarvathA akatAM mata mAna, jasA mAnanA yogya hai vaisA kahate haiN| sabhI kAla meM jIva kA mvarUpa mA hai ki zada mvarUpa samyaktva pariNamana meM bhraSTa huA mithyAdaSTi jIva jaba taka moha-gaga-dveSa rUpa pariNamana kara rahA hai taba taka mAha-gaga-drapampa agaddha canana pariNAmoM kA kattA vaha svayaM hai. sA avazya mAnA, mo pratIti kge| vahI jIva mithyAtva pariNAmoM ke chUTane para jaba apanaM gaDa mvarUpa samyaktva bhAva meM pariNamana karatA hai taba gagAdi azuddha bhAvoM meM katAMpane ko chor3atA hai... mI hI zraddhA karo, mI hI pratIti karI-mA anubhava kro| bhAvArtha-jaise jIva kA jJAnagRNa svabhAva hone me jAnagRNa saMsAra avasthA yA mokSa avasthA meM kahI bhI nahIM chUTatA, vaimA rAgAdipanA jIva kA svabhAva nahIM hai nathApi maMmAra avasthA meM jaba taka karma kA saMyoga hai aura jaba naka moha-rAga-dveSa rUpa meM azuddha bhAvoM meM jIva pariNamana kara rahA hai taba taka vaha kartA hai / jIva ke mamyaktva guNa rUpa pariNamana hone ke upagaMta to vaha makala jaMya padArthoM ko jAnane ke lie utAvalA jJAna kA pratApa mAtra hai| mvaya hI svayaM rUpa para pragaTa haA hai, cAra gatiyA meM bhramaNa me rahina huA hai, jAnamAtra usakA svarUpa hai tathA gagAdi azuddha pariNati me rahita zuddha vastu mAtra hai / / 13 / / saMbaMyA-me solyamati kahe malA prakaratA hai, madhyA prakAra karatA na hoDa krhii| se jinamati gurumukha eka pakSa muni, bAhi bhAMti mAne so ekAMta tamo pryhii|| joloM duramati toloM karamako karatA hai, sumatI sadA prakaratAra ko saba ho| jAke ghaTanAyaka svabhAva jagyo javahI soM, soto jagajAlase nirAlo bhayo tabahI // 13 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zudAtma-dravyadhakAra mAlinI maNikamidamihakaH kalpayitvAtmatattvaM, nijamanasi vidhatte kartRbhoktrovimevam / apaharati vimohaM tasya nityAmRtaughaH svayamayamabhiSiJcazciJcamatkAra evaM // 14 // aba boddhamatI pratibaddha kiyA jAtA hai| me koI jIva jo vartamAna bodadharma ke mAnane vAle hai ve apane jJAna meM kattApane aura bhoktApane ko alaga-alaga kara dete hai| bhAvArtha-ve"mA kahate hai ki kriyA kA kartA koI anya hai aura bhoktA koI anya hai| kyoMki eka samaya mAtra pahale kA jIva dUsare samaya meM mala se vinaza jAtA hai aura anya nayA jIva mala meM upaja AtA hai| jo caitanya svarUpa jIva dravya anAdi nidhana hai usameM unakI yaha mithyA prAMti esI hI ho rahI hai jaise koI apane netra roga ke kAraNa zveta zaMkha ko pIlA dekhatA hai / 'anya nayA jIva mUla meM upaja AtA hai isI mAnyatA ke kAraNa vaha yaha mAnatA hai ki kartA koI anya jIva hai aura bhoktA koI anya jIva hai| me jIva ko dRSTAMta meM mamajhAte hai kisI jIva ne bAlyAvasthA meM kisI nagara ko dekhA aura phira kucha kAla bIta jAne para taruNa hone para phira usI nagara ko dekhA to umako mA jJAna upajatA hai ki yaha vahI nagara hai jo mane bAlyAvasthA meM dekhA thaa| sI jo atIta-anAgata-vartamAna meM zAzvata jJAna mAtra vastU hai vaha kSaNikavAdI ke mithyAtva ko dUra karatA hai| bhAvArtha yadi jIva hara kSaNa vinasvara honA to pUvaM jJAna ko lekara jo varta. mAna jJAna hotA hai vaha kisako hotA hai isalie jIvadravya sadA zAsvata hai, isa prakAra NikavAdI pratibaddha honA hai| nizcaya meM jIva kA jIvana-mala sadA-kAla avinazvara hai, AnI zakti me Apa hI middha hai, aimA jAnanA, anyathA nahIM // 10 // bohA-bauDha maNikavAdI kahe, bhaga bhaMgura tanu mAMhi / prathama samaya jo jIva hai, dvitIya samaya so nAhi / / tAte mere mataviya, kare karama jo koya, soma bhogave sabaMbA, aura bhogatA hoya // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 samayasAra kalaza TokA yaha ekaMta mithyAta pakha, dUra karanake kAja / ciDhilAsa pravicala kathA, bhASe zrIjinarAja / / bAlakapana kAha puruSa, dekho pura ika koy| taruNa bhae phirake lakhe, kahe nagara yaha soya // jo buhapana meM ekagho, to nihi mumaraNa koya / aura puruSako anubhabyo, pora na Ane joya // jaba yaha vacana pragaTa munyo, munyo janamata gutth| taba ekAMtavAdo puruSa, jaMna bhayo pratibuddha // anuSTupa vRtyaMzamedato'tyantaM vRttimannAzakalpanAt / anyaH karoti bhuGkte'nya ityekAntazcakAstu mA // 15 // kSaNikavAdI kA aura bhI pratibodhana karate hai| dravyAthika va paryAyAyika bheda ko alaga-alaga jAne vinA pakaDa baiThanA ki 'vasa sarvathA aisA hI hai'-sA kisI bhI jIva kovAna meM bhI zraddhAna na ho| kimI dUmara prathama samaya meM upajA koI jIva karma kA upArjana karatA hai Ara kisI anya dUsare samaya meM upajA jIva uma karma ko bhoganA hai, aimA ekAntapanA mithyAtva hai| bhAvArtha jIva vastu dravyarUpa hai aura paryAyarUpa hai| dravyarUpa se yadi vicAra kareM to jo jova jima karma kA upArjana karatA hai vahI jIva udaya mAne para usa karma ko bhogatA hai aura yAda payAMya dRSTi se vicAra kara to jisa pariNAma avasthA meM jJAnAvagNAdi karmo kA upArjana kiyA thA, unake udaya meM Ane ke samaya una pariNAmA kA avasthAntara ho jAtA hai isalie koI anya paryAya karatA hai aura koI anya hI paryAya bhogatI haiaisA bhAva syAvAda sAdha sakatA hai| jaMsA bauddha matAvalambI jIva kahatA hai vaha to mahAviparIta hai| dravya kA emA hI svarUpa hai isameM kisI kA kyA cArA hai ? eka dravya ko ananna avasthAeM hotI haiN| koI avasthA miTatI hai aura anya koI upajatI hai aisA avasthA bheda tA avazya hai para isI avasthA bheda se chalA jAkara koI bauddhamata meM avasthita mithyAdRSTi jIva, jo satA. rUpa zAzvata vastu hai usI kI sanA kA mUla se hI nAza mAna letA hai - no yaha to viparItapanA hai| bhAvArtha-paryAya mAtra ko ho vastu mAna lenA tathA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtma-dravya adhikAra jisakI vaha paryAya hai usa sattAmAtra vastu ko na mAnanA mahA mithyAtva sabaMyA - eka parajAya eka samameM vinasi jAya, dUjo parajAya dUje samaM upajati hai| tAko chala pakari ke bauDa kahe samai sama, navo jIva upaje purAtana ko ati hai| tAte mAne karamako karatA hai aura joba, bhogatA hai aura, vAke hie aisI mati hai| parajAya pramANako saravathA barakhajAne, aise turakhuTi ko avazya duragati hai| dohA-kahe pramAtama ko kathA, bahe na prAtama suni| rahe adhyAtama soM vimukha, durArASi durabuddhi / durasI mibhyAmatI, duragati mithyAvAla, gahi ekaMta durabuddhi soM, mukata na hoi trikAla // 15 // zArdUlavikrIDita prAtmAnaM parizuddhamopsumirativyApti prapadyAndhaka: kAlopAdhibalAvazuddhimadhikAM tatrApi matvA paraH / baitanyaM bhariNakaM prakalpya pRthukaH zuddharjumUtra ratarAtmA vyujjhita eSa hAravabaho niHsUtramuktamimiH // 16 // ekAnnapanA mAnanA mo mithyAnva hai| jisakA abhiprAya hI bhinna (galana) haise mithyAiSTi jIva ko zada caitanya vastu Thoka me sadhatI nhiiN| dravyApika naya meM rahita vartamAna paryAya mAtra hI vastu kA mvarUpa aMgI. kAra karane rUpa ekAMta dRSTi meM magna aura yaha mAnane vAle baukhamatAvalambI jIva ko ki eka samaya meM eka jIva mUla se hI vinazatA hai aura anya jIva mUla se upajatA hai, jIva svarUpa kI prApti nahIM hai| Age aura matAMtara kahate haiN| koI ekAMtavAdI mithyAdaSTi jIva me haiM jo jIva kA gaDhapanA nahIM mAnate haiM usako sarvathA azuddha mAnate haiM, unheM bhI vastu kI prApti nahIM hai| kyoMki anantakAla se jIva dravya kama ke sAtha milA calA A rahA hai usase alaga to kabhI humA hI nhiiN| ataH ve jaba aisI pratIti karate haiM ki jIva Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 samayasAra kalazaTIkA damya azuddha hai, zuddha hai hI nahIM-- emA mAnane vAle jIvoM ko bhI vastu ko prApti nahIM hai aura manAtara kahate haiN| koI anya ekAMtavAdI mipyAdaSTi jIva paga hai, jo karma kI upAdhi ko nahIM mAnate hai aura jIva ko savaM kAla mavaMthA gar3ha mAnate hai, unako bhI vastu kI prApti nahIM hai| myAvAda mUtra ke binA uma mAkSa kA yadi cAhA jAe jisakA sakala karma kA aya hI lakSaNa hai, nA vaha vaise hI nahIM mila sakatA jaise binA mUtra ke hAra nahI bntaa| bhAvArtha-- jaima mUna binA mAnI nahIM madha sakataM usI prakAra syAdvAda mUtra kA jJAna pAye binA ekAnnavAdiyA ko AtmA kA svarUpa nahI sadhatA arthAta AtmasvarUpa kI prApti nahIM hotii| isalie jo jIva sukha cAhaM vaha jaima syAhAda mUtra meM AtmA kA svarUpa madhatA hai vaisA hI mAna // 16 / / kavitta-keI kahe jIva bharaNabhaMgura, keI kahe karama karatAra / keI kama rahita nita pahi, naya ananta nAnA parakAra // je ekAnta gahe te mUrakha, paMDita anekAnta pakhadhAra / jase bhinna bhinna muktAhala, guNasoM gahata kahAve hAra // dohA-yathA sUta saMgraha binA, mukta mAla nahi hoya / tathA syAdvAdI binA, mokSa na sAdhe koya // 16 // zArdUlavikrIDita karturvayituzca yuktivazato bhedo'stvamevo'pi vA kartA vedayitA ca mA bhavatu vA vastveva sacisyatA / protA sUtra ivAtmanoha nipuragata na zakyA kadhicicintAmaNimAlikeyabhito'pyekA cakAstveva naH // 17 // jo samyagdRSTi jIva zuddha svarUpa ke anubhava meM pravINa hai usako samasta vikalpoM se rahita nirvikalpa mattA mAtra caitanya svarUpa kA svasaMvedana ke dvArA pratyakSarUpa se anubhava karanA yogya hai / dravyAthika naya aura paryAyApika naya kartA kA aura bhoktA kA bheda dikhAte haiM / anya paryAya karatI hai aura anya paryAya bhogatI hai, aisA paryAyAthika naya se bheda ho to ho-aisA sAdhane se sAmya kI sidi to koI nahIM hai| athavA dravyAthika naya se jo dravya bhAnA. paraNAdi kamoM ko karatA hai, vahI bhoktA hai-aisA bhI hai to aisA hI ho Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtma-dravya adhikAra 185 isameM bhI sAdhya kI siddhi kucha nahIM hai / usI prakAra kartRtva naya ke vicAra se jIva apane bhAvoM kA karatA hai aura bhoktRtva naya ke vicAra se jisa rUpa pariNamana karatA hai una pariNAmoM kA bhoktA hai-yaha jaisA bhI kucha hai vaisA ho ho / ina vicAroM meM zuddha svarUpa kA anubhava nahIM hotA kAraNa ki aisA saba vicAranA azuddharUpa vikalpa hai| isake viparIka. akatatva naya se jIba akartA hai, abhoktRtva naya se bhAktA nahIM hai--se vicAroM se bhI zuddha sva. rUpa kA anubhava nahIM hai| anya karatA hai anya bhogatA hai, aisA vikalpa, jIva kartA hai bhoktA hai, aisA vikalpa; jIva kartA nahIM hai bhoktA nahIM hai, aisA vikalpa; ityAdi anaMna naya janita vikalpa hai parantu inameM se koI bhI vikalpa kisI bhI kAla meM zuddha vastu mAtra jo jIvadravya hai usake zuddha svarUpa ke anubhavarUpa sthApita karavAne meM samartha nahIM hai| bhAvArtha-koI ajJAnI yadi aisA jAne ki yahA granthakartA AcArya ne kartApane ko-akartApane ko-bhoktApana ko-abhAktApane ko bahuta bhAMti se vaNita kiyA hai to kyA isameM anubhava kI prApti adhika hai ? usakA samAdhAna hai ki samasta naya vikalpoM ke dvArA zuddha svarUpa kA anubhava savaMyA nahI hai| yahAM jJAna karAne ke lie zAstroM meM bahata naya tathA yuktiyoM karake dikhAyA hai / zuddha catanA to hamako svasavedana pratyakSa hai, samasta vikalpI se rahita hai| usa ananta zakti gabhita caMtanA mAtra vastu kI sarvathA prakAra hamako prApti ho| bhAvArtha-- nivikalpa kA anubhava upAdaya hai| anya samasta vikalpa haya hai| jaise koI vyakti mAtiyoM kI mAlA pirAta samaya aneka vikalpa karatA hai, ve saba jhUTha hai / vikalpoM meM zobhA utpanna karane kI zakti nahI hai / zobhA to jo mAtA mAtra vastu hai usameM hai| isalie pahanane vAlA puruSa mAtI kI mAlA jAna kara pahanatA hai, guthane ke vikalpoM ke vicAra se nhiiN| dekhane vAlA bhI motiyoM kI mAlA jAna kara usakI zobhA dekhatA hai, gUpane ke vikalpoM ko nahIM dekhtaa| umI taraha guddha catanA mAtra kI sattA kA anubhava karanA yogya hai| usameM bahuta vikalpa ghaTina hone haiM parantu unakI sattA kA anubhava karanA yogya nahIM hai / / 17 // saMbaMyA-ekameM aneka haiM aneka hI meM eka hai so, ekanapraneka kacha kona parata hai| karatA karatA hai bhogatA prabhogatA hai, upama upajata mue na marata hai| . . .. . - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TokA bolata vicArata na bole na vicAre kaTa, melako na bhAjana paM meso na dharata hai / aiso prabhu cetana pracetana ko saMgati soM, ulaTa palaTa naTa bAjI sI karata hai // bohA-naTa bAjI vikalapa dazA, nAMhI dhanubho joga / kevala anubhau karanako, nivikalpa upayoga || sarvayA-jaise kAhU catura sarvAro hai mukata mAla, mAlA kI kriyA meM nAnAbhAMti ko vigyAna hai / kriyA ko vikalpa na dekhe pahirana vAro, motinako zobhAmeM magana sukhabAna hai / 156 saMse na kare na bhaje prathavA kareso bhuMje, aura kare aura bhuMje saba naya pramAna hai| yadyapi tathApi vikalapavidhi tyAga yoga, niravikalapa anubhI pramRtapAna hai // 17 // upajAti vyavahArikadRzaiva kevalaM kasaM karma ca vibhinnamivyate / nizcayena yadi vastu cintyate va tUM karma ca sarvakamiSyate // 18 // prazna- jJAnAvaraNAdi karmarUpa pudgala piMDa kA kartA jIva hai yA nahIM hai ? uttara - kahane mAtra ko to karmarUpa pudgala piMDa kA kartA jIva hai parantu vastu ke svarUpa kA vicAra kara to kala nahIM hai| jhUThI vyavahAra dRSTi se hI aisA kahate hai / katAM aura kiyA gayA kArya bhinna-bhinna hai ata joba jJAnAvaraNAdi dravyakarma kA kartA hai aisA kahane bhara ko hai| bAta to yU~ hai ki rAgAdi azuddha pariNAmoM ko jIva karatA hai aura rAgAdi azuddha pariNAmAM ke hone para pudgala dravya jJAnAvaraNAdi rUpa pariNamana karatA hai - isa kAraNa aisA kaha dete haiM ki jJAnAvaraNAdi karma jIva ne hI kie parantu aisA kahanA jhUTha hai| saccI vyavahAra dRSTi se svadravya-pariNAma tathA paradravya-pariNAmarUpa vastu kA svarUpa yadi dekha to dravya apane pariNAmoM meM hI sadAkAla pariNamana karatA hai arthAt jo jIba athavA pudgala dravya jina apane pariNAmoM se vyApya vyApaka rUpa hai unakA vahI kartA hai aura pariNAma usa dravya Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtma-dravya adhikAra 187 se vyApya-vyApaka rUpa hai ataH usI kA karma hai-vicAra karane para aisA hI ghaTatA hai va anubhava meM AtA hai| anya dravya kA anya dravya kartA hai athavA anya dravya kA pariNAma anya dravya kA karma hai aisA to anubhava meM ghaTatA nahI kyoki do dravyoM meM paraspara vyApya-vyApakapanA nahI hai // 18 // vohA-prabyakarma kartA pralala, yaha vyavahAra kahAva / nijojaso paraba, taso tAko bhAva // 1 // pRthvI bahilThati yadyapi sphuTabanantazaktiH svayaM tathApyaparavastuno vizati nAnyavasvantaraM / svabhAvaniyataM yataH sakalameva vassviSyate stamAvacalanAkulaH kimiha mohitaH klizyate // 16 // jIva kA svabhAva hai ki vaha sakala jaya ko jAnatA hai, esA jAna kara koI mithyAdRSTi jIva apane ajJAnapane ke kAraNa jIva ko samasta zaMya bagnu ko jAnane ke kAraNa azuddha mAna kara use zuddha svarUpa meM skhalita (rahita) jAna kara kyoM maMda minna hotA hai| parantu yaha niyama meM avinazvara zaktiyukta caMtanAkti kA apanA svabhAva hI hai ki anya jIva dravya athavA pudgala dravya usake anubhavagocara ho yadyapi pratyakSarUpa meM aimA hai ki jIva dravya samamna jaya ko jAnakara jayAkAra rUpa pariNamana karatA hai, to bhI koI eka jIva dravya athavA pudgala dravya kisI bhI anya dravya meM praveza nahIM karatA hai emA vastu kA svabhAva hai| bhAvArtha-jIva dravya samamna zaMya vastu ko jAnatA hai aimA no svabhAva hai parantu mAna jayarUpa nahIM hotA hai aura jaya bhI mAnarUpa pariNamana nahIM karatA, aisI vastu kI maryAdA hai // 19 // sabayA -mAnako sahaja yAkAra rUpa pariNAma, yapi tavApisAna jAnarUpa kaho hai| meya yarUpasoM anAdi ho kI marayAya, kAhU vastu kAhako svabhAva nahiM gayo hai // ete pari koDa miNyAmati kahe yAkAra, pratibhAsanisoM mAna azuruhaM raho hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samayasAra kalaza TIkA pAhI durakSisoM vikala bhayo galata hai, mamujhe na dharama yoM bhalaM mAhi vayo hai // 16 // rayoddhatA vastu caMkamiha nAnyavastuno yena tena khalu vastu vastu tat / nizcayo'yamaparo parasya kaH kiM karoti hi bahirjuThannapi // 20 // damI artha ko ora bana dekara mamajhAna hai.... jIva dravya athavA pudgala dravya apanI-apanI manApa jame hai. vaMga hI hai| anya kisI dravya meM mavaMthA nahIM milane - ma dRzyoM ke svabhAva ko maryAdA hai| hama kAraNa, nizcaya meM, dravya vastu apane mvarUpa meM jaisA hai, vaimI hI hai emA hI paramezvara ne kahA hai aura anubhava meM bhI yahI AtA hai| jAva dravya jaya vastu ko yapi jAnatA hai. nathApi usame sambandharUpa (ekarUpa) nahIM ho sakatA / bhAvArtha ... vamta svarUpa kI mI maryAdA hai ki koI dravya kimI dravya meM eka nahIM hotA hai / isake upagana bhI jIva kA svabhAva jaya vastu kI jAnA kA ho to ho. usameM bhI dhokhA no koI nahIM hai / jIva dravya zaya vastu ko jAnatA haA apana mvarUpa ma hai // 20 // caupAI-sakala vastu jagameM pramahoI / vastu basnumoM mile na koI // joba bastu jAne jaga jetii| soU bhinna rahe saba seto // 20 // rathoddhatA patu vasta kurute'nyavastu naH kiJcanApi pariNAminaH svayam / vyAvahArikadRzaMva tanmataM nAnyadasti kimapIha nizcayAt // 21 // koI AzakA uThAe ki jaina siddhAnta meM bhI gamA kahA hai ki jIva jAnAvaraNAdi pudgala kama ko karatA hai. bhogatA hai| to usakA yaha samAdhAna hai ki mUThe vyavahAra meM kahane bhara ko aisA hai| dravya ke svarUpa kA vicAra kareM to paradravya kA kartA jIva nahIM hai| aisI bhI eka kahAvata hai ki koI cetanA lakSaNayukta jIva dravya apane pariNAmoM kI zakti se mAnAvara. NAdi rUpa pariNamana karatA hai aura aise kisI pudgala dravya kA katA haiaisA abhiprAya mUThI vyavahAra dRSTi se hai| vastu ke svarUpa ke vicAra se aisA abhiprAya nahIM hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zudAtma-dravya adhikAra 181 bhAvArtha-aisI koI bAta matya nahIM hai, mUla me maTha hai. aisA siddhAnta miTa huA // 21 // dohA-karma kare phala bhogave, jIva prazAnI koya / yaha kapanI vyavahAra kI, vastusvarUpa na hoya // 21 // ___ zArdUlavikrIDita zukhadravyanirUpaNApitamatestatvaM samutpazyato naMkadravyagataM cakAsti kimapi dravyAntaraM jAcit / zAnaM zeyamavaMti yattu tavayaM zubasvabhAvodayaH ki dravyAntaracumbanAkuladhiyastatvAcyavante janAH // 22 // mamamta maMmArI jIva rAzi kA Tama anubhava meM bhraSTa hone kA koI kAraNa nahIM hai ki jIva vastu marvakAla gadambakA hai va mamamta zaMya padArthoM ko jAnatI hai| bhAvArtha-vastu kA svarUpa no pragaTa hai isameM bhrama meM kyoM paTA jAya ? aisI baddhi karanA ki samasta jJeya vastu ko jAnatA hai. isalie jaba aguDa ho gayA hai aura zeyavastu kA jAnapanA chaTa kara hI vaha gada hogA zrama hai / jJAna aMya vastu ko jAnatA hai yaha to ThAka hI hai yaha gada jIva vastu kA mvarUpa hai / bhAvArtha-jame agni kA dAhaka svabhAva hai aura vaha samasta dAya vastu ko jalAtI hai parantu jalAne hA bhI agni apane guddha gvarUpa meM sthita hai-agni kA aimA hI svabhAva hai / usI taraha jIva jJAna svarUpa hai aura vaha mamasta jaya ko jAnatA hai parantu jAnate hue bhI apane svarUpa hai aimA vastu kA svabhAva hai| jo zaMya ko jAnane meM jIva ko azuddha mAnate haiM mo aisA nahIM hai, jIva zuddha hai| koI bhI jayarUpa pudgala dravya athavA dharma-adharmaakAza-kAla dravya zuddha jIva vastu me milakara eka dravyamA pariNamana kareaisA nahIM zobhatA hai| bhAvArtha ---jIva samasta jeya ko jAnatA hai phira bhI mAna jJAnarUpa hai aura jaMya vastu jeya rUpa hai| koI dravya apanA dravyatva chor3a kara anya dravyarUpa to nahIM huA, aisA anubhava usa jIva ko hotA hai jo mamasta vikalpoM se rahita zuddha cetanA mAtra jIda vastu ke pratyakSa anubhava meM apanI buddhi ke sarvasva ko lagAtA hai tathA mattAmAtra zuddha jIva vastu kA pratyakSa rUpa se AsvAdana karatA hai| bhAvArtha-jIva samasta jeya me bhinna hai| aisA vastu kA svabhAva samyagdRSTi jIva jAnatA hai // 22 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaga TIkA karita-pAkAra jJAnako pariNati, vaha mAna nahIM hoya / palaTa imya bhinna para, mAnapa prAtama paramoya // jAne meda bhAvamo vivAga, guggalamaga mamyakadRSTi joy| mRgamako jJAna mahi.prAkRti, pragaTa kalaMka lohikoya // 2 // mahAkAMtA zuganavyambarasamavanAki svabhAvasya zeSamampANyaM bhavati yadi vA tasya ki syAtsvabhAvaH / jyolamApaM mnapati bhuvaM naMba tasyAsti bhUmimani meyaM kalayati sadA meyamasyAmti naMva // 23 // jIva ko agrahaNa garina va aura para ma mAmbandhita jitanI bhI jaya pAta: una sabako eka gamaya meM dravya, gaNa aura paryAyAM ke bhAga jaMgI hai jamI jAnatI hai parantu nimnaya ma bhagavamta jJAna meM gambadhApa (eka sapa) nahIM hai. jame cAMda kI kiraNaM phaila kara bhUmi ko vana karatI hai, cAMda kI kiraNoM ke pramAra ke sambandha meM bhUmi kiraNampa nahIM hotii| bhAvArtha-jisa prakAra cAMda ko kiraNoM ke phailane meM mArI bhUmi zveta ho jAtI hai naba cAMda kI kiraNoM kA bhUmi meM jaimA mambandha hotA hai usI prakAra jAna jaya vastu ko jAnanA hai to bhI jJAna aura jaya ke sambandha meM ekarUpatA nahIM hai, aisA vastu kA svabhAva hai| jo aisA nahIM mAnatA umako yukti meM isa prakAra samajhAte haiN| zuddha dravya arthAt sanA mAtra vastu apane-apane svabhAva meM hI rahatI hai / bhAvArya-sattA mAtra vastu nivibhAga, ekarUpa hai, usakaMdo bhAga nahIM hote| yadi anAdi-nidhana mattArUpa vastu kisI anya sattArUpa ho jAe to jo pahale sattArUpa vastu sadhI huI thI usakA jo pahale kA svabhAva thA vaha anya svabhAvarUpa ho jAegA aura ki pUrva sattA meM se yaha naI mattA utpanna huI to pUrva sattA kA vinAza ho jaaegaa| bhAvArSa-jaise jIva dravya cetanA sattArUpa hai, nivibhAga hai to vaha betanA matA yadi kabhI pudgala dravya acetanArUpa ho jAe to betanA satA kA vinAza hone ko kauna roka sakatA hai ? so vastu kA mvarUpa eMmA to nahIM hai / isalie jo dravya jaisA hai vaisA hI hai anyathA hotA nhiiN| isIlie Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtma-dravya adhikAra 161 jIva kA jJAna samasta jJeya ko jAnatA hai to bhI apane hI svarUpa hai // 23 // sakSyA-jaise candrakiraNa pragaTa bhUmi sveta kare, bhUmisI na hota sadA jyotisI rahata hai| taise jJAna sakati prakAse heya upAdeya, yAkAra dose paM na zeya ko gahata hai // zuddha vastu zuddha parayAyarUpa pariName sattA paramAraNa mohi DAhe na Dahata hai / soto prorarUpakabahU na hoya. sarabadhA, nizcaya pranAdi jinavAriNa yoM kahate hai / / 23 / / maMdAkrAMtA rAgadveSadvayamuvadhate tAvadetanna yAvat jJAnaM jJAnaM bhavati na punarbodhyatAM yAti bodhyaM / jJAnaM jJAnaM bhavata tadidaM vyakkRtAjJAna bhAvaM bhAvAbhAvo bhavati tirayan yena pUrNasvabhAvaH // 24 // iSTa kI abhilASA aura aniSTa meM udvega ina donoM jAti ke azuddha pariNAma hai ye taba taka hote haiM jaba taka jIva dravya apane zuddha svarUpa ke anubhava rUpa meM pariNamana nahIM karatA hai / bhAvArtha - jinane kAla taka jIva mithyAdRSTi hai utane kAla taka usakA rAga-dveSa rUpa azuddha pariNamana nahIM miTanA / jJAna hone para usakI jJAnAvaraNAdi karma athavA rAgAdi azuddha pariNAmoM meM jJeya mAtra buddhi zeSa raha jAtI hai| bhAvArtha- aisI sthiti meM samyagdRSTi jIva ke lie jAnAvaraNAdi karma jAnane mAtra kA viSaya raha jAte haiM koI jaisA taisA karma ke udaya kA kArya karane kI unakI sAmarthya nahIM raha jAtI haiN| isalie jIva vastu zuddha pariNati rUpa hokara zuddha svarUpa kA anubhava karane meM samartha hoo| jJAna zuddha jJAna ke anubhava ke dvArA midhyAtvarUpa pariNAmoM ko dUra karatA hai aura jaisA dravya kA anaMta catuSTaya hai vaisA pragaTa hotA hai| bhAvArtha- svabhAva me mukti kI prApti hotI hai| canurgati sambandhI utpAda-vyaya ko sarvathA dUra karake jIva kA svarUpa pragaTa hotA hai ||24|| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TokA maIyA-ga vizeSa baloM, tabaloM yaha jIva mRvA maga paaye| . mAna aAyo janacetanako saba, karma dazA parampa khaa| kama vilakSa kare pramubhau taha, moha mithyAtva pradezama paaye| mo. gaye upaje mubakevala, sisa bhayo jagamAhi na paaye||24|| maMdAkrAMtA rAgadveSAviha hi bhavati jJAnamajJAnamAvA. to vastu tvaNihitazA dRzyamAnI na kiJcit / sampAhAraH payata tatastatvadRSTyA sphuTanto mAnajyotijvalati sahajaM yena pUrNAcalAdhiH // 25 // mAnA gada nananya kA anubhava karane vAlA jo jIva hai vaha pratyakSamagada jAya gyampa ke anubhava ke dAga rAga-daMSa donoM ko mana me mAkara dUra kre| gaga-daMpa ke miTane para guda jIva kA svarUpa jaisA hai mahaja hI prakaTa hotA hai| vaha jJAnajyoti mavaMkAla apanaM mbampa rUpa hai| jIva dravya anAdikamayAga meM upajI mithyAnvarUpa vibhAva pariNani ke kAraNa vartamAna mamAra avasthA meM gaga-dapampa azuddha pariNati meM vyApyadhyApakampamaya pariNamana karatA hai ataH gaga-upa dAnA jAni ke bazana pariNAma manA gvampa kA daSTi meM vicAra karane para kucha bhI poja nahIM hai| bhAvArtha- jame manA kara eka jIva ghya hai rAga-raMpa koI davya nahI hai jIvako vibhAva pariNAma hai / sI jIva yadi apane svabhAva meM pariNamana kare nI gaga-daMpa marvathA miTa jaae| aisA honA mugama hai, kucha muzkila nahI hai / aguTa pariNati miTanI hai. zava pariNati hotI hai // 25 // bApa-bhora karma saMyoga. mahaja miyAtyampa pr| garoSa pariNati prabhAva, jAme na mApa pr| tama miyAtva miTa gayo, bhayo makita usota pni| magaSa kada bastu mAhi. china mAhi gae mAta // anubhava prabhyAma mubarAzi rami, bhayo mipuraSa taarltrnn| pUraNa prakAza nihapAla nirgala, banAratI baMdata parasa // 25 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zudAma-dravya adhikAra 163 upajAti rAgadveSotpArakaM tatvadRSTyA nAnyadravyaM vIkSyate kiJcanApi / sarvadravyotpatirantazcakAsti vyaktA'tyantaM svasvabhAvena yammAt // 26 // koI mA mAne ki jova nA kabhAvanA gaga-dvapa poraNamana kA nahIM hai paranna / para-dravya jJAnAbaraNAdi kama nathA mamAra bhAga mAmagrA jAga meM jIva kA gaga-daMga pariNamana karavAne, mA em| nI / jIvako vibhAvarUpa pariNamana karane kA kti jAva mAnA mithyAnya parini ke kAraNa gaga-dapa " jAdhavaya pariNamana karatA hai, dUmo kimI dravya ko ega nagada kAkA gAmathyaM na / prAra, nAma athayA nagara-mana-vacanampa-nAkama athAbAsAmAga gAmanA 7 ijana mA paradathya hai, yadi davya kA maccI daSTi gadama nA. vA. mA bhagaddha bananAe gagadapa pariNAmA ko upajAna ma mamaya nahIM dikhaad||gaa artha kA bhAra puSTa karane ke hetu kahate hai gavaravya jIva, pudagala, dharma, adhamaM. kAna aura AkAza kA akhaNDa dhAgA pariNAma ani hA pragaTa pa meM apana-apane mvarUpa meM hai, yaha hI anubhava ga ubharatA hai aura ema hI vasnu ThaharatI hai| hamame anyathA viparIta hai. // 26 // kou ziSya ko svAmI gaga-deva pariNAma, sAko mUna pregka kara tuma kauna hai| pugata kAma joga kiSoMna ke bhoga, koSoM pana, koSoM parijana, koSo bhona hai| guru ko chahoM vya apane apane bpa, mani ko mahApramahAI parigoga hai| kojAgya kAhako na preraka kahAci nAtaM, gaga-pa-mo.-mRbA madirA praboMna hai // 26 // pariha mati rAgavaDoSaprasUtiH katarapi pareSAM dUSaNaM nAsti tatra / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalaza TAkA mthayamayama gadhI tatra sarpatyabodho bhavana viditamamtaM yAtvabodho'smi bodhaH // 27 // jIvadravya magAra avasthA ma gaga-dvaMpa-mAha azuddha cetanarUpa pariNamana karatA hai mA vagna ke gyApa kA vinAra kara nA yaha jIva kA dApa hai, pudgala dRzya kA bATa dApa nahI hai| kAraNa ki jIva dravya apane vibhAva-mithyAtva meM pariNamana karanA yA apana ajAnavA gaga-pa-moha kapa apane Apa pari. namana kare nA padagala dRvya kI uma para kyA mAmathrya hai : agada avagthA ma gagAdigada pariNati hotI nA una agada pariNati ke hona ma adhika tathA kama jitanA bhA jAnavaraNAdi kama kA udaya hai athavA garIra manA-vacana hai athavA mandiya bhAga gAmagrA lyAdi mAmagrI hai unakA kimI kA nA koI dApa nahI hai| varanA gamAge jAva apane pApa madhyAnvampa pariNata kara gadambApa ke anabhava meM bhraSTa hAna meM. kama + udaya ga hA agaddha bhAva kA AnA gvaya kA bhAva mAnanA hai nA usa para ajAna kA adhikAra hokara gaga-pa-mAhapa agada pariNanihAtA hai| 'bhAvArtha - jaba jAca bhAna Apa hI mithyAdATa hokara paradravya ko apanA mAna ra anubhava kara navagakI gaga-dvaMpa-mohA agara pariNani hAna ma kona gara sakatA hai / mama padagana kama kA kyA dApa hai : rAgAdi azTa pariNani pajAva pariNamana karanA hai. mAM jIva kA doSa hai, pudgala davya kA doSa nahIM hai| mAnA jA mAha-gaga-dveSa kapa azuddha pariNAMta hai umakA binA hAna para meM zani , avinambara. anAdinidhana, aMgAha vaMsA vidhmaanhaa| bhAvArtha jAva dravya zuddha svarUpa hai umama mAha-gaga5Sa pajA azuddha pAraNAta hai usakA miTAna kA yahA mahaja upAya hai ki jAva dravya zuddha bApa ma pariNamana karatA azaSTa pariNAna miTa jaae| aura koI bhI kriyA yA ugaya nahIM hai| uma azuTa pariNAta ke miTate hI jAva vastu basA hai. vasA hA hai unama na kucha ghaTatA hai na bar3hanA hai // 27 // dohA--kou mUrakha yoM kaha, rAga deSa pariNAma / puragala ko jorAvarI, barate mAtamarAma // jyoM jyoM pragala bala kare, dhari pari kamaja meSa / rAga deSa ko pariNamana, tyoM tyoM hoya vizeSa // hariSi jo viparona paba, gahe pApahe koya / mo nara gaga viroSa soM. kaI bhinna na hoya // 27 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtma-dravya adhikAra upajAti janmani nimitatAM paradravyameva kanayanti ye tu te / uttaranti na hi mohavAhinoM zuddhabodhavidhurAmyabuddhayaH // 28 // uparokta artha ko aura pragAna karane kahate hai ki makana upAdhi me rohana jIva vastu ke pratyakSa anubhavame rahita hone ke kAraNa midhyAdRSTi jonarAzi mAha-rAga-dveSavAlA agaddha pariNati rUkSatra kA senA kA nahIM miTA sakatI / prazna- jisa jIva kA sarvasva jJAna samyakva se zunya hai usakA aparAdha kyA hai ? ?EX uttara- aparAdha hai, vahIM kahate hai| koI midhyAdRSTi jAMva rAga-dvayamoha rUpa azuddha pariNati meM pariNamana kara rahA hai usake viSaya meM koI aisI zraddhA kareM ki ATha karma, zarIra Adi nAka tathA bAhya sAmagrI vyAdi pudgala dravya kA nimita pAkara vaha jAya rAgAdirUpa pariNamana karanA hai, to vaha mithyAdRSTi hai, ananya sanmArI hai ki niyama agara magAgaM jIva kI gagAdi azuddha pariNamana karane kI zakti nahIM hai aura pudagala kama usakI barajorI meM azuddha pariNamana karavAnA haikamanA saba kAna meM vidyamAna hI hai phirajIva kA zaddha pariNamana kA avasara ho kahA milagA apitu koI avasara nahI rahA ||26|| dohA-muguru kahe jaga meM rahe, gugala maMga moba sahaja zuddha pariNAma ko promara lahe na jIva // tAte vibhAvana viyaM samasya cetana gava / rAga birodha midhyAnameM, gamyaka meM ziva bhAva ||26|| zArdUlavikrIDita pUrNakAcyutazuddha bodharmAhamA bodhA na bodhyAvayaM yAyAtkAmapi vikriyAM tata ito dopaH prakAzyAdiva / tadvastusthitibodha bandhyadhavaraNA ete kimajJAnino rAgadveSamayobhavanti sahajA muJcantyudAsInatAm // 26 // koI midhyAdRSTi jIva aisI AzaMkA karanA hai ki jaba jIva dravya zAyaka hai aura samasta jJeya ko jAnanA hai to paradravya ko jAnane hue usameM Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamA kalaza TIkA porI bahana no gagAdi agada pariNati hogI hii| isakA uttara hai ki pagaDhavya kA jAnanA hA uma mapa nA nirazamAtra bho nahI haataa| apanA vibhAva pariNata karana ma vikAra hAnA hai Ara AnA pariNata zuddha hA nA nivikAra hai| Age kahate hai ki yaha jA mithyAdaSTi jAvAMga hai / upa-mAha mpa agada pariNati meM magna kyA ho rahI hai ? sakala para dravya meM bhinnapanA nA mahaja ho mpATa hai phira vaha esI pratAti ko kyA chAr3ato hai ? bhAvArtha --vastu kA mbApa nA pragaTa hai-phira bhI yaha usama vicalita hotI hai, yaha eka paga acabhA hai| ajJAnI jIva kI aisI buddhi hai ki vaha pada jIva davya kavabhAva ke anubhava meM ganya hai| cetanA mAtra jIva dukhya nI mamamna jaya kA jAnatA hai lie rAga-daSa-moha rUpa kisI bhI vikriyA meM pariNamana nahIM karanA hai| vaha jIva dravya akhaDa hai. samamna vikalpoM meM hama hai. anantakAla nasabhA apane svarUpa meM vicAlana nahIM hotA. vyakama-bhAvakama-nAkama ma gahana hai tathA umakA sarvasva jJAnaguNa hI hai| jama dIpaka ke prakAza bApa-dAga Upara-nAca-Age-pIcha ujAlA karake ghaDA-kapaDA ityAdidamane hai paranna dApaka meM umameM kAI vikAra utpanna nahIM hotaa| bhAvArtha jima taraha, dIpaka prakAgarUpa hai aura ghaTapaTAdi aneka vastuoM kA prakAgina karatA hai paranna prakAzita karatA huA jo apanA prakAza mAtra svarUpa thA vaisA hI hai usameM vikAra nA kAI dekhA nahIM jAtA usI taraha jIva dravya jAna-mbApa hai, mamamna zeya ko jAnatA hai| jAnate hue bhI usakA jo apanA jAnamAtra myarUpa thA, vaha vaMsA hI hai| naMya ko jAnane meM kAI vikAra nahIM hotA ema vastu ke svarUpa ko jo nahIM jAnatA vaha midhyAdaSTi hai | bohA-jyoM dIpaka rajanI mameM, bahaMrizi kare uron| pragaTe ghaTa ghaTa rUpameM, ghaTa paTa rUpana hota // syoM mubAna jAne makala, jaya bastuko mana / maMyAkRti pariNameM, tana mAtama dharma // mAmadharma avicala madA, gahe vikAra nakoya / rAga viroSa bimohamaya, kabAI mUli mahoya / / aimo mahimA mAnako, nizcaya hai ghttmaahi| mUrakha minyAdRSTi moM, sahaja biloke nAhi // para svabhAva meM magana haM, ThAne rAga biross|| pare paripaha bAramA, karenapAtama zoSa // 26 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUyAtma-dravya adhikAra zAIlavikrIDita rAgadve vibhAvamurUmahaso nityaM svabhAvaspRzaH pUrvAgAmisamastakammaM vikalA mizrAntadAsvodayAt / dUrArUcaritrabaMbhavabalAcca caciracirmayoM vindanti svarasAbhiSiktabhuvanAM jJAnasya saMcetanAm // 30 // nirantara apane zuddharUpa kA jo mamyakadRSTi jIva anubhava karatA hai vaha rAgadvega meM gahana, apane AtmIya rama meM jagana kA mAno milana karane vAlI aura mana jJeya ko jAnane meM gama caitanya ho jisakA sarvasva mI jJAna netanA kA svAda letA hai. usakI prApta karanA hai| jJAna cetanA kA vaha svarUpa jIva kI apanI rAga rUpa azaddha pariNati se rahita atigAr3ha cAritraguNa kI sAmadhye athavA pratApa se pragaTa hotA hai| samyagdRSTi jIva kA zuddha jJAna rAgadveSa ityAdi jitanA bhI azaddha pariNatirUpa jIva ke vikAra bhAva haiM unameM hina huA hai tathA jitane bhI atona kAla athavA AgAmI kAna meM sabaMdhita nAnA prakAra ke asamyAna loka mAtra gagAdirUpa athavA sukhada va azuddha cetanA ke vikalpa hai unameM vaha sarvathA gahana hai tathA vartamAna kAla meM jo karmoM ke udaya se zarIra sukharUpa viSayabhoga sAmagrI ityAdi unheM prApta huI hai unake prati ne parama udAsIna hai / 197 bhAvArtha- mamyakadRSTi jIva trikAla sambandhI kamoM ke udaya kI sAmagrI se virakta hotA huA zuddha cetanA ko pAnA hai, usakA AsvAdana karanA hai ||30|| mayA jahAM zuddha jJAnakI kalA udyona hone nahIM, zuddhatA pramANa zuddha cAritra ko aMza hai| tA kAraNa jJAnI maba jAne zeva vastu marma, verAgya bilAma dharma bAko saravaMza hai // rAgadveSa mohako dazAmoM mitra rahe yAteM, sarvacA trikAla karma jAlakoM vidhvaMsa hai / nispAdhi prAtama mamAthi meM virAjaM tAsaM, kahie pragaTa pUraNa parama haMsa hai ||30|l Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 mamayasAra kalaza TokA upajAti jAnamya maMcetanayaMva nityaM prakAzate mAnamatIva zulaM / pramAnasaMcetanayA tu dhAvana bodhasya zuddhi niruNAdiSaH // 31 // aba jAna bananA ora ajJAna caMtanA kA phala kahate hai| rAgaSa moha pa agada pariNati ke binA zuddha jIva svarUpa ke nirantara anubhava rUpa jAna kI pariNati meM mathA nigavaraNa kevalajJAna pragaTa hotA hai| bhAvAyaM kAraNa madana hI kArya hotA hai isalie aisA ghaTita honA ki gada jJAna ke anubhava ga gaddha jJAna kI prApti hotI hai| dUsarI bhIra nimnAya ga, gagadveSa moha pa nathA mukhaduHkhAdi kapa jIva kI azukha pariNAnana para jAnAvaraNAdi kamoM kA avazya bandha hotA haA phevala jAna kI gadanA ko rokatA hai| bhAvArtha--jAna cananA mokSa kA mArga hai tathA ajJAna gaMtanA mamAra kA mArga hai // 31 // dohA-nAyakabhAva jahAM tahAM, zuTa paraNa kI cAla / mAne mAna virAga mili, ziva mAghe mamakAla // yA aMdhake kaMdha para bar3e paMgu nara koy| yAke haga vAke caraNa, hoya paSika miliroy|| jahA~ jAna kriyA mile, tahA~ moma maga soy| vaha jAne para ko marama, vaha pada meM pira hoy|| mAna jIvako sajagatA, karma jIva kI mul| mAma mona kara hai. karma jagata ko mRl|| jJAna vetanAke jage, pragaTe kebala raam| karma cetanA meM base, karmabaMdha pariNAma // 31 // prAryA kRtakAritAnumana strikAlaviSayaM manovayanakAyaH parihatya karma sarva paramaM naMkamavalambe // 32 // mamyak daSTi jIva jitane bhI damya karma, bhAva karma, no karma hai una sabakA svAmitva chor3akara karma cananA aura karma phala cetanA rUpa ko asana pariNati hai unako miTAne kA abhyAsa karatA hai ki maiM khuda paitanya rUpa goSa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhAtma-sanya adhikAra 1 // sakala karma kI upAdhi me rahita ha aimA mega mvAnubhava meM pratyana spa mujhe bAmbAda meM AtA hai| azuddha pagni kA byorA - eka agura pariNati atona kAla ke vikalpa sapa hai ki maiMne emA kiyA thA. mA bhogA pA imyAdi / eka agaDa pariNati AgAmI kAma ke viSaya meM sambandhina ? ki mai emA kAgA, karane meM aimA hogA imyaadi| eka aTa pariNati vartamAna viSaya pa hai ki maiM na hai, maiM gajAha. mere pAsa mA mAmagrI hai, mana mA guga athavA duga ityAdi prApta hai| eka aisA bhI vikalpa hai ki amuka hisAdi kriyA maine kI, amuka himAdi kriyA anya kimI jIva ko upadeza dekara karavAI yA ki.mI dAga vaya mahaja kohaH himAdi kriyA meM mama maanaa| aura eka gayA bhI vikalpa hai jo mana meM kucha citana karanA, vacana meM kucha bAlanA aura kAyA meM pratyakSa rUpa meM kucha krnaa| ina mAvimApA ko vistAra meM dekheM nA unanAma maMda hote hai...ve mabhI jIva kA bampa nahI hai, pudgala karma ke udaya meM hone // 32 // caupAI--jaba laga jAna cetanA nyaage| masalaga jIva vikala sNsaaro|| jaba ghaTa jAna cetanA jaago| taba makitI mhjbNggii| misa mamAna apa nija mAne / para maMgoga bhAva para maane| mahAtama anubhava abhyaane| triviSa karma kI mamatA maate| rohA-gyAnabaMna apanI kapA, kahe pApa mo pApa / maiM miyAmba yA vivaM, kone bahavidhi pApa / / saMbaMyA-ha mAre mahA moha kI vikalatAI, tAtahamakAraNAnakonI jova paanko| prApa pApa kona porana ko upadezana, hunI anumodanA hamAre pAho baanko| mana parakAyAmeM magana kamAyo karma, pAye bhrama bAlameM kahAe. hama paatkii| mAnake baya mA hamAgezA aisI bhAI, se bhAnu bhAmana avasthA hota prAtakI // 2 // upajAti mohAcarahamakA samastamapi karma tatAtikamya / mAtmani catanyAtmati nirmANa nityamAtmanA bt||3|| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kamaza TokA ___ karmoM ke udaya meM Atmaddhi hone meM zuddha bampa me bhraSTa hokara jo maMga gagAdi agada .riNati huI thI usakA tyAga kara tathA apane dvArA pahala kie hae agaddha karmoM kA pratikramaNa karake maiM aba svayaM hI cetanAmAtra bamna ke gada gvApa meM anabhavapa meM pravartana karatA hai| merA zana gyampa mavaMkAla meM jAna mAtra hai aura samamna kamoM ko upAdhi me rahita hai|||| mayA-nAna bhAna bhAmata pramAga jJAnavanta kahe, kahaNA nidhAna pramalAna megenpa hai| kAlamoM pratIta kama jAlamoM prabhota joga, jAlamoM prajona jAko mahimA pranapa hai| morako vinAsa yaha jagatako vAma maiM to, jagatamoM zUnya pApa punya pandha kapa hai| pApa kini kie kauna kare rimo kauna, kriyAko vicAra supaneko aura dhUpa hai // 3 // upajAti mohavilAvijammitamidamutyakarma sakalamAlocya / prAtmani catanyAtmani niSkaNi nityamAtmanA battaM // 3 // jitanA bhI agudapanA athavA mithyAnva ke prabhutvapane ke kAraNa phailA huA nAnAvagNAdi pudgala karma piMDa jo vartamAna kAla meM udaya rUpa haida gada jIva kA mvarUpa nahIM hai mA vicAra karake maiM unameM svAmitvapanA chor3anA ha ora para dravya ko binA sahAyatA ke apanI hI sAmarthya meM apane meM sarvathA upAdeya baddhi karake pravanaMna karatA hai / maiM zuddha cetanA mAtra svarUpa ha aura mamasta karmo ko upAdhi me rahita hUM // 34 // dohA-karaNI hitaharalo sarA, mukati vitaralI nAhi / ganI baMpa parati vi, sano mahAka mAhi // mayA---karaNI kI paraNI meM mahA moha rAjA base, karaNI pramAna bhAva rAmasakI purI hai| karalo karama kAyA pudagala kI prati cAyA, karalI pramaTa mAvA misarIko dhurI hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muDhArama-dravya adhikAra karaNoM ke jAla meM riyo vivAnara, karaNoM ko pro. mAnabhAna duti duge| prAcArakaheM kara somojoba, karaNI maga ni bampa purI hai // 3 // upajAti pratyAlyAya bhaviSyakama samastaM nirastasammohaH / mAtmani tanyAtmani niHkamariNa niyamAtmanA btN3|| jimako midhyAnva kapa agada pariNani calI gaI haimA meM AgAmI kAla sambandhI jitane bhI gagAdi anada vikalpa hai camaba mare para bApa se bhinna haimA jAnakAra una grahaNampa svAmitvakAhArakara, jAma caMtanA mAtra hai, mamamta kamoM kI upAdhi mahina hama apane bampa meM apane hI mAna ke vana ma nirantara anubhava ga meM pravanaMna karatA h||35|| caupAI-mayA mohakI pariNati phlo| nAtaM karma cetanA mNgo| mAna hota hama samajhI eno| jIva madIya bhinna parametI // 35 // upajAti mamastamityevamapAsya karma kAlikaM shuvnyaavlmbii| bilonamoho rahitaM vikAcinmAtramAtmAnamathAvalambe // 36 // pUrvokna prakAra jitane bhI amIna, anAgata, vartamAna kAla mambandhI jAnAvaraNAdi dRzya kama va gagAdi bhAnaka unako jIva meM bhinna jAnakara unakA svAmitvapanA tyAga kara agada pariNAMna. miTane ke uparAna usa jAna mbampa jIva vana kA nirantara AmvAdana karanA hai| jisakA mithyAtva pariNAma mana me hA miTa gayA haiemA meM jI gaga-pa-moha kapa aza pariNati meM rahita hai. umI guTa jIva vastu kA Alambana le rahA huuN||36|| caupAI- trikAla karaNIsoM nyArA cija bilAsa para jaga unpaaraa| gaga biroSa moha mama mAho / mero avalambana mujhmaahii| vigalantu kaviSataraphalAni mama bhuktimntress| saMcetavehamavalaM tanyAtmAnamAtmAnaM // 37 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kalA TIkA meM apane navambampa kA, zAna bampa mAtra AmmA kA-jo apane bApa meM kabhI gvalita nahIM hotA, AmvAdana karatA huuN| ima zuddha mvarUpa ke anubhava ke phanambara mAnAvagNAdi pudgala piDa kapa viSa kA vRkSa jo kinanya prANa kA ghAtaka hai. unake phala arthAta udaya kI mAmagrI kA mere bhAMga binA hI mana meM manAmarmAhata nAga ho| bhAvArtha .. kama ke udaya meM prApta mumba athavA duHkha kA nAma karma phala cananA hai usameM AtmA bhinna svarUpa hai gemA jAna kara mamyagdaSTi jIva anubhava karanA hai||37|| mayA-mampakAna ko apane guNa. maiM nita maga viroSasoM to| maiMkaratika niravaMDaka. moha virya rama lAgana toto|| gaDa myAnako prabho zari, maiM jaga mora. mahA bhaTa jono| mona mamopa bhayo aba moka kAla ananta raho vidhi hoto // 37 // vasaMtatilakA niHzeSakarmaphalasaMnyasanAmamavaM makriyAntaravihAranivRttavRtteH caMtanyalakSma bhajato bhRzamAtmatatvaM kAlAvalIra macalasya bahatvanantA // 38 // muma karma cetanA tathA karma phala cetanA me hita zuddha zAna cetanA meM sthitApa ananta kAla me ho pUrA ho| bhAvArtha ---ka.maMcetanA tathA karmaphalacetanA to heya hai aura jJAnacetanA upAdeya hai| samata jAnAvaraNAdi kamoM ke phalasvarUpa prApta saMsAra ke mukhadukha ke svAmitvapane ke tyAga ke kAraNa anya karmoM ke udaya se huI azuddha pariNati meM jo jIva vibhAvarUpa pariNamana kara rahA thA usase rahita hokara ananna jAna cetanAmAtra pravRtti huI hai jisako aise mujhe vaha zuddha catanya vastu nirantara anubhava meM AtI hai jo zuddha jJAna svarUpa hai tathA AgAmI anaMtakAla naka apane svarUpa se amiTa hai // 38 // rohA-kahe vidhamaraNa meM rahaM, sadA mAna rasa rAci / zugatama anubhUtisoM, lalita na hohaM kdaaci|| pUrvakarama viSa taru bhae, uda bhoga phala phuul| meM inako nahiM bhogatA, sahaba hohaM nirmUla // 3 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtmadravya adhakAra vasaMtatilakA yaH pUrva bhAvakRtava viSamAra bhuGktephalAni na khalu svata eva tRptaH / prApAtakAla ramaraNIyamudakaMramyaM 203 niHkammaMzamaMmayameti dazAntaraM saH // 36 // samyagdRSTi jIva samyaktva hone se pahale mithyAsya bhAva ke dvArA upArjita jJAnAvaraNAdi pudgala piDacenanya-prANaghAtaka vica vRkSa ke phama arthAt saMsAra sabaMdhI sukhadukha ko nahIM bhAMganA hai / bhAvArtha - mukhadukha kA jAyaba. mAtra hai parantu unako paradravya rUpa jAna kara unameM raMjAyamAna nahI honA / madhyagdRSTi jIva jaya svarUpa kA anubhava hone me hone vAle anIndriya sukha meM tRpta hai| vaha niHkarma avasthA rUpa uma nirvANa pada ko prApta karanA hai jo ananta sukha virAjamAna hai, AgAmI anana kAla taka mukha rUpa hai va makala karma kA vinAza hone meM pragaTa hone vAle dravya ke mahaja bhUta atIndriya ananta sukhamaya hai arthAt usase eka sattA rUpa hai // 36 // dohA - jo pravakRta karmaphala, cisoM bhuMje mohi / magana rahe ghAThoM pahara, zuddhAta para mAMhi // mo budhakabaMdazA rahita, pAve mokSa turaMga / bhaje parama samAdhi mula, grAgama kAla pragata // 39 // sragdharA pratyantaM bhAvayitvA viratimavirataM karmaNastatphalAmca praspaSTaM nATayitvA pralayanamakhilAjJAnasaMcetamAyAH / pUrNa kRtvA svabhAvaM svarasaparigataM jJAnasaMcetanAM svAM sAnandaM nATayantaH prazamarasamita: sarvakAlaM pivantu // 40 // AvaraNa sahita jo kevalajJAna thA usakI nirAvaraNa karake jo jIva svayaM apanI zuddha jJAnamAtra pariNati ko Ananda sahita nayAtA atIndriya sukha sahita jJAna betanArUpa pariNamana karatA hai vaha AgAmI anantakAla paryanta atIndriya sukha kA svAda letA hai| usane sarva moha-rAga-dveSa ityAdi azuddha pariNati kA bhane prakAra vinAza kiyA hai aura yaha sarvathA sarvakAla nizcaya Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 mamayamAra kalazaTIkA karaka ki jAnavaraNAdi kama aura kamoM ke phalambampa prApta makhadukha zana bamA ma atyanna bhinna hai unA svAmitvapana kenyAga kA bhAkara usa mva-mvabhAva ko prApta kiyA hai, jo cananA gma kA nidhAna hai| bhAvArtha- moha-gaga-dvapa vinaganA hai aura gadazAna cananA pragaTa hotI hai / atIndriya mumAra jIta pariNamana karatA hai| inanA jo kArya hotA hai vara. maba eka hI mAya hotA hai ||4|| pApaM jo pUgya kRta karma, viva viSaphala nari bhNge| goga juni kArija karata, mamatA na prje|| gaga vizeSa nigedhi, maMga vikalA maare| zukhAnama prabho prabhyAma, ziva nATaka mre|| jo sAmavana ra maga calana, pUraNa kevala lo| mo parama pranondriya mRtva vivaM, magana hA maMtata gehe // 40 // upajAti itaH padApraprapanAvaguNThanAdvinA kRterekamanAkulaM jvalat mastavastuvyatirekanidhayAdvivecitaM jAnamihAvatiSThate // 41 // ajAna cetanA kA vinAza hone ke upaganna uma jIva vastu kA AgAmI mayaMkAla gada jJAna mAtra pravanaMna hai jo apane meM vidyamAna zakti ke kAraNa mayaMkAla mamagna pagadravya me bhinna hai. mamagna bheda vikalpa meM gahana hai. anAkulatya lakSaNa vAle atIndriya mukha meM yakta hai aura mayaMkAla prabhAgamAna hai| pana varNa. paca rama. do gadha, aSTa mpaNaM, zarIra, mana, vacana mukhadama, ityAdi jitane bhI viSaya hai unako mAlA kI nagha gRpane para uma maba mAlA me jova vastu bhinna hai| vaha viSayoM ko mAlA pudgala dravyoM ko paryAyarupa hai // 41 // mayA - niramaM nirAkula nigama ra niramera, jAke parakAzameM bagata mAyA hai| pa rasa gaMdha kAsa pudagala ko bilAsa, tAsoM upavAsabAko basa gaayt|| vibahalo virata parivahasoM myAro sadA, bA joga vipahako cinha pAhatu hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guvAtma-damya adhikAra so hai jAna paramAraNa vetana nidhAna tAhi. avinAza zi mAni soma nAyatu hai // 1 // zArdUlavikrIDita anyebhyo vyatiriktamAtmaniyataM vibhrat pRthAvastutA. mAvAnojjhanazUnyametadamalaM nAnaM tathAvasthitam / madhyAntavibhAgamuktasahajasphArapramAmAsuraH zuTamAnadhano yathA'sya mahimA nityovismiti // 42 // gaTa jJAna uma prakAra pragaTa hA jisa prakAra usakA prakAma AgAmI ananna kAla paryanta jemA vinambaramA ho ghgaa| yaha jAna mAnAvaraNa kamamana meM gahana, gvApa na. vyAga ga para grahaga ma gahata, makala para davya ma bhinna manApa ko ka udagajAnana bhAvAma bhinna ya apane gvarUpa ma amiTa hai| jAna kA mI mahimA kava, vanamAna, pichanna aura AgAmI kAla ke bhada ma rahina svabhAvApa ananta jJAna ko gati ma mAlA prakAzamAna hai ora cananA kA mmhhai|||| saMbaMdhA-aMne niramelpa nihale promo, tase nirabhAba bheva kauna khego| se kama rahata mahita muna mamApAna, pAyo nima pAna phira bAhira na bhNgo| kabaIkarAvi prapanombabhAvasyAgikAra, gaga ma garika na para basnu ghegii| pramanAma mAna vidyamAna paragaTa bhayo, yAhI bhAti pAgAmI anntkaalrhego||2|| chaMda unmuktamunmojyamazeSatastanapAtamAdeyamazevatastat / parAtmanaH saMhatasarvazakteH pUrNasya sAdhAraNamAtmanoha // 4 // jo jIva apane bApa meM sthira hamA umakA jitanA bhI chorana yogya heya vastu tho, saba kaTa gaI-kucha chAinA bAkI nahI rhaa| usI prakAra jA pahana yogya vA so samasta grahaNa ho gyaa| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TokA bhAvA--gada svarUpa ke anubhava ma mavaM kArya kI siddhi hai| jo AmmA ke guNa vibhAvarUpa pariNamana kara rahe the va svabhAva rUpa hae aura AnmA jaMgA thA vamA pragaTa hA / / 4 / / mayA ---abahIne barana vibhAvamoM ulaTi prApa, mama pAya apano myabhAva gahi lIno hai| nabahotaM jo jo lane yogya momo saba liino| jo jonyAga yoga mo mo mA chADi dono hai| ne ko na rahI Thaura tyAgave ko nAhi praura / bAkI kahAM ubarayo ju kAraja nviino|| maMgasyAgi, aMgasyAgi, vacana taraMga tyAgi, mana nyAgi, buddhi tyAgi, prApA zuru kono hai // 43 // chaMda evaM jAnasya zuddhamya deha eva na vidyate / tanoderamayaM nAnunaM liGga mokSakAraNam // 44 // pUrvokta prakAra mAdhaM gA gadambApa jIva ke garIra hI nahI hai arthAta nagera hai vaha bhI jIva kA gvApa nahIM hai -Tamalie dravya-kriyAmpa yatipanA yA gRhasyAnA jova ke makala karmakSaya lakSaNa mokSa kA kAraNa nA nahIM hai| bhAvArtha---koI mithyaSTi jIva dravya kriyA ko mokSa kA kAraNa mAnatA hai, to use samajhAyA hai / / 4 / / dohA-zubamAnake deha nahi, mudrA meSa na koy| tAta kAraNa mokSako,mya liganahi hoy|| liga myAro pragaTa kalA bacana vimaan| praSTamahAdi praSTasiddhi, para hoinamAna // 4 // varzanazAnavAritralayAtmA tasvamAtmanaH / eka eva sadA sempo mokSamArgoM mumulagA / 45 // jo puruSa moma ko upAdeya mAnatA hai usako zuddha svarUpa kA anubhava sakala karmoM ke vinAza kA kAraNa hai-aisA samajha kara usakA nirantara Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukhAtma-dravya adhikAra 207 anubhava karanA cAgya hai / samyagdarzana, samyamAna, va madhyAvArisa ina nAnA ma yastA matApa A.mAhAdajIvakA bApa hai aura yahI mAjhamAgaM hai || 5|| rohA...morayAlatA bhAvamo, pragaTa mAna ko bNg| tApipranubhau razA, barate vigata tAMga / / na jAna para izA, ko eka jo koii| pira haM mAdha molamaga, muSI anubhavI moI // 45 // zArdUlavikrIr3ita ko mozapathI ya eSa niyato dagnaptivanAtmakastatraya sthitimeti parasamaniza dhyAyema taM cetati / tasminneva nirantaraM viharati dhyAntarAjyaspRzan so'vazyaM samayasya sAramacinityodayaM vinti // 46 // jA mamyagdRSTi jAva guTa cananya mAtra vasnu ma ekAgra hokara tharatA kA prApta hotA hai tathA guddha cipa kA nirantara anubhava karatA hai aura bagavara umada mbampa kA hA mmaraNa karanA hai, da cipa makAna hokara amara dhAga pravAha pama pravanana karanA hai, vaha mamasta kAmoM ka. udaya mahAna vAlA nAnA prakAra kA agadAraNAna kAmabaMdhA chAranAhA, makala kama ke vinAma ma pragaTa hapaguTa cananyamAtra kA ati ho thAra samaya meM mathA AmbAda karanA hai adhAMta nivANa pada kA prApta hAtA hai| usa zava nidA kA nagana. jAna, caritra hI mavamba hai, aura vaha jJAna ke pratyakSa hai : umaka jada mvarUpa meM pAMgNamana para makala karmA kA kSaya hA hai aura vaha mamamna vikalpA magahana hai| zyAthika dATa mananA jamA hai, vaisA hI hai, na kucha kama huA hai aura na kucha adhika huA hai // 16 // dohA-garama paryAya meM dRSTi na roje, nivikalpa anubhava rama poje| prApamamA prApameM loja, sanupo meTi apanapo ko| taba vibhAva hune magana, bhuvAnamA para maahi| eka mola mAraga bahai, aura imaro naa6|| bhAIlavikrIDita ye tvenaM parihatya saMvRtipayaprasthApitenAtmanA liGga dravyamaye bahanti gamatAM tatvAvaboSayutAH / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 mamayamAra kalaza TokA nimyosotamatvamekamatalAlokaM svabhAvapramA. prAgbhAraM mamayamya mAramamalaM nAdyApi pazyanti te // 47 // mithyAdATa jAva yadyapi dravya dhAraNa karatA hai aura bahana meM mAtra pananA hai parana phira mA uma mAla karmA ma vimukta paramAtmA ko nahI pAnA jA hara samaya kAmamAna hai. jamA yA vaMmA hI akhaNDa nivikalpa manApa hai, jigako nAnA nAkA ma kA: upamA nahIM hai jA cananA bampaka prakAza kA paja hai. Ara kamamAtra gargahana hai| bhAvArtha mithyAdaTa jAya nivANa pada kA nahIM pAtA hai| mithyAdaSTi jAMba yA mAtra jA jArapanA umamamI pratIni karanA hai ki maiM yAni I ora maMga kriyA mAtamArga hai| agara mabaMdhI bAtriyA mAtra kA avalambana nane vAlA mA jIva, gada gvAra ke pratyakSa anabhava meM anAdi kAla meM bhraSTa hai| vyAyA karanA hA vaha apane Apa ko emA mAnanA hai ki aMga para mAtra mAga ma baMThA hai| TamI AbhaprAya magaddha gyAkA anabhava sAgara para karanA hai| bhAvArtha - gaddha gyAra kA janamava mAtramAga hai. mI pratIni vaha nahIM karanA hai // 8 // mayA ke miSyASTi jIva dharaM jina mahA meva, kriyA meM magana raheM kaheM hama yato hai| pratula pravaNa mala rahita sadA udyota, aise mAna bhAvamoM vimukha mUDhamatI hai| pAgama mambhAle doSa TAle, vyavahAra bhAlaM, pAle bata papa tathApi aviratI hai| pApako kahA mosamAraga ke adhikArI, moma soM saya ruSTa duSTa daramatI hai mun prAryA vyavahAravimUvRSTayaH paramA kalayanti no janAH tuSabodhavimugdhabudayaH kalapantoha tavaM na tandulam // 48 koI se mithyAdaSTi jova hai tinako yaha mUThI pratIti huI hai ki damya kiyA mAtra hA mAkSamAgaM hai aura aise mubaMpane ke vazIbhUta 'mukhamAna Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zahAtma-pravya adhikAra 206 mokSamArgamA anubhava nahI karane / jaMge vartamAna marmami meM, kitane hI manaM loga vaNi yAnA jaMmA mohIparantapAna ke Upara ke sinnara mAtra kA jJAna : apanI badako viza karake, uma / chilake ko apanAne hai aura nAvanA magma mAnahI gAne meM hI mithyAjAna meM vikalAMga vAla jinanI jana gigAmAtra ko mokSamArga jAnane hai aura AtmA ke anabhava ge sanya sopAI-me mRgadha dhAna pahicAne / numanAmako meda na jAne / name mUDhamatI prvaaaage| nasena bandha mokSa vidhi nyaarii|| dohA-jedhyavahAna mRta nara, pajayavatomona / gina ko bArija kiyA vi. pravAsa madIva / / anuSTupa drayanigamamakAramonitaMra zyane mamayamAra eva na / dalimiha patkilAnyato jAnamekamidameva hi svataH // 46 // kriyAmA janAnA / nignaa| dhAraNa karaNe koI jIvomA mAnanA hai me maniha aura maga manipanA mAkSa kA mArga me abhiprAya meM andhA jIva paramArtha daSTi meM ganya hai aura usakI gada jAMca namna prApti-gocara nahIM hai| bhAvArtha usakA mokSa kI prApti durlabha hai kyoki muTha mAna ke vimAra meM no kriyANa manipanA jIva ga bhinna hai. gudagala karma madhI hai ora mAlA liga ya hai, evaM anubhavagocara' jAna mAtra bastu hI kamatra jIva kA maramba mAniA upAdeya hai aura vahI mokSa kA mAgaM / bhAvArtha gada jAva ra svApa kA anubhava avazya karanA yogya hai // 6 // kavita---jigarake deza paddhi para annara, muni mahApariziyA pramANAta / neziya pragya saMdha ke karanA, pagma nAya ko merama baahi|| jinake lie mumati ko kanikA, bAhira kiyA meva prmaagh| ne sakinI mola mAgga mukha, kari prasthAna bhavamthiti bhAmahi / mAminI alamalamativalpavikalpaMgnalparamiha paramAtyatAM nityamekaH / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA svaramavisarapUrNa jJAna visphUrtimAtrAnavalu mamayamArAduna kiMcidasi // 50 // aba itanA hI kahanA hai ki zaddha jIva kA anubhava hI akelA mokSa kA kAraNa hai ataH nAnA prakAra ke abhiprAyoM ko meTakara usI eka ko nitya anubhavI / zuddha jIva svarUpa kA anubhava jisa prakAra sarvathA mokSa kA mArga hai usI prakAra koI bhI dravya kriyA yA siddhAna kA par3hanA-likhanA ityAdi anya samagna kriyA sarvathA mokSa kA mArga nahIM hai| kevala jJAna kA pragaTapanA betanA pravAha hai aura yahI mokSa mArga hai| isase jyAdA koI mokSamArga kahe to vaha himA hai use varjita karane hai ki bahuta bolane se bama karo, bama kro| isa prakAra kA bahuta bolanA jhUTha me sTa cina kallola mAlA arthAta mana ke una vikalpoM ko uThAtA hai jo zakti ke bheda se ananna hai / / 50 / / d: mayA prAcaraja kaheM jina vacana ko visatAra, agama apAra hai kaheMge hama kitano / bahuta bolave mAM na mamaba cuppa bhalI, bolie suvacana prayojana hai jitanI " nAnAmpa jannapa mAM nAnA vikalapa uThe. nAtaM jeno kArija kathana bhanno titano / zuddha paramAtamA ko pranubho prabhyAma kIje, yahe mokSa paMtha paramAtya hai itano / / dohA - zuddhAtama anubhI kriyA, zuddhajJAna haga daura / mukti paMtha mAdhana yahai, bAgajAla saba auaura // 50 // chanda idamekaM jagaccakSurakSayaM yAti pUrNatAm / vijJAnaghanamAnandamayamadhyakSatAM nayat // 51 // isa prakAra zuddha jJAna prakAza pUrNa huA / bhAvArtha -- matraM vizuddha jJAna adhikAra jo Arambha kiyA thA mAM pUrA huaa| zuddha jJAna jo jJAnamAtra kA samUha Atmadravya hai usakA pratyakSa rUpa se anubhava karatA hai, vaha nivikalpa hai. samasta zeya vastu ko jAnanA hai aura zAzvata hai / / 51 / / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 masAma-dravya adhikAra rohA-gagana prAnaMdamaya mAna vetanA bhAma / nirvikalpa zAsvata gudhira kIje anubho nAma // 51 // itIdamAtmanastatvaM jJAnamAtramasthita anvaramekamacalaM mvamavedyamabAdhitam // 52 // pratyakSa hai jo gaDa jIva kA myApa kA zAnamAra zada nananAmAtra . amara-pravA . nA . prapanAma amita jAna gaNa me gvAnava gAnara, kamAna mana paramI vAyA utpanna karane meM mamartha nahIM hai pUrNa nAma gamagAra para gA gidAna githaa| bhAvArya pada jJAnamAra gAra prayatamA mathana karane para pratya mampUrNa nA ! dohA-prasanna pravarita mAnagaya. paNa vona mamatva / mAnagamya bAdhArita mohe prAtama ny| gavaM viddhi dvAra para, yo pragaTa zivapaMtha / kunakunda munigahana, pUraNa bhayo prAya // 52 // // itihamA adhyAya // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazama adhyAya syAdvAda adhikAra anuSTup : atra syAdvAdazuddha vartha vastutasvavyavasthitiH / upAyopeyabhAvazca manAgbhUyo'pi cintyate // 1 // jIva dravya jJAna mAtra kahane samayasAra nAma zAstra samAna huaa| aba isake atirikta kucha thor3A sA artha aura bhI kahate hai / bhAvArtha - jima gAthA sUtra ke kartA kundakundAcArya hai unake dvArA kahI gaI gAthA sUtra kA artha to sampUrNa ho gayA parantu usake jo amRtacaMdramUri TIkAkAra hai vaha TIkA pUrNa karane ke uparAMta kucha aura bhI kahate haiN| kyA kahane hai jIva dravya kA jJAnamAtra svarUpa jaMmA hai vaisA kahate hai, mokSa kA kAraNa kyA hai vaha kahate hai aura makala karmo kA vinAza hone para jo vastu niSpanna hotI hai vaisA kahate hai| kahane kI garaja hI gayA hai ' jJAna mAtra jIva dravya meM eka sattA hote hue bhA asti-nAgni, eka-aneka, nitya-anitya, ityAdi anekAntapanA kisa prakAra ghaTita hotA hai isa abhiprAya ko spaSTa karane ke prayojana svarUpa kahate hai / bhAvArtha koI AzaMkA kareM ki jaina darzana kA to syAdvAda mUla hai parantu yahAM to kahA hai ki jJAnamAtra hI jIva dravya hai, to aisA kahane se to ekAntapanA huA, syAdvAda to isame pragaTa nahIM huA / isake uttara meM kahate haiM ki jJAnamAtra hI jIva dravya hai aisA kahane meM hI anekAnna ghaTita hotA hai| kaime ghaTita hotA hai ? yahA~ me Age aba yahI kahate hai. sAvadhAna hokara suno || 1 || dohA - kundakunda nATaka viSaM, kahyo dravya adhikAra / syAdvAda naM sAdhi maiM kahUM pravasthA dvAra // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda adhikAra kahUM muktipada kI kathA, kahUM mukti ko paMtha / jaise ghata kArija jahAM tahAM kAraNa dadhi maMtha // eka rUpa koU kahe, koU pragaNita aMga / kSaNabhaMgura koU kahe, koU kahe abhaga // naya ananta ihavidhi kahI, mile na kAhU koya | jo naya naya sAdhana kare, sthAdvAda he mopa // syAdvAda adhikAra prava, kahUM jaMna ko mUla / jAke jAne jagana jana, lahe jagana jala kUla // 1 // 213 zArdUlavikrIDita bAhyartha: paripItamujjhitanijavyakti rikkI mabavibhAntaM pararUpa evaM parito jJAnaM pazoH sIdati / tatasadiha svalpata iti sthAdvAvAvinastatpunaiMronmagnaghanasvabhAvamarataH pUgaM samunmajjati // 2 // jIva ke jJAnamAtra svarUpa ke sambandha meM bhI cAra prazna uThate hai. (1) jJAna zaya para nirbhara hai yA apanI gAmadhyaM me sthita hai (2) jJAna eka : yA aneka hai / 3) jJAna agnirUpa hai yA nAgni hai ora (4) jJAna nitya hai yA anitya hai| unake uttara meM kahanA hogA ki jitanA bastu hai va saba dravyarUpa hai va paryAyarUpa hai / mAnie jJAna bhI dravyarUpa hai aura paryAyarUpa hai / dravya rUpa kA artha hai nivikalpa jJAnamAtra vastu / paryAyarUpa avasthA meM svayaM ko athavA para ko jAnanA huA jaya kI AkRti ke prativimba rUpa jJAna pariNamana karatA hai / bhAvArtha- -jaya kA jAnane rUpa pariNati jJAna kI paryAya hai / isalie jJAna kA jaba paryAya rUpa se kahate hai nA jJAna jaya para nirbhara hai parantu jaba vastu mAtra kA kathana karate hai to vaha apanA malA me hai apane mahAraM kA 1 pahale prazna kA samAdhAna to yaha huaa| dUsare prazna kA samAdhAna yaha hai ki paryAyamAtra kA kathana karane hue jJAna aneka hai, para jaba vastu mAtra kA vicAra karate hai to eka hai| nImare prazna kA uttara hai ki jJAna kI paryAya kA kathana karate haiM to jJAna nAmnirUpa hai ora vastu svarUpa kA vicAra kareM to astirUpa hai / isI prakAra caube prazna kA uttara hai ki paryAya mAtra ke vicAra se zAma Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kalaza TIkA Ananya hai aura vasta mAtra vicAra maninya: ma prAnA kA isa prakAra samAdhAna karanA ..yaha myAdAna hai| bagna kA gvA gA hI hai aura mI hA mAdhanA ga vanu mAtra gadhanA hai| kamiyAdATa jIva yaha nahIM mAnane ki jA vagnu vAna vahAM payAMcApa hai| va yA nA mavaMthA vastumAhI mAnane yA madhA payAyamAya mAnata hai / ma jAvA ko ekAnavAdA mithyAdaSTi kA hai| kAraNa kivAna mAtra na mAna, payAMga mAtra mAne nA payAMya bhI nahI gadhanagara janaka pramANa, avasara pAkara krgaa| mI prakAra pAMyampa na mAnana ga vagna mAya bhI nahIM mAnI--makA dAna ka lie bhI anA vinayA : / avanara minagA nA krg| kaI mithyAdaSTi jIva jJAna kA paryAya mAnane vAlA nahIM mAnane hai aura gamA mAnana hA jAna nA jaya para nirbhara mAnana hai| gaekAnapane meM jAna nahI gaanaa| jJAna kA apanA ganA: / ekAnavAdI mithyAdaSTi jA jJAna para jaya kI mAmadhyaM mAnanA, vara jAva kI ganA kA yA vastu ke AmnAya ko nahI pA makanA / bhAvAcaM mAnnavAdI ke kathana meM vastu kA abhAva sadhranA hai, vana kA amliya nA manA hai| kAraNa ki mithyASTi jIva mAnanA hai ki jAna kA bhaya banna na gava nagaraha ma AtmasAt kara rapamA hai / bhAvArtha mithyAdATa jIva mAnanA hai ki jJAna kA yamta nahIM hai, vaha naya meM hai mA bhI ugI kSaNa upajanA hai aura umA aNa vinA jAtA hai / jaMga ghaTa kA jJAna ghaTa ma / pranAnihAnA. jahA-jahA ghaTa hai, vahA ghaTajJAna hai / java ghaTa nahI thA nA ghaTa jJAna bhI nahIM thaa| jaba ghaTa nahI hogA nA ghaTa jJAna bhI nahIM hogaa| na mithyAdATa jAba jJAna vastu kA na mAnate hue jJAna ko payAyamAtra mAnana haigaekAnavAdA mithyAdaSTi jIva mAnate haiM ki jaba ko jAnane mAtra meM jAna manA huI hai| jJAna nAma meM phira vinAza ko prApta ho jAtA hai| ve mana ma hA lekara jaya vastu ke nimitta kA ekAnta kama kahate haiM ki jJAna jeya me utpanna haA aura jaya se vinAza ko prApta huA / bhAvArtha -- jama dIvAra para citra bnaa| java dIvAra na thI citra na thaa| jaba taka dIvAra hai taba taka citra hai jaba dIvAra na hogI taba citra na hogaa| isameM esI pratIti hotI hai ki citra kA sarvasva (astitva) dIvAra para nirbhara hai : jaise jaba taka ghaTa hai taba taka ghaTa jJAna hai| jaba ghaTa nahIM thA taba ghaTajJAna meM nahIM thA / jaba ghaTa nahI hogA taba ghaTajJAna bhI nahIM hog| isase yaha pratIti hoto hai ki jJAna kA sarvasva (astitva) jaya se hai kaI ajJAnI ekAntavAdA aisA mAnate hai isalie ajJAnI ke mata meM jJAna vastu nAma kI koI cIja nahIM Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda adhikAra 215 pAI jaatii| syAdvAdoM ke mana me jJAna vastu pAI jAtA hai| vastu sthiti jamI ekAnnavAdI kahanA hai sA nahIM hai apitu jaMgA syAdvAda kahatA hai sI hai| syAdvAdI jIva eka hI manA kI dravya tathA payAyasya mAnanA hai dalie madhyagdRSTi ke mana me pUrNa jJAna vastu mo gaMgA hai. jaMsA jaya meM honI kahI, vinazanI kahI. besI nahIM hai| ekatavAdI ke mana me jA jAna mUla meM hI miTa gayA thA vaha jaya se bhinna apane Apa meM svaya-siddha jJAna myAdvAdI ke mana me vasturUpa pragaTa huaa| AdikAla se lekara jo jJAna kA svayagiddha, amiTa, mahaja svabhAva hai usakA vyAya se vicAra karake tathA anubhava karake usakI samA pragaTa hotI hai| jo vastu hai vaha vastu apane svabhAva se hI vastu aisA anubhava karane se anubhava bhI upajatA hai aura yukti bhI pragaTa hotI hai| anubhava nivikalpa hai| yukti hai ki vyaSTi se vicAra kara jJAna vastu apane svarUpa meM hai auraSTa vicAra karatA jaya ma hai| jama jJAna vastu dravyarUpa netA jJAnamAtra hai parantu paryAya paTamAtra hai| isa taraha paryAyarUpa meM dekhana hai nA jA ghaTajAna kahA vaha ghaTa ke hote hue hI hai,ghaTake binA nahIM hai| dravyadRSTi se jaba anubhava karate hai to use ghaTajJAna rUpa nahIM dekhte| jJAna kA jJAnamAtra dekhate hai jo ghaTa meM bhinna apane svarUpa mAtra meM vyaya-siddha vastu hai isa prakAra anekAnna kI sAdhanA me vastusvarUpa manatA hai| ekAnta dRSTi meM jA kahA ki ghaTa ke kAraNa ghaTa jJAna jJAna vastu koI bIja nahIM hai mA phira aisA honA cAhie ki ghaTa ke pAsa baTa puruSa kA jaMga paTa jJAna hotA hI ghaTa ke pAsa jo vastu rakkhA hI umA kA ghaTa jAna hA jAnA caahie| aise me sambha ke pAsa ghaTavA hA mbhakA ghaTa jJAna ho jAnA cAhie parantu aisA nA nahIM dikhAI denaa| hama yaha bhAva pratIna hotA hai ki jisameM jJAna zakti maujUda hai usakA ghaTa ke pAsa baiThane se ghaTa ko dekhane-vicArane meM, ghaTa jJAna rUpa jJAna kI paryAya kA pariNamana hotA hai / isa prakAra syAdvAda bastu kA mAdhaka hai, ekAnnavAda vastu kA nAza karatA hai ||2|| hai sarvayA - ziSya kahe svAmI jaba svAdhIna ki parAdhIna, boba eka hai feel dhaneka mAni lIjie / jIva hai mazIna kiyo nAhi jagata mohi, jaba avinazvara ki nazvara kahIjie / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayasAra kalazaTokA maguru kahe jIva hai, marIva nijAdhIna, eka pravinAvara barasa dRSTi bojie| jIva parAdhIna bhaNabhaMgura aneka rUpa, nAMhIM jahAM nahAM para pramANa kIjie / mayA-dravya kSetra kAna bhAva cAge meda vastu ho meM, apane catuSka vastu pratispa mAniye / para ke caturaka vastu nAsti milata aMga, tAko bheda dravya parajAya madhya jAnie / darabano vana kSetra ganA bhUmi kAlacAla, mvabhAva mahaja mUla makati vvaaniye| pAhI bhAMti para vikalapa baDi kalapanA, vyavahAra dRSTi prA meda prmaaniye|| dohA--hai nAhIM nAhIM mR hai hai nAMhI nAri / yaha mAvaMgI naya dhanI, mara mAne maba mAMhi / / mayA - mAna ko kAraNa ya prAtamA trilokamA, saMyamoM aneka jJAna mela jaya chaaNhii| joM loMbatoM lomAna mavaM vaM meM vijJAna, maMya kSetra mAna jAna joya vastu nahIM hai| deha name jora name de: upajata nase, pAnamA patana hai matA praMza mAMhI hai| jIva bharaNabhaMgura pranAyaka svApI mAna, aimo aiso ekAnta avasthA mUDa pAhIM hai| kou mUha kahai jaise prathama mavAri bhoti, pokhe tAke Upara mucitra pAiyo lekhie| saMse mUla kAraNa pragaTa ghaTa paTa aso, tamo tahAM mAnarUpa kArija bisekhie / jAnI kahe jaso bastu taMsA ho svabhAva tAko, nAtejAna aba bhinna bhinna para pekhie| kAraNa kArija hou ekaho meM niApAya, saro mata sAMco vyavahAra dRSTi dekhie // 2 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAvAda adhikAra 217 zArdUlavikrIr3ita vizvaM mAnamiti pratayaM sakalaM dRSTvA svatasvAzayA bhUtvA vizvamaya: pazuH pazuriva svacchandamAceSTate / pattattatpararUpato na taditi syAdvAradarzI punavizvADrinamavizvavizvaghaTitaM tasya svatatvaM spRzet // 3 // koI mithyAdaSTi mA hai jA jJAna kA dravya pa mAnanA hai, payAya kA nahA mAnanA hai| nA jA jAvadara kA jAnavAnapa mAnatA hai. vama zreya jA pudagala, dharma, adhamaM, AkAza, kAla vya hai unakA bhI praya vastu nahIM mAnatA hai, jJAna vastu hI mAnanA hai| me vyakni ke prati samAdhAna aimA hai ki jAna jaya kA jAnatA hai mA jAna kA mvabhAva hai tathApi jaya vastu jayampa hai, mAnampa nahIM hai| ekAnnavAdI mithyAdaSTi jIva anyanta dar3ha pratIti karanA hai ki banAkya ma jA kucha bhI hai vaha jAnavamnu hai, usame kucha haya hai, kucha upAdaya mA bhada nahIM karanA / mAra lAkya ko hI upAdaya mAnatA hai| ora emA pratAni hAna ma nika hokara pA ke mamAna pravanana karanA hai| 'ma hA vizvamA jAna kara vizvampa hokara pravartana karatA hai| bhAvArtha- mAnavagnu payAMga majayAkAra hAnA hai paranu mithyAdaSTi jIva pAyaka. bhara kA nahIM mAnanA hai| usakA yaha unA hai ki ayavasnu bhayakA nahIM hai| aMga ekAnavAdA karanA hai, vega jAna kA vasnupanA miDa nahIM honA jamA myAdAdI karanA hai sA bAnuganA jAna kA sirahAnA hai / ekAtavAdI mAnanA hai ki mana kucha jAna banA hai, para emA mAnane manA nAya lakSaNa kA abhAva hAnA hai / Ara nAya nakSaNa kA abhAva hone ne vastu ko manA nahIM siDa honI ! myAdAdI kahanA hai ki mAnavamna kA lakSaNa hI mamamna prayakA jAnapanA hai, emA mAnana meM jJAna kA svabhAva miTa hotA hai| svabhAva mida hone meM vana mida honA hai.--imalie kahA hai ki syAdvAdadarzI vastu ko dhyapayAMyakA mAnanA hai, imalie anakAnnavAdI jIva jAna bamta ko miDa karane meM samartha hai| myAdAdI mAnanA hai ki mAnavastU samasta preya meM nirAlI hai aura mamamna aya meM bhinnampa apane dravya gaNa paryAya masI hai vaisI hI anAdi kAla membaya miTa niyn| jAna vastuko aisA kyoM mAnA : kyAki jo bhI vannu hai vaha para vasukA AmA bahara nahIM hai / bhAvA-jame bhAnAm jayakara me nahI hai, mAnakara se hai, vaise hI Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 samayasAra kalaza TAkA jaya vasta bhI jJAna vasta meM nahIM hai jaya rUpa se hai| isameM yaha artha nikalA Apa ki paryAya ke dvAra se dRSTi aisA maMda syAdvAdI anubhava karanA hai isalie syAdvAda varana svarUpa kA sAdhaka hai aura ekAntapanA vagna ke svabhAva kA ghAtaka hai // 3 // sarvayA kou mithyAmani lokAloka vyApi jAna mAni samabhaM triloka piNDa prAtama darava haiM / yAhI te svacchanda bhayo Done kahe yA jagata meM hamArI mulya na bola, hI paraba hai // nAma jJAtA ko jIva jagatagoM bhinna hai paM, jagako vikAsI nAhi yAhI te garaba hai / jo vastu mo vastu para moM nirAlI saDA, nice pramANa syAdavAda me saraba hai // 3 // zArdUlavikrIDita bAhyArthagrahaNasvabhAva bharato vizvagvicitrollamajJeyAkAravizIgaMzaktirabhitastruTyanpazunaMzyati / ekadravyataya. sadAvyuditayA bhedabhramaM dhvaMsayan ekaM jJAnamabAdhitAnubhavanaM pazyatyanekAntavit // 4 // koI ekAMtavAdI jIva paryAya mAtra ko vasna mAnanA hai, vagnu ko nahIM mAnanA hai / isalie jJAnavasta aneka baMdha ko jAnatI hai aura unakA jAnanI huI jayAkAra pariNamana karatI hai aisA jAna kara vaha mithyAdRSTi jIva jJAna ko aneka mAnanA hai, eka nahI mAnanA / eka jJAna ko na mAnakara aneka jJAna ko mAnane meM jJAna kA anekapanA siddha nahIM honA isalie jJAna ko eka mAna kara aneka mAnanA vastu kA sAdhaka hai| jinatI bhA jJeya vastu haiM unakI AkRtirUpa jJAna kA pariNAma hai| yaha usa vastu kA sahaja svabhAva hai kisI meM varjita karane kI yA meTane kI sAmathyaM nahIM hai| to bhI mithyAdRSTi ekAntavAdI jIva vastu ko nahIM sAdha sktaa| vaha jaMsA mAnatA hai vaha jhUThA hai| kyoMki (jJAna) anata hai, ananta prakAra hai-pragaTa rUpa se to jaisA hai vaisA hI hai / chaH dravya ke samUha ke prativimva rUpa usakI paryAya ne pariNamana kiyA hai lekina mithyAdRSTi jova ne itanI mAtra jJAna kI zraddhA karake apanI Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda madhikAra 216 vasta ko siddha karane ko mAmazyaM ko galA diyA hai, nATa kara diyA hai| bhAvAyaM jAnanA bibhAvakavara gamAnAyako jAnanA hA jaya kI prAkRti kA jaanaa|| balakA mAtra mAnA jAnA bAnA ko ekAntavAdI jAna bagna kA aMka maantaa|| ekAnlavAdI ke prati myAdAdI jAna karane kA siddha krnaa| ghara para manA vAdA aura paryAya . mAnanA hai gA myAdvAdaH gampanIya jAnavamta yA5 payAMya ga anaka nathApi dravyApama usako anubhava karanA hai| jAna aneka gaekAna nA nA mAnanA nAnAvanoga AMbhaprAya meM umakA madAkAla udaya mAnatA hai tathA uge agaTana mAnatA hai| ima prakAra meM jAna bamna anabhava gaunara hai / / 4 / / saMbaMyA-kou pazu jAna ko anaMta vicitralAI dekhi, jaya ko prAkAra nAnArUpa vimngyo|| nAhiko vicAra kahe jAna kI aneka malA, gahike ekAMta pakSa lokani moM lohe| nAko bhrama bhajiyako jJAnavaMta ko jAna, pragama pragAya nigavAdha rama bharayo hai| mAyaka svabhAva parayAyamoM aneka bhayo, papi, tathApi ekanAmA nahIM ttryo||4|| zArdUlavikrIDita ayAkArakalaGkamecakacini prabhAlanaM kalpayannekApAranikopaMyA sphuTapi mAnaM pazunacchati / vaMciye'pyavicitratAmupaganaM jAnaM svataH mAlitaM paryAyaMstadanekatAM parimRzanpazyatyanekAntAvat // 15 // kAI mithyAdaSTi ekAnavAdI jIva gamA hai ki vastu ko dravyarUpa mAtra mAnatA hai paryAyampa nahIM mAnatA hai| vaha mAnatA hai ki jAna nirvikalpa vasnu mAtra hai, jJAna kI payAMya jA jayAkAra pariNani kapa uga nahIM mAnanA hai isalie jaMyavastu ko jAnate hue jAna ko aguda mAnanA hai / me mithyAdRSTi ekAnavAdI ke lie syAhAdI jJAna kA svabhAva dravyarUpa meM eka tathA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TokA paryAya meM aneka hai "mA siddha karatA hai| ekAntavAdI mithyAvRSTi jIva mAnamAtra jIva vasnu ko na mAdha makatA hai aura na anubhava meM lA sakatA hai yapi vaha prakAza rUpa meM pragaTa hai| vaha aisA mAnatA hai ki jaba taka jaya kA AkAra jJAna meM hai, jAna jaya ko jAnatA hai taba taka jAna jaMya ke AkAra meM anuTa ho rahA hai aura isalie miyyAdRSTi ekAntavAdI usa azuddhapane ke prakSAlana kA abhiprAya karatA hai / bhAvArtha-jAna jaya ko jAnatA hai yaha usakA svabhAva na mAna kara vaha umameM azudapanA mAnanA hai| aime mithyAdRSTi ekAMtavAdI kA abhiprAya sA hai ki jJAna kA pariNAma jaba samasta jaMya ke jAnapane se rahita hokara nivikalparUpa ho jAtA hai naba jAna zuddha hai| usake prani myAdvAdI samyagdRSTi jIva jJAna ke eka va aneka rUpa svabhAva ko siddha karata hai| vahI samyagdaSTa usako mAdha makanA hai--vahI usakA anubhava kara sakatA hai / myAdAdI anubhava karanA hai ki jAna mahaja hI zuddha svarUpa hai, jJAna aneka jayakAra rUpa hone meM paryAya meM aneka hai tathApi dravyampa meM eka hai| yaryApa dravyarUpa meM eka hai nA bhI aneka jayAkAra rUpa pariNamana karane meM anekapane ko prApta hotA hai - me mvAko anakAtavAdI sAdha makanA hai, apane anubhava meM lA sakatA hai| isa prakAra vastu ko dravyApa aura paryAyarUpa anubhava karane meM vaha myAdAdI nAma pAtA hai // 5 // sayA--kou kuSo ko mAnamAhi ya ko prAkAra, pratibhAma rayo .hai kalaMka tAhi bohe| jaba dhyAna jalasoM palArike pavala kI, taba nirAkAra zura mAnaI hohe| tAsoM syAhArI kahenAna ko svabhAva yaha, apako prAkAra vastumAhi kahA~ bohe| jaise nAmArUpa prativimmako jhalaka hoNe, papa tathApi pArasI vimala joie // 5 // zArdUlavikorita pratyakSAlikhitasphuTaspiraparAdhyAstitAvitaH svAmyAnavalokanena paritaH zUnyaH pasunAyati / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAdAda madhikAra 221 svadravyAstitayA nirUpya nipuNaM savaH samunmayatA syAdvAdI tu vizusyoSamahasA pUrNAM bhavan jIvati // 6 // koI ekAntavAdI mithyAdaSTi jIva aisA hai jo paryAya mAtra ko hI vasturUpa mAna letA hai| isalie jaya ko jAnanA huA zAma jo jayAkAra pariNamA hai usakI uma paryAya kA zreya ke astitva meM astitva mAnatA hai, aMya me bhinna nivikalpa jAna mAtra bamna ko nahIM maantaa| isameM yaha bhAva pAyA jAtA hai ki paradravya ke astitva meM jAna kA astitva hai, jAna meM apane astitva meM jJAna kA astitva nahI hai| isakA yaha uttara hai kimAnavasta kA apane astitva meM astitvapanA hai| isake bAra bhd| zAnamA jIva vasta mvadravya ke vicAra ge amti, gvakAla ge amti, gvakSatrapane meM agni aura va-bhAva ke vicAra meM agni hai| isI prakAra jAnamAtra vastu paradravya ka vicAra meM nAsti, parakSatra meM nAsti, parakAla me nAmni tathA para-bhAva ka. vicAra meM nAmni hai ina lakSaNa hama prakAra hai gya-dravya-nivikalpa mAtra yasta, gvAraAdhAra mAtra vastu kA pradeza, gyakAla-..usakI mUla avasthA, gva-bhAva.. yasta kI manna mahaja shkti| paradapa-mavikalpa bhada kalpanA, para-satra-jovastukA AdhArabhUta pradeza nirvikalpa vastu mAtra meM kahA thA vahI pradeza savikalpa bhaMda kalpanA ke dvAra para pradezabuTigocara rUpa meM kahA jAtA hai, para-kAla-dravya kI mUla kI nivikalpa avasthA, umakI avasthAtara aMdarUpa kalpanA pharaka parakAla kahA hai. para-bhAva-dravya kI sahamakti paryAyampa ke aneka aMgoM dAga bhada kalpanA / ekAMtavAdI mithyAdaSTi jIva, jIva svabhAva ko nahIM mAdha makatA kyoki vaha sarva prakAra navajJAna meM janya hai, nirvikalpa vana mAtra kA uma avalokana nahIM hotA, amahAya rUpa meM jemI likhI hai. mI amiTa jayakAra jo jJAna kI paryAya . umIko (vana) mAnanA hai| jAnake astitvapana meM vacina ekAMtavAdI mithyAdaSTi jIva jamA kahatA hai vaimA nahIM hai / myAdAdI mamyakadaSTi jIva nirvikalpa jAna zakti mAtra vastu ke agnimva me, mAnamAtra jIva vastu ke anubhava ke dAga nirmala aMdamAna pratApa meM, pUrNa hotA hamAjhAnamAtra jIva vastu ko siTa kara sakatA hai, anubhava kara sakatA hai| aimA bodha usako nakAla pragaTa hotA hai // 6 // sayA-kora prAko yakAra mAna pariNAma, joloM vidyamAna soloM mAna paragaTa hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamayamAra kalA TIkA meya ke vinAza hota mAna ko vinAza hoya, aimI bAke hirahe mithyAta kI pralaTa hai| nAma samakitavaMta kahe anubhau kahAni, paryAya pramANa mAna nAnAkAra naTa hai| nivikalapa pravinazvara daraba rUpa, jAna jaya vastumA pradhyApaka praghaTa hai // 6 // zArdUlavikrIDita mavaMdravyamayaM prapadya puruSa durvAsanAvAmitaH svadravyabhramataH pazuH kila paradravyeSa vizrAmyati / syAdrAdI na mamamtavastuSa paradravyAtmanA nAstitAM jAnannirmalazaddhabodhahimA svadravyamevAzrayet // 7 // koI mithyAdRSTi jIva aisA hai jo vastu ko dravyarUpa mAnatA pAMyApa nahI mAnatA hai, samalie mamagna jaya vastu kA jJAna meM hI bhita mAnanA hai| vaha gA kahatA hai- jaba umaNa ko jAnanA hai nava jJAna uTaNa hai, jaba nItAla ko jAnatA hai taba jJAna gInana hai| usakI mambodhate hai ki jAna jaMga kA nAtA mAtra nA parata nega kA gaNa jaMya meM ho hai. jJAna meM jaya kA guNa nahIM hai| mithyAdRSTi ekAnavAdI jIva ko prAnti huI hai ki jaya ko jAnane mamaya jo jJAna kI paryAya ne jeya ko AkRtirUpa pariNamana kiyA hai, vahI nivikalpa matA mAtra jJAna vastu hai / gemA ekAMtavAdI mithyApTi jIva vagna ke svarUpa ko mAdhane meM asamartha hotA huA anyaMna maMda khinna hotA hai| bhAvArtha ---jaMge uraNa ko jAnate samaya uSNa kI AkRti jAna kA pariNamana hotA dekha kara mizyAdaSTi jIva jJAna kA ho uSNa svabhAva mAnatA hai| anAdikAla ke. mizyA marakAga ke kAraNa mithyAdaSTi jIva svabhAva meM bhraSTa haA hai| jitane bhI samamna dravya haiM una mana dravyoM ke svabhAva jIva (dravya) meM gabhita haiM. midhyAdaSTi jIva komI pratIti hotI hai| paraMtu ekAMtavAdI jaimA mAnanA hai vaimA nahIM hai, balkiAyAdAdI jaimA mAnanA hai vaMsA hai| anekAMnA vAdI jIva jAnamAtra jIva vastu ko mAgha makatA hai, usakA anubhava kara makanA hai| mamyagdRSTi jIva aisA hai ki jo mamamna jaya kA svarUpa prAna meM prativimbita huA hai umakA jJAnavastu se bhinnapanA anubhava karatA hai aura isa prakAra (dravya vicAra me) usameM jJAna ko nAsti rUpa dekhatA hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda adhikAra 223 bhAvArtha- -mamagna jaya jJAna meM uddIna hai parantu zeyarUpa hai, jJAna jayarUpa hai / syAdAdAjIva se rahita va rAgAdi aza pariNati nahI huA me rahita anubhava jJAna ke pratApa se yukta hai // // sabaMdhA - kou manda kaTTe dharma prathamaM prAkAza kAla, rUpa jaga meM 1 pudgala jIva saba mero jAne na marama nija mAne prApa para vastu. bAMdhe dRr3ha karama parama yAMce jaga meM || mamiti tatra zuddha pranubho prabhyAme tAta erako tyAga kare paga-paga meM / apane svabhAva meM magana rahe ghAToM jAma, dhArAvAhI pathika kahAve mokSa maga meM // 7 // zArdUlavikrIDita bhinnakSetra niyaNa bodhyaniyatasyApAraniSThaH madA sIdatyeva bahiH patantamabhitaH pazyanpumAMsaM pazuH svakSetrAstitayA niruddharabhasaH syadrAdavedI punastityAtmanivAtatrodhya niyatavyApArazaktibhavan // 8 // koI mithyAdRSTi jIva aisA hai jo vastu ko paryAya mAnatA hai, dravyarUpa nahIM mAnanA hai| jitanA bhI gamana vastu kA AdhArabhUta pradeza puja hai usako jJAna jAnatA hai aura jAnatA thA usakI AkRtirUpa pariNamana karanA hai usI kA nAma to hai usa patra ko midhyAdRSTi jIva jJAna kA kSetra mAnanA hai| vaha yaha nahIM mAnanA ki usa jaya se sarvathA bhinna caitanya pradeza mAtra jJAna kA kSetra hai| jIva kA samAdhAna karane hai ki jJAnavastu parakSetra ko jAnatI hai parantu apane kSetra hai| para kA kSetra jJAna kA kSetra nahIM hai| ekAntavAdI midhyAdRSTi jIva 'jJAnamAtra jIvavastu hai aisA nahIM mAdha sakatA hai| vaha anAdikAla me jo apane naMtavya pradeza meM anya samasta dravyoM kA pradeza paja hai unameM jo jJAna kA una AkRtirUpa pariNamana huA hai unane mAtra ko jJAna kA kSetra mAnatA hai| mithyAdRSTi jIva yahI mAnatA aura anubhava karanA hai ki jIva vastu kA parakSetra munya se hI pariNamana Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 samayamAra kalaza TIkA hotA hai| parana kAMtavAdI jamA kahatA hai vaimA to nahIM hai jamA anekAntavAdI mAnanA vamI vagnasthita hai| bhAvArtha .. myAdvAdI bamna ko mAdha makanA hai / syAdvAdI jIva ke jJAna ke mavaMmba ne mamagna paradrayya me bhinna apane caitanya svarUpa pradeza meM sattArUpa ge pariNamana kiyA hai| usane jJAnavasta ko mahaja hI jAnA hai aura jAnavasnu meM jaya-jAyaka.mpa Avazyaka sabaMdha ke kAraNa jeya ko pratibimbarUpa mAnA hai| bhAvArtha jJAnamAtra jIva vagnu parakSetra ko jAne yaha to mahaja hai (mvabhAva hai) paranta apane pradeza meM hai. pagaya pradegA maiM nahI hai.--sA mAnatA huA syAdAdI jIva vasna kA mAdha sakatA hai. anubhava kara sakatA hai / / 8 / / mayA --koU maTha kahe jeto yarUpa paramAraNa, teko jJAna nA kara adhika na pora hai| tihaM kala parakSetra vyApi paragamyo mAne, mApA na piTAne aimI miSyAga daura hai| janamatI kahe jIva satA paramAraga jJAna, bhayamoM pradhyApaka jagana sira maura hai| jAna kI prabhA meM pratibiMbita aneka zeya, yapi tathApi thiti nyArI-nyArI Thaura hai / / zArdUlavikrIr3ita svakSetrasthitaye pRthagvidhaparakSetrasthitArthojjhanAtucchomUra' pazuH praNazyati cidAkArAtsahAparvaman myAdAdo tu vasana svadhAmani parakSetra vivannAstitA tyatArtho'pi na tucchatAmanubhavatyAkArakoM parAn // 6 // koI mithyAvRSTi ekAnayAdI jIva aimA hai jo vastu ko dravyarUpa mAnanA hai. paryAyApa nahIM mAnatA isalie jaba jAna jeya vannu ke pradezoM ko jAna rahA hai. usa samaya jAna ko azubha mAnatA hai| kahatA hai jAna kA aisA ho svabhAva hai, vaha jAna kI paryAya hai aisA nahIM mAnatA hai| jyAdAdI isakA uttara detA hai ki jAnavastu apane pradezoM meM hai-zraya ke pradezoM ko jAnatI hai, aisA usakA svabhAva hai, isameM koI azuTapanA nahIM hai| ekAntavAdI mithyAdaSTi jIva tatvajJAna se zUnya hone ke kAraNa tathA mAnagocara jJeya ke pradezoM meM jJAna ko sattA athavA jJAna ke pradezoM ko mUla se nAstispa Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAhAra adhikAra 225 jAnane ke kAraNa, vastu mAtra ko sAdhane me bhraSTa hai, usakA anubhava karane me bhraSTa hai| ekAntavAdI ne mI badi apanA gakhI hai ki paryAyarUpa preya vastu ke pradezoM ko jAnate hue jAna ko jo pariNati gaMya vastu kI AkRtirUpa pariNamana karatI hai umase rahita zuDha bhAna hai isalie mAnavastu ke paryAyarUpa meM bhI jayAkAra pariNamana kA tyAga karatA hai| mAna kA caitanya pradeza sthira hai. ana umakI jayampa pariNati nahIM hai, aisA mAnatA hai| bhAvArtha-ekAnlavAdI mAnatA hai ki jJAna vastu jaya ke pradezoM ke jAnanapane meM jaba hita hotI hai nava gada hotI hai| jaimA ekAntavAdI mAnatA hai vaimA nahI hai, jaimA syAdvAdI mAnanA hai, vaimA hai| myAdAdI anekAMtadRSTi jIva mA nahIM mAnatA ki jAnavamna jaya ke kSetra ko jAnatI hai aura apane pradezoM meM sarvathA zanya hai| vaha emA mAnanA hai ki jAnavastujeya ke kSetrako jAnatI hai, parantu jaya ke kSetrarUpa nahIM hai| myAdAdI mAnatA hai ki mAna jaya ke kSetra kI AkRtirUpa pariNamana karatA hai to bhI jJAna apane kSetra meM hai| vaha anubhava karatA hai ki jJAna vastu apane pradezoM meM hai| jJAna ne zreya vastu kI AkRti kapa pariNamana kiyA hai mA jAnanA hai to jAno tapApi itanA hI jJAna kA kSetra nahIM hai, mA mAnanA haA myAThAdI jJAna kI paryAya ne jo parakSetra kI AkRti kapa pariNamana kiyA hai umame bhinna zAna vastu ke pradeNoM kA anubhava karane meM mamartha hai| hama naha syAvAda vastu ke svarUpa kA sAdhaka hai napA ekAMtavAda vastu ke svarUpa kA pAtaka hai.---ana syAvAda upAdeya hai || saMbaMyA-kou zUnyabArI ko meya ke vinAza hota, zAnako binAzopa kaso kase jiijie| tAne jIvitadhyatA kI pipalA nimittamaba, avakAra pariNani ko nAza kojie| manyabArI ko bhaiyA ho nahIM milA, apanoM vijJAna bhitra mAna liijie| jAnakImati sASipramozAgAdha karama kosyAnike parama vIthie Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA zArdUlavikrIDita pUrvAlambitabodhyanAzamamaye jJAnasya nAzaM vidan sobatyeva na kiJcanApi kalayannatyantatucchaH pazuH astitvaM nijakAlato'sya kalayan syAdvAdavedI punaH pUrNastiSThati bAhyavastuSu muhurbhUtvA vinazyatsvapi // 10 // koI mithyAdaSTi jIva gemA hai ki vastu ko paryAyamAtra mAnatA hai dravyaspa nahIM mAnatA hai / jaya vastu ke anIna-anAgata aura vartamAna kAla saMbadhI aneka avasthA bheda haiM una saba ko jAnate hue jAna ke paryAyarUpa aneka avasthA bheda hote hai| unameM jeya ge mabaMdhita pahalA avasthA bheda vinagatA hai aura umake vinagane meM umakI AkRti mpa pariNamA jJAna kI paryAya kA avasthA bheda bhI vinagatA hai| usa avasthA bhada ke vinAne meM ekAMtavAdI mala meM jAna vastu kA vinAza mAnanA hai / myAdAdI usakA yaha mamAdhAna karanA hai. ki jJAna vastu avasthA bheda ke vicAra me to vinAga ko prApta hotI hai parantu dravya ke svarUpa ke vinAra meM apanI jAnanapane kI avasthA meM gAgvana haina upajatI hai aura na vinagatI hai| ekAntavAdI vastu ke svarUpa ko mAdhane meM avazya hI bhraSTa hai kyoMki vaha vastu ke astitva ko jAnane meM ati hI gunya hai| ekAnavAdI aisI anubhava rUpa pratIti karatA hai ki jaMya vastu ko avasthA kA jAnapanA mAtra jJAna hai usameM bhinna kucha manAmpa jAnavastu nahIM hai, aMzamAtra bhI nahIM hai| kabhI pahale avasara meM jJAna kI paryAya jayAkAra kI AkRtispa haI thI aura kimI vinAga maMbaMdhI avamara meM vaha AkRti vinAga ko prApta huI to ekAMtavAdI umako jIva vastu kA hI nAga mAnatA hai| umako myAdAdI maMbodhatA hai| myAdAdA jaimA mAnatA hai vaimA hI hai| myAdAdI anekAnta anubhavazIla jIva ko trikAlagocara jAnamAtra jIva vastU kA anubhava pragAr3ha hai, dara hai| vaha kahatA hai ki samasta jaMya athavA zeyAkAra pariNamita jAna ko paryAya aneka bhedoM meM aneka paryAyarUpa hotI haiM aura aneka bAra vinazatI haiN| syAdvAdI jIva ko jJAnamAtra jIvavamta kI trikAla zAzvata jJAnamAtra avasthA ke astitva kA anubhava hotA hai // 10 // saMbaMyA-koDakara kahe kAyA jIva darou eka piMDa, jaba deha nasegI taba ho joba mrego| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAdAda adhikAra bAyA komo chalakIMdho mAyA komorapaMca, kAyA meM mamA phiri kAyAkoM na dhrego|| mudho ko deramoM pradhyApaka marava jIva, garma pAya parako mamasva pgirego| apane svabhAva prAi dhAraNA dharA meM dhADa, prApameM magana ke prApa zuddha krego|| dohA--jyoM nana kaMcuka tyAgamoM. viname nAhi bhjNg| tyoM zora ke nAma ne, pralaya prabaMDita aMga // 10 // sragdharA praryAlambanakAla evaM kalayana jAnasya satvaM bahimaiyAlambanalAlamena manamA bhrAmyanpazunaMzyati / nAstitvaM parakAlato'sya kalayana syAdvAdavedI punastiSThatyAtmanivAtanityamahajanAnakapuMjI bhavan // 11 // koI mithyATi ekAnavAdI mA hai jo vamna ko dravya mAtra mAnatA hai. paryAya nahIM mAnatA hai / jAna jaga kI aneka avasthAoM ko jAnanA hA unakI AkRti mata pariNamana karatA hai / va maya jo jJAna kI paryAya hai unhIM kA mithyAdaSTi jIva jAna kA agninya mAnanA hai| unake mamAdhAna ke lie kahate hai ki jaMya kI AkRtiyA meM pariNamana karatA haI jitanI jAna kI paryAya hai, unameM jJAna kA agnivAnA nahIM hai| ekAnavAdA kA nizcayapa meM abhiprAya hai, ki jaMya kA prAzraya pAkara hI jAna kI manA hai ma mithyAvaSTi ekAnavAdI ke mana meM bampa meM bAhara bhrama upamA hai isalie vaha vasnu mvarUpa ko mAdhana meM bhraSTa hai / vaha anubhava karatA hai ki jIvAdi mamamtaya vana ko jima mamaya jAna jAnatA hai usI mamaya jAnamAtra bamta kA agnitva hai| ekAnavAdImA mAnanA hai vaimI bamnathina nahI, mI syAvAdI mAnatA hai vaimI hai| anekAlavAdI vastu bampa ke mAdhane meM samartha hai| myAdAdI jAnamAtra jIva vagna kI jayAvagyA ke jAnapane meM nAstipane kI pratIti karatA hai| jJAnamAtra jIva vamna anAdi meM eka bamnurUpa hai, avinazvara hai, binA koI upAya kie mahaja hI umakA premA mvabhAva hai| syAdvAdI banubhava Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 samayasAra kalaza TIkA karanA hai ki jAnapane kI bhakti meM yuvata meM jIva vastu haM- avinamvara mAna marSayA-kou dubuddhi ko pahale na hato jIva, deha upanata upagyo hai praba paarke| joloMhatonoM deha pAge phira hamase, rahego palama jyoti jyotimeM mmaaike| maraDi kahe jIva pranAdikohapAri, jabajAnI hoyago kara kAna paake| tabahI moM para naji apano svarUpa bhIja, pAgo pagma para karama nasAike // 11 // sragdharA vizrAMtaH parabhAvabhAvakalanAnnityaM bahirvastuSu nazyatyeva pazuH svabhAvamahimanyekAntanizcetanaH sarvasmAnniyatasvabhAvamamavana jAnAdvimako bhavana sthADhAvI tu na nAzameti sahajaspaSTIkRtapratyayaH // 12 // koI ekAntavAdI mithyAdRSTi jIva aisA hai jo vastu ko paryAyamAtra mAnanA hai, dravyApa nahIM mAnanA hai| jitane bhI samasna maMya vastu kI zakti rUpa svabhAva hai unako jAna jAnatA hai aura jAnanA huA unakI AkRti meM pariNamana karatA hai| isa taraha zaMya kI nakti kI AkRti rUpa jJAna kI paryAya hai uname jAna vastu kI sattA ko mAnatA hai| vaha ekAMtavAdI jIva usase bhinna jo apanI zakti ko satA mAtra hai usako nahI mAnatA hai| syAvAdI usakA samAdhAna karatA hai kisAna apane sahaja svabhAva meM samasta meya zakti ko jAnatA hai| parantu apanI jAna zakti ke vicAra se astimpa hai| ekAntabAdI ne nizcaya kiyA haA hai ki jJeya vastu kI aneka dina kI mArutirUpa pariNamana karatI huI zAna vastu paryAya mAtra hI hai| usane aimA maThA abhiprAya banA liyA hai ki jJAna kI paryAya jo zreya kI zakti kI bhAkRti rUpa hai usI ne jAnavastu ke astitvapane ko avadhAraNa kiyA hai| ekAntavAdI jIva mAnamAtra kI nija bhakti ke anAdi nidhana mAgvana pratApa se sarvathA zUnya hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAra mAdhikAra 229 bhAvArtha---ekAMtavAdI mvarUpa ko sattA ko nahIM maantaa| isakA myAnAdI samAdhAna karatA hai| jaisA ekAMtavAdI mAnatA hai, vaisA nahIM hai| myAhAdI aryAta anekAntavAdI vinAza ko prApta nahIM hotaa| bhAvA...vaha jAnamAtra vastu ko matA ko sAdha sakatA hai| anekAnsavAdo jIva meM mvabhAva -zaktimAtra jJAnavastu ke agniba se sambandhita anubhava duha kiyA hai| jitane bhI apanI-apanI bhakti meM virAjamAna jJeya rUpa jIvAdi padArtha hai unakI masA kI AkRti rUpa jo jIva ke jJAnaguNa kI paryAya ne pariNamana kiyA hai usase jJAna mAtra ko satA bhinna hai aisA vaha anubhavanA hai // 12 // saMbaMyA-kou pakSapAtI joba kahe ya ke prAkAra, pariNayo mAna tAte cetanA pramata hai| dheyake nasatacetanA ko nAza tAkAraNa, mAtmA pravetana trikAla mere mata hai| paMDita kahata mAna mahaja prakhaMDita hai, bhayako prAkAra pare yasoM birata hai| cetanA ke nAza hota satA ko vinAza hoya, yAte jAna cetanA pramANa jIva sata hai // 12 // zArdUlavikrIr3ita pradhyAsyAtmani sarvabhAvamavanaM zuddhasvabhAvacyutaH satrApyanivArito gatamayaH svaraM pazaH ko'ti / syAdvArA tu vizuna ena lasati svasya svamA marA. bAdaH paramAvabhAvavirahanyAlokaniSkampitaH // 13 // koI ekAtavAdo mithyAdRSTi jIva aisA hai jo vastu ko dravya mAtra mAnatA hai, pAyala nahIM mAnatA hai| jitanI bhI bhaya vastu haiM unakI ananta gasti haiM unako jAnatA havAmAna aMya kI zakti kI AkRtimpa pariNamana karatA hai| usako dekha kara ekAnavAdI mithyAdaSTi jIva yaha mAna latA hai ki jitanI jeya ko zakti hai unanI saba jAna vastu hI hai| isa bAta kA samAdhAna syAhAdI isa prakAra karatA hai ki yaha nA mAna mAtra jIvavastukA svabhAva hai ki samAna aMya kA jAne pAra jAnanA hama usakI prAkRtipa pariNamana kare / parantu ya kI kti to aMya meM hai, mAna basnu meM nahIM hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 samayasAra kalaza TokA jAna ko jAnane kapa paryAya hai jAna basnu ko manA bhinna hai| mithyAvAdI ekAMta. daSTi jIva haya bhAra upAdeya ke jJAna meM hita svacchAcArarUpa pravartana karatA hai| bhAvArtha - ekAnavAdA jIva jaya ko zakti kA jJAna meM bhinna nahIM mAnatA hai| jinanI jaya kI pakti hai vaha maya jJAna meM hai |maa mAna kara sI bAda meM prayatana karanA hai ki nAnA ganimpa jJAna hai, jaya hai hI nhiiN| jinanI bhI jIvAdi padArtha rUpa jaya vastu hai, unakA naktirUpa gaNa paryAya aMza bhadA kA manA kA jJAnamAtra jIva vamna meM gabhita mAna kara. mI pratIti karaka, jAnamAtra jIvavastu kA vipagatApa meM anubhava karatA hai| bhAvArthamamagna dravyA kA zakti jAnagAnara hai aura unakA prAkRtikara jAna ne pariNamana kiyA hai. mAnA va gavaMgata jAna kA hA mAnanA hai| jaMya ko Ara jJAna kI bhinna manA ke amninya ko nahIM maantaa| mithyAvAdI bhinna manA ke astitva kA nahIM maantaa| mithyAvAdA meM koI bhAva parabhAva nahI hai jimaga uga cha ra hAnI va mamagna gpagaM, gma, gaMdha, vaNaM, zabda nyAdi indriyA ke vipayA ko tathA mana-vacana-kAya aura nAnA prakAra kI jaya kI aktiyoM kA nimnaya ga mAnanA hai ki meM nagara hai. mana ha, vacana hai, kAya hai| meM spana-gma gadha-varNa-gabda ida pagbhAvA kA apanA Apa jAnakara pravanana karanA hai| gA kA gamAdhAna nyAvAdA karanA hai| jamI mithyAdaSTi ekAtavAdI kA mAnyatA hai camnamyina dhamI nahIM hai| anakAnnavAdI jIva mithyAtva ma hita hokara pravanana karatA hai| jJAna vastu kA jAnana mAtra kI zakti ko usakA anyanna dara pratAni hai| nyAhAdA jIva mA mAnanA hai ki samamta jaya kI aneka gakti kI AkRtiyoM meM jJAna paryAya rUpa se pariNamana karatA hai| jAnavagna ke astitva mavadhI umakI viparIta barbAda nahIM hai / sthAdAdI jIva ko saccI daSTi meM Aloka milA hai bAra usakA sAkSAt anubhava amiTa hai // 16 // saMbaMyA-kou mahAmUrakha kahata eka piDa mAhi, jahAMloM pracita cita praMga lahalahe hai| jogarUpa bhogarUpa nAnAkAra jayarUpa, jese meda karama ke tete jIva kahe hai| matimAna kahe eka piMDa mAMdi eka jIba, tAho ke anaMta bhAva graMza phaili rahe haiN| pudagalasoM bhinna karma bogasoM pratima sA, upaje binase ghiratA svabhAva gahe hai // 13 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda adhikAra 219 zArdUlavikrIDita prAdurbhAvavirAmamudritavahajjAnAMzanAnAtmanA nirmAnAna kSaNabhaMgasaMgatitaH prAyaH pazunaMzyati / sthAdAdI tu vidAtmanA parimRzaMzcidvastu nityoditaM TotkIrNaghanasvabhAvahimAjAnaM bhavan jIvati // 14 // koI ekAnavAdA miyAdapTi jAva pasA hai ki vastu kA payAyamAtra mAnanA hai.dvArA nahA mAnanA hai mAla aDadhArA pravAhamA pariNamana kara raha jJAna meM jA hara samaya utpAda aura pahA rahA hai nA usakA pAyA ko vinagate dekha kara jAva dravya kA vinAza mAna lanA hai| syAdvAdI umakA mamAdhAna karatA hai ki paryAya dRSTi meM dekhane ge jIva vastu upajatI hai aura vinAza ko prApta hotI hai parannadravyadaSTi deganA jIva gadA zAzvata hai| ekAMtavAdI jIva ne yaha jAnA hai ki jJAna guNa ye. avibhAganinachaMda utpAda aura vinAzame maMyukta pravAhampa haiM aura unake kAraNa hue aneka avasthA bhada ke jAnapane ke kAraNa hara gamaya meM jo paryAya kA vinAza hotA hai uma paryAya ke sAtha hI vastu kA binA mAnanA hai| aisI ekAnna mAnyatA ke kAraNa vaha ekAnlavAdI jotra gaddha jIva vagna ke mAdhana ga bhraSTa hai| anekAnnI jIva usakA praniyodhana karanA hai| jaMgA ekAnnavAdI kahatA hai vemA kAlApanA nahIM hai / gyAdAdI aura anekAnavAdI jIva bamna ko gida karana ma gamathaM hai| vaha jJAna myApa jAva vagnu ke dvArA jJAna mAtra jIva vastu kA mayaMkAla, nAzvana, pra.kSampa ga AgvAdana karanA athavA anubhava karanA hai| mavaMkAla eka jJAnaghanamvabhAva jimayA miTa lakSaNa hai, aura jisakA amiTa lakSaNa lokaprasiddha hai, uma jIva vagna kA myAdAdI jAva svayaM anubhava karatA hai / / 14 / / saMbaMyA-kou eka bhagavAdI kahe eka rimAM., eka jIva upajata eka vigata hai| jAho mamaM aMtara navIna unapani hoya, nAho mamaya prathama purAnana bamata hai|| saravAMgavAdI ka.. jasaM jala bannu eka, sohI jala vividha taragana smnhe| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza TIkA tase eka prAtama haraba guNa parSaya hai, aneka bhayo paM ekarUpa daramata hai||14 zAlavikrIDita TokogavizuddhabodhavisarAkArAtmatatvAzayA vAJchatyucchaladacchacitpariNatebhinna pazuH kiJcana / mAnaM nityamanityatAparigame'pyAsAdayatyujvalaM sthAvAdI tadanityatAM paramRzaMzcidvastu vRttikamAt // 15 // koI mithyAdaSTi ekAMtavAdI jIva aisA hai jo vastu ko dravyarUpa mAnatA hai paryAyarUpa nahIM mAnatA hai isalie samasta jJeya ko jAnanA hA jAna jaba zaMyAkAra pariNamana karatA hai to ekAMtavAdI usakI azuddha mAnatA hai, jJAna kI paryAya nahIM mAnatA hai / myAdAdI jIva usakA samAdhAna karatA hai ki dravyadRSTi meM dekhane para jJAna vastu nitya hai tathA paryAya dRSTi se anitya hai| isalie jisa samaya samasta jaya kA jAna rahA hai usa samaya jJaya kI AkRtirUpa jJAna kI paryAya pariNamana karatA hai, aisA jJAna kA svabhAva hai, azurUpanA nahI hai| ekAMtavAdI jaya kA jJAtA hokara paryAyarUpa pariNamana karatA hai| utpAdarUpa tathA vyaya rUpa azunapane se rahita jJAna guNa kI paryAya se bhinna jJeya ke jAnapane rUpa se rahina vastu, mAtra kaTastha (aTala, jar3a) rahatI hai aisA kucha viparItapanA mAna kara ekAMtavAdI jJAna ko aisA banAnA cAhatA hai ki sarva kAla eka-sA rahane vAle, samasta vikalpoM me rahita jJAnavastu ke pravAha rUpa jIvavastu hai / usakA syAvAdI samAdhAna karatA hai / koI paryAya upaje, koI vinazaM isa bhAva ko rakhate hue syAdAdI jJAnamAtra jIva dravya kA avinazvararUpa se anubhavana karanA humA, yapi paryAya dvArA anityapanA ghaTita hotA hai, tathApi jJAna mAtra jIva vastu kA sarva kAla eka-sA, samasta vikalpoM se rahita svAda letA hai| bhAvArtha-paryAya dvArA jIva vastu anitya hai aisA syAdAdI anubhava karatA hai // 15 // sabaMbA-kou bAlabuddhi kahe mAyaka zakati joloM, toloM bhAna prazuru jagata madhya jAniye / nAyakati kAla pAya miTi jAya , taba viroSa boSa vimala basAnie / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda adhikAra parama prayoga kahe aiso so na bane bAta, jaise bina parakAza sUraja na maanie| se bina nAyaka zakanina kahAvejJAna, yaha to na parokSa paratabha paramAnie // 15 // ityanAnavimUr3hAnAM jAnamAtra prasAdhayan prA matatvamanekAntaH svayamevAnubhUyate // 16 // pUrvokta ekAtavAda ma jI mithyAdRSTi jAvarAni magna ho rahI thI usako avadhya hA prAkta prakAra vaNita anekAnna athavA gyAdvAda apane pratApa ga banAn agAkAra karanA hI pdd'egaa| bhAvArtha -syAvAda pramANa hai jisakA gunane mAtra gaekAnlavAdI bhI aMgIkAra karatA hai / myAdvArA pramANita karatA hai ki jIva netanA mamma hai| bhAvArtha-jIva vastu jJAna mAtra gA myAdAdA middha kara mAnA hai ekAntavAdI nahI / / 16 / / rohA-ihavidhi prAtama jAna hita, spAnAva paramAraNa / jAke vacana vicAra goM, mUrakha hora munAna // 16 // evaM tasvadhyavarityA svaM vyavasthApayan svayam / maladhyaM zAsanaM janamanekAnto vyavasthitaH // 17 // myAdvAda ko kahane kA Arambha kiyA thA mAnanA kahane meM pUrNa hmaa| vaha arakAna agne anakAnana kA anakanAna dvArA barajA me pramANa karanA hai, jAMca ke barA kA mAnA hai, va.maja vAnarAga praNIna hai ora usakA upadeza amiTa hai // 17 // dohA-syAvAda prAsama dazA, tA kArana banavAna / zivamAdhakabAdhArahima, aba pratimAna // 17 // // iti ekAdazama adhyAyaH // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza adhyAya mAdhya-sAdhaka adhikAra vasaMtatilakA ityAdhanekanijazakti munibharo'pi yo jAnamAtramayatAM na jahAti bhAvaH / evaM kramAkramavitivivacitraM navyapayaMdhamayaM cidihAsti vastu // 1 // vidyamAna pavAkta jAnamAtra jIvadrakA dravyagaNapayAMyampa hai| bhAvArtha ... jIvarakA dravyapanA khaa| vaha jIvadravya pUrvokna prakAra 'pahalA vinA nA agannA upane viSaNa pa hai paranna 'na upaje na vinaza ma amarUpa bhadapaddhana ga bhA pravanaM rahA hai. --mA usameM parama acabhA hai| bhAvArtha kamavato payAya, akramavanIguNa ---isa prakAra jIva vastu guNaparyAyamaya hai| jAnamAtra jAvA dravyagaNa paryAya ko Adi lekara aneka naktipUrNa hai, yAMta astitra, vAnutva prameyanva, agurulaghutva, mUkSmatva, kartRtva, bhoktatva, sapradezaca. amana va mpa hai| vaha yadyapi ananta gaNanA rUpa dravya ko sAmathyaM se sarvakAna bhAratAvastha hai tathApi apane jJAnamAtrabhAva ko nahIM tyAgato hai| bhAvArtha-jo guNa athavA paryAya hai vaha sarva cetanArUpa hai isIlie cetanAmAtra jIva vasnu hai, pramANa hai / bhAvArtha-pUrva meM aisA kahA thA ki upAya ayAta jIva vastu kA prApti kA sAdhana aura upaya arthAta sAdhya vastu ko khNge| so usameM prathama hA sAdhya rUpa vastu kA svarUpa kahA, aba sAdhana kahate haiM // 1 // saMbaMyA -joI jora vastu pasti prameya praguruvagha, prabhogI amUratIka paradezavaMta hai| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhya-sAdhaka adhikAra 235 utapattirUpa nAzarUpa vicalarUpa ratanatrayAdi guga meDa soM anaMta hai| moI jIva dagya pramAga sadA ekarUpa, aime zuddha nizcaya svabhAva niraMtara hai| syAvavAda mAMhi mAdhyapada pradhikAra kayo, praba prAge kahive ko mAdhaka siddhana hai| dohA- mAla kevala dazA athavA milsa mahaMta / mASaka pravigata grAdi budha kSoNamoha pagyaMta // 1 // vasaMtatilakA nakAntamaMgatamA svayamevavastu tasvavyavasthiiimati vilokayantaH / syAdAdazuddhidhikAmadhigamya maMto jAnI bhavanti jinanItimalaMghayantaH // 2 // hama prakAra mAgdaSTi nIva jI anAdi kAlaga kamaMbadha mayukta ya mAmprana sakala kamAM kA vinAza kara mokSa pada ko prApta hote hai| kAyalI ke kaMha hA mArga para hI calA hai| uga mAgaM kA jalapana kara anya mArga para nahIM calane hai| jo pramANAma anakAnAvagna na. upadega ga unakA jAna nimala haA hai, usakA mahAyanA pAkara ya jIvadravya ke dravyApa nathA payAMyA mvarako myAda gamalA lonana ma mAkSAta pratyakSa rUpama dekhate hai // 7 // kavina-mAnaSTi minha ke ghaTa aMtara, nirahe dravya muguraNa parajAya / jinake mahama rUpa dina dina prami, myAdvAra sAdhana prssikaay| keli pragIta mAgga muskha, vitaraNa gtthhraay| te pravINa kari bhoga mohamAna, pravicala hohi paramapada pAya // 2 // vasaMtatilakA mAnamAtra nija bhAvamayImakaMpA bhUmi bhayaMti kathamapyapanItamohAH / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kanaTokA te sAdhakatvamadhigamya bhavanti sikhA mUDhAstvamUmanupalabhya paribhramanti // 3 // gadambA ke anubhava gabhina samyagdarzana jAna cAritramayo kAraNa ratnatrayA jinakA mAmA pariNamA hai ve jIva sakala karmakalaMka meM rahita mAkSapada ko prApta hote haiN| ve 'cananA hai sarvasva jisakA' eme javadravya ke nivikalpa anubhava kA mAkSa kA kAraNakA avasthA ko prApta hote haiM arthAt ekAgra hAkara usa bhUmikA pariNamana hai jA bhUmi nidvaMdarUpa sukhabhita hai ora ananta kAla bhramaNa karane hA kAlatri kA pAkara unakA mithyAtvarUpa vibhAva pariNAma miTa gayA hai| bhAvAyaM-gamA jaya mAnakA sAdhaka hotA hai / kahe hae athaM ko dRr3ha karate hai-jinakA jAvavastu kA anubhava nahIM hai aise mithyAdaSTi jIva zuddha jIvasvarUpa ke anubhava ra avasyA kA pAye binA catugaMti saMsAra meM rulata haiN| bhAvArtha-gaddha jIvasvarUpa kA anubhava hA mAkSa kA mArga hai, dUsarA koI mokSa mAgaM nahIM hai // 3 // sabaMyA-cAka so phirata jAko sasAra nikaTa prAyo, pAyo jinha samyaktva mithyAtva nAza karike / nirahaMda manasA mubhUmi sAdhi lIno jinha, kInI mokSa kAraNa pravasthA dhyAna dhrike| sohI zukha anubhauSabhyAsI avinAzI bhayo, gayo tAko karama bharama roga garika / mithyAti prapano svarUpa na pichAne tAsa, Dole jaga jAla meM prananta kAla bharike // 3 // vasantatalikA sthAvAda kauzala sunizcalasaMyamabhyAM yo bhASayasyaharahaH svamihopayuktaH / jJAnakriyAnayaparasparatIvamaMtrI pAtIkRtaH zrayati bhUmimimAM sa ekaH // 4 // usI jAti kA jIva pratyakSa zuddhasvarUpa ke anubhavalpa avasthA ke avalambana ke yogya hai arthAta aisI avasthA rUpa pariNamane kA pAtra haijA Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhya - sAdhaka adhika ra 237 koI samyagdRSTi jIva dravyarUpa tathA paryAyarUpa vastu ke anubhava kA viparItapane se rahita vastu jisa prakAra hai usa prakAra se aMgIkAra tathA samasta rAgAdi azuddha pariNati kA tyAga'- ina donoM kI sahAyatA se jIva ke zuddha svarUpa ko nirantara akhaNDa dhArApravAha rUpa anubhavatA hai tathA apane zuddha svarUpa ke anubhava meM hI sarvakAla ekAgrarUpa se tallIna hai| zuddha jIva ke svarUpa kA anubhava mokSamArga hai| zuddha svarUpa ke anubhava binA jo koI kriyA hai vaha sarva mokSamArga se zUnya hai / rAgAdi azuddha pariNAma ke tyAga binA jo koI zuddha svarUpa kA anubhava honA kahatA hai vaha mamasta jhUThA hai anubhava nahIM hai| kucha aisA hI anubhava kA bhrama hai kAraNa ki zuddha svarUpa kA anubhava rAgAdi pariNAma ko meTa kara hotA hai| aisA hai jo jJAnanaya tathA triyAnaya kA paraspara atyanta mitrapanA usakA vivaraNa zuddha svarUpa kA anubhava rAgAdi azuddha pariNati ko meTa kara hotA hai aura rAgAdi azuddha pariNati kA vinAza zuddha svarUpa ke anubhava ko lie hue hai| samyagdRSTi jIva ina donoM kI maMtrI kA pAtra huA hai arthAt jJAnanaya tathA kriyAnaya kA eka sthAnaka hai / bhAvArtha- donoM nayoM ke artha se virAjamAna hai ||4|| mayA-je jIva darava rUpa tathA parayAya rUpa, dou naM pramANa vastu zuddhatA gahata haiM / je azuddha bhAvani ke tyAgI bhaye saravayA, viSaM moM vimukha hUM virAgatA bahana hai / je je grAhya bhAva tyAjya bhAva dou bhAvani koM, anubhau prabhyAsa viSaM ekatA karata hai| teI jJAnakriyA ke prarAdhaka mahaja mokSa, mAraga ke sAdhaka pravAdhaka mahata haiM // 4 // yasantatalikA bipiDaDimavilAsivikAsahAsa: zuddhaprakAzamaranirbhara suprabhAtaH / prAnaMdasusthitasadAskha lirtakarUpa stasyaiva cAyamudayatyacalAcirAtmA ||5|| pUrvokta jIva ko avazya hI sakala karma kA vinAza kara jIva padArtha pragaTa hotA hai / ananta catuSTayarUpa hotA hai| vaha jIvapadArtha sarvakAla ekarUpa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 mamayamAra kalaza TokA kaMvalajJAna va kevanadAna kA nejapaja hai, jAnAja ke pratApa kI ekarUpa pariNAma mA jA prakArAmbApa umakA nidhAna hai aura rAgAdi azaddha pariNati ko maMTa kara hone vAle gadavA pariNAma kI bAra-bAra hone vAlI gaddhanvarUpa pariNati kA umameM mAkSAt udmona huA hai| bhAvArtha jima prakAra rAtri sambandhI andhakAra ke miTane para divama udyonamvarUpa pragaTa hotA hai usI prakAra mithyAnva rAgadveSa rUpa azaTa pariNani ko meTakara gaddhanda pariNAma vigajamAna jIvadravya pragaTa hotA hai, ora dravya ke pariNAma mpa atIMdriya mukha ke kAraNa AkulanA me rahinapane meM jimakA marvamva maryakAla ekarUpa hai aura amiTa hai / / 5 / / mohA vinAma anAdi prazuddhatA, hoi zuddhatA pova / tA parigati ko badha kaheM, jAna kriyA soM mova / / marvayA -jAke ghaTa antara midhyAta andhakAra gayo, bhayo parakAzazabda makina bhAna ko| jAko moha nidrA ghaTI mamatA palaka phaTI, jAne nija magma pravAcI bhagavAna ko| jAko jJAna teja bagyo uhima udAra jagyo, nagyo munva poSa mamarama mudhA pAna ko| nAhI mRvicakSaNa ko maMmAra nikaTa prAyo, pAyo tina mAraga mRgama nigvAna ko||5|| vamantatalikA myAdvAdadopilasanmahAsa prakAze zuddhasvabhAvamahimanyudite mayoti / ki bandhamokSapayapAtibhiranyabhAvaM. nityodayaH paramayaM sphurata svabhAvaH // 6 // marvakAla eka kapa meM pragaTa jo vidyamAna jIvapadArtha hai vaha eka anubhavampa pragaTa hoo| pUrvokta vidhi meM 'maiM gaddha jIvasvarUpa haM' mA anubhavarUpa pragaTa hone para aneka anya vikalpoM meM kyA prayojana hai ? va anya mamamta bhAva moha-gaga-dveSa-baMdha ke kAraNa haiM, samyagdarzana jJAna cAritra mokSa mAgaM haiM-aise aneka pakSoM meM par3ane vAle hai arthAt Ane-apane pakSa ko kahane rUpa aneka vikalpoM vAle haiN| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhya-sAdhaka adhikAra 236 bhAvArtha-me vikalpa jitane kAna taka hote haiM utane kAla taka gana mvarUpa kA anubhava nahIM hotaa| pada gvApa kA anubhava hone para me vikalpa vidyamAna hI nahIM hone, vicAra kimakA kiyA jAye vaha gaddha jova maryakAla udyotasvarUpa hai, dravyarUpa tathA payAyarUpa meM usakA pratyakSa jJAnamAtra gvarUpa pragaTa huA hai // 6 // saMbaMyA -jAke hirade meM jyAdAda mAdhanA karata, zaDa prAtamako anubhau pragaTa bhayo hai| jAke saMkalapa vikalapa ke vicAra miTi, sadAkAla ekobhAva rasa pariragayo hai| jAne baMdha vidhi parihAra moma aMgokAra, aimo suvicAra pakSa mou choDi dayo hai| jAko jJAna mahimA udyona dina dina prati, moI bhavasAgara ulaMghi pAra gayo hai // 6 // vasantatalikA citrAtmazaktisamudAyamayo'yamAtmA madyaH praNazyati nayekSaraNakhaMDapamAnaH / tasmAdaskhaMDamanirAkRtakhaMDameka mekAntazAMtamacalaM cidahaM maho'smi // 7 // tima kAraNa me meM jAnamAtra prakAra pulaha agiTana pradaMga hU~, kimI kAraNa meM anuSTa nahIM huA hUM mahaja hI akhaNDa kapa haiM, mamagna vikalpoM meM gahana hai, mathA prakAra sarva para dravyA meM gahana hUM aura apane gvarUpa meM mavaMkAla meM anyathA nahIM hU~-mA catanyamvarUpa meM hai kyoMki yaha jIvavastu dravyAdhika paryAyAthika ma aneka vikalpamA nAcanA kadvAga anekarUpa dekhA hA nA maNDa-khaNDa hokara mana meM nAga ko prApta hotA hai| prazna-itane naya eka meM keme ghaTane hai ? unara-jIvadravya mA hI hai ki agnipanA, ekapanA, anekapanA, pravapanA, adhravapanA ityAdi aneka umameM guNa haiM, aura una guNoM kA dravya meM abhinnapanA hai arthAta una pa hI jIvadravya hai, eka naya ekakti ko kahatA hai kintu ananna zaktiyAM hai isa kAraNa eka-eka naya karate hue ananta Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 samayamAra kalaza TIkA naya hote haiN| aisA karane hue bahuta vikalpa upajate haiM, jIva kA anubhava kho jAtA hai| isalie nirvikalpa jJAnamAtra vastu anubhava karane yogya hai || 7 // mayA-pratirUpa nAsani aneka eka thira rUpa, prathira ityAdi nAna rUpa jIva kahiye / dose eka naya ko pratipakSo naM prapara dUjI, naM ko na dikhAya vAda vivAda meM rahiye // thiratA na hoya vikalapa kI taraMgani meM, caMcalatA bar3he anubhau dazA na lahiye / tAte jIva acala prabAdhita prakhaNDa eka aimo pada mAdhike samAdhi sukha gahiye // 7 // gadya na dravyeNa khaMDayAmi na kSetreraNa khaMDayAmi na kAlena khaMDayAmi / na bhAvena khaMDayAmi suvizuddha eko jJAnamAtraH bhAvo'smi || 8 || maiM vastusvarUpa hU~, cetanAmAtra hI merA sarvasva hai, samasta bheda vikalpoM se rahita haiM, dravyakarma, bhAvakarma, nokarma rUpa upAdhi se rahita huuN| jIva svadravyarUpa hai - aise anubhavane para bhI maiM akhaNDita hU~ / jIva svakAlarUpa hai - aise anubhavane para bhI akhaNDita huuN| jIva svabhAvarUpa hai-aise anubhavane para bhI akhaNDita hU~ / bhAvArtha - eka jIva vastu svadravya, svakSetra, svakAna, svabhAvarUpa cAra prakAra ke bhedoM dvArA kahI jAtI hai tathApi cAra sattA nahIM hai. sattA eka hai| dRSTAnta-- cAra sattA isa prakAra me nahI hai jisa prakAra eka Amraphala cAra prakAra hai, isameM koI aMza rasa hai, koI aMza chilakA hai, koI aMza guThalI hai, koI aMga mIThA hai, usI prakAra eka jIvavastu meM aisA nahIM hai ki koI aMga jIvadravya hai, koI aMza jIva kSetra hai koI aMza jIvakAla hai koI aMga jIvabhAva hai| aisA mAnane para sarva viparIta hotA hai| isa kAraNa isa prakAra hai ki jaise eka Amraphala sparza rasa gaMdha varNa virAjamAna pudgala kA piNDa hai, sparzamAtra se vicArane para sparza mAtra hai, gaMdhamAtra se vicArane para gaMdha mAtra hai aura varNa mAtra se vicArane para varNa mAtra hai vaise hI eka jIvavastu svadravya, svakSetra, svakAla, svabhAva virAjamAna hai isIlie gvadrathyarUpa me vicArane para svadravyamAtra hai, svakSetra rUpa se vicArane para svakSatramAtra hai, svakAlarUpa se Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhya-sAdhaka adhikAra 241 vicArane para gvakAlamAtra hai va gvabhAvakA meM vicarane para svabhAvamAtra hai| ima kAraNa mA kahA ki jo vastu hai vaha akhaNDita hai / akhaNDita zabda kA aimA artha hai // 8 // makyA-jaise eka pAko pAmraphala tAke cAra aMza, rasa jAlI guThalI cholaka jaba maaniye| ye to na bane 4 aise bane jaise vaha phala, rUpa rasa gandha phAsa pravaNDa prmaaniye|| tame eka jIva ko dagba kSetra kAla bhAva, graMza meva kari bhinna-bhinna na bvaaniye| dravyampa kSetrarUpa kAlarUpa bhAvarUpa, cAroM rUpa pralava prakhaNDa sasA maaniye|| zAlinI yo'yaM bhAvo jAnamAtro'hamasmi, jayo jeya jJAnamAtraH sa na / jeyo jeyajJAnakallolavalgan, jJAna yajJAtRmavastumAtraH // 6 // jaya jJAyaka mambana ke Upara bahata bhrAnti calatI hai mA koI mA mamajhagA ki jIva vastu jAyaka va padagala makara bhinna rUpa-- cha: dravya paryanta gava jaMya hai| mA emA naM! nahIM hai / jaimA yahI kahane hai vaisA hai-maiM jo kAI caMtanA sarvasva mA vastupa vaha meM jayarUpa haiM parantu apane jIva meM bhinna chaha dravyoM ke samUha kA jAnapanA mAtra mA jayarUpa nahIM hai| bhAvArtha-ima prakAra hai ki maiM jAyaka aura mamamna chaha dravya mere aya-mA nI nahIM hai| balki jAna ayAna jAnapanApazakti,ya arthAta jAnane yogya zakti aura jJAnA arthAt anakanakti virAjamAna vastumAtra se tIna bheTa mega mvarUpamAtra hai, maiM aisA jaya rUpa hai| bhAvApaM-- isa prakAra hai ki maiM apane bApa ko vaMdya vedaka kapa meM jAnatA hai isalie merA nAma jaan| maiM Apa apane dvArA jAnana yogya haiM imIlie merA nAma jaya, esI do zaktiyoM meM lekara ananta gakti para imIlA merA nAma jJAtAaisA nAma bheda hai, vastu maMda nahIM hai| jIva jAyaka hai ora jIva ya rUpa hai-esA jo vacana bheda usame meM maMda ko prApta honA hai| bhAvArthavacana kA bhaMda hai / vastu kA bheda nahIM hai // 6 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 samayasAra kalaza TokA saMbaMdhA-kou mAnavAna kahe jAna to hamAro rUpa, aMya padAvya so hamAro rUpa nAhIM hai| eka ne pramANa aime dUjI praba kahUM jaima, sarasvatI praksara praratha eka ThAMhI hai| tase jJAtA mege mAma mAna cemanA barAma, meya rUpa sati anaMta mujha pAMhI haiN| tA kArana vacana ke meda meDa ko kou, mAtA mAna jJeya ko vilAsa sasA mAMhI hai| caupAI-sva-para prakAzaka zati hamAge, tAta vacana meda bhrama bhaage| meya dazA duvidhA parakAzI, nijarUpA paraspA bhaasii| dohA--nijasvarUpa prAtama kati, para rUpa para vst| jigaha lakhi lono peca yaha, tinheM lamvi liyo samasta // 6 // pRthvI kacillasati mecakaM kacinmecakAmecakaM kacitpunaramecakaM sahajameva tattvaM mama / tathApi na vimohayatyamalamedhasAM tanmanaH parasparasusaMhRtaprakaTazakticakraM sphurat // 10 // isa zAstra kA nAma nATaka samayasAra hai isalie jisa prakAra nATaka meM eka bhAva aneka rUpa meM dikhAyA jAtA hai umI prakAra eka jIvadravya aneka bhAvoM dvArA sAdhA jAtA hai merA jJAnamAtra jIvapadArtha kamasayAMga meM rAgAdi vibhAvarUpa pariNati se dekhane para azaddha hai-sA AsvAda AtA hai para aisA ekAnta nahIM hai| aisA bhI hai ki vaha eka vastu mAtra rUpa dekhane para zuddha hai-para aisA bhI ekAnta nahIM hai| azuddha-pariNatirUpa tathA vastumAtrarUpa eka hI bAra meM dekhane para vaha azuddha bhI hai zuddha bhI hai-isa prakAra donoM vikalpa ghaTita hote haiN| svabhAva meM sA hI hai to bhI samyagdaSTi jIvoM kI tatvajJAnarUpa jo buddhi hai vaha saMzayarUpa nahIM hotii| bhAvArtha-jIva kA svarUpa zuddha bhI hai, azada bhI hai| zaddha-azaTa bhI hai-aisA kahane para avadhAraNa karane meM bhrama ko sthAna hai tathApi jo syAhAdarUpa vastu kA avadhAraNa karate hai unake lie sugama hai / prama utpanna Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhya-mAdhaka adhikAra 243 nahIM honA hai| jIva vastu to paraspara milI huI svAnubhavagocara jIva kI aneka zaktiyoM kA samUha hai aura sarvakAla udyotamAna hai // 10 // saMbaMyA-karama avasthA meM prazukhaso vilokiyata, karama kalaMka soM rahita zuddha aMga hai| ubhe naya pramANa samakAla zuddhAzuddha rUpa, aiso paryAyadhArI jIva nAnAraMga hai| eka ho marma meM vidhArUpa paM tathApi yAkI, avaNDita cetanA zakati saravaMga hai| yahai. myAdvAra yAko meda syAThAyI jAne, mUrakha na mAne jAko hiyo haga-bhaMga // 10 // pRthvI itogatamanekatAM vaditaH sadApyekatAmitaH kSaNavibhaMguraM dhruvamitaH sadaMbodayAt / ita paramavistRtaM dhRtamitaH pradeza nija raho sahajamAtmanastavidamadbhutaM bhavam // 11 // aho ! jIvavamna kI anekAnta bampa mI AtmA ke gaNasvarUpa lakSmI acambhA upajAtI hai| vaha jIva vasnu paryAya dRSTi me dekhane para anekatArUpa bhAva ko prApta huI hai, dravya rUpa meM dekhane para sadA hI eka hai, premI pratIni ko utpanna karatI hai| 'samaya-samaya prati akhaNDa dhArApravAha rUpa pariNamatI hai mI dRSTi meM dekhane para vaha vinagatI hai, upajatI hai| 'sarvakAla eka rUpa hai' mI dRSTi se dekhane para marvakAla avinazvara hai aisA vicAra karane para gAgvata hai| vastu ko pramANa dRSTi se dekhane para pradezoM meM loka pramANa hai, jAna meM zreya pramANa hai| nija pramANa kI dRSTi se dekhane para apane pradezamAtra pramANa hai // 11 // saMbaMyA-niharakha dRSTi roje taba eka lpa, guraNa parayAya bheda bhAvasoM bahuta hai| asaMkhya parapeza saMjugata sattA pramANa, mAna kI prabhA so lokAlokamAnata hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 samayamAra kalaza TIkA paraje taraMgani ke aMga china bhaMgura haiM, cetanA sakati soM prakhaMDina pracata hai| mo hai jIva jagata vinAyaka jagatasAra, jAko mauja mahimA apAra adbhuta hai // 11 // pRthvI kaSAyakalirekataH svalati zAMtirastyekato bhavopahatirekataH spRzati muktirapyekataH / jagattritayamekataH sphurati ciccakAmtyekataH svabhAvamahimA-mano vijayate'dbhutAdadbhutaH // 12 // jIvadravya kI svarUpa kI mahimA sabame utkRSTa hai| vaha Azcarya meM AracayaMkA hai| vibhAvapariNAma gakti kapa vicArane para moha-gaga-dveSa kA upadrava hokara vaha svarUpa me bhraSTa ho pariNamatA hai mA pragaTa hI hai| jIva nagada gvApa kA vicAra karane para vaha cetanA mAtra svarUpa hai, gagAdi agaddhapanA vidyamAna hI nahIM hai| anAdikamaMmayoga rUpa pariNamA hai ima kAraNa maMmAra caturgani meM aneka bAra paribhramaNa hai / jIva ke gaddha svarUpa kA vicAra karane para jIvavastu sarvakAla mukta hai aimA anubhava meM AtA hai / 'jIva kA svabhAva sva-para jAyaka hai aisA vicAra karane para samasta jeya vastu kI anota anAgata vartamAna kAlagocara paryAya eka samaya mAtra kAla meM jJAna meM pratibimbampa hai| vastU ke svampa manAmAtra kA vicAra karane para zuddha jJAnamAtra zobhita hotA hai| bhAvArtha-vyavahAramAtra meM jJAna mamamta jaya ko jAnatA hai, nizcaya meM nahIM jAnatA hai apanA svampamAtra hai kyoMki seya ke sAtha vyApya-vyApaka rUpa nahIM hai // 12 // sabaiyA-vibhAva zakati parapati moM vikala dIse, zurucetanA vicAra te mahaja saMta hai| karama saMyoga soM kahAve gati ko nivAsI, nihavaM svarUpa sadA mukata mahaMta hai| nAyaka svabhAva gharaM lokAloka parakAso, sattA paramAraNa sattA parakAzavanta hai| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhya-sAdhaka adhikAra 2.45 mo? jIva jAnana jahAna kautuka mahAna, jAko kIrati kahA~ na anAdi ananta hai // 12 // mAlinI jayati sahajatejaH puJjamajjatrilokI skhaladakhilavikalpo'pyeka eva svarUpaH / svarasavisarapUcchinnatatvopalaMmaH, prasabhaniyamitAcizciccamatkAra eSaH // 13 // anubhava pratyakSa jJAnamAtra jIvavastu sarvakAla meM jayavanna prvrtii| bhAvArtha-vaha mAkSAt upAdeya hai| dravya ke svarUpa bhUta kevalajJAna meM jeya rUpa meM magna samasta jeyavastu ke kAraNa uma jIvavastu meM aneka prakAra paryAyabheda utpanna huA hai to bhI vaha eka jJAnamAtra jIyavastu hai| cetanAravarUpa kI ananta zakti meM vaha mamagra hai aura ananta kAla taka gAzvata rahane vAle vastumvarUpa kI ume prApti huI hai aura jJAnAvaraNakarma kA vinAza hIne para usakA niyamita kevalajJAna barUpa pragaTa huA hai| bhAvArtha-paramAtmA mAkSAt nirAvaraNa hai / / 13 / / / makyA-paMca parakAra mAnAvaraNa ko nAza kari, pragaTo prasiddha jaga mAhi jagamagI hai| jAyaka prabhA meM nAnA neya ko pravasthA dhari, aneka bhaI meM ekatA ke rasa pago hai| yAhI bhAMti rahegI dhanantakAla parayata, ananta zakati pheri anaMta soM lagI hai| nagoha devala meM kevala svApa zuddha, aimIjJAnajyoti kI sikhA mamAdhi jagI hai // 13 // mAlinI avicalitacidAtmanyAtmanAtmAnamAtmanyanavaratanimagnaM dhArayaddhvastamoham / uditamamRtacandrajyotiretatsamantAjajbalatu vimalapUrNa niHsapanasvabhAvam // 14 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 mamayasAra kalaza TIkA pratyakSa rUpa meM vidyamAna 'amRtacandrajyoti' pragaTa huii| 'amanacandra. jyoti pada ke do artha haiN| prathama artha- mokSa rUpa candramA kA prakANa pragaTa hamA arthAt 'zuddha jIvasvarUpa mokSamArga' aise arSa kA prakAza huaa| dUsaga arSa-amRtacaMdra nAma hai TIkA ke kartA AcArya kA so unakI buddhi kA prakAza rUpa zAstra sampUrNa huaa| zAstra ko AzIrvAda kahate haiM . nahIM hai koI tru jisakA aisA abAdhina svarUpa sarvakAla sarvaprakAra paripUrNapratApasaMyukta prakAzamAna hoo| yaha gAstra pUrvA para virodharUpa mala se rahita hai, artha me gambhIra hai tathA bhrAnti ko isane mUla me ukhAr3a diyA hai| bhAvArtha isa gAstra meM zuddha jIva kA svarUpa niHsandeharUpa meM kahA hai| jJAnamAtra gaDajIva ke dvArA zuddhajIva meM zuddha jIva ko nirantara anubhavagocara karate hue AtmA kA sarvakAla ekarUpa cetanA hI svarUpa hai| nATaka mamayamAra meM amRtacandra mUri dvArA kahA huA sAdhya-mAdhaka bhAva sampUrNa huA / nATaka mamayamAra gAstrapUrNa huA / yaha AzIrvAda vacana hai // 14 // saMbaMdhA-prakSara praratha meM magana rahe sadA kAla, mahAmukhovA sI mevA kAmagavi ko| pramalapravAdhita pralakha guNa gAvanA hai, pAvanA parama zuru bhAvanA hai bhaSi kii|| miSyAta timira apahArA varSamAna pArA, jamI ubhaM jAmaloM kiraNa dope ravi kii| aisI hai amRtacandra kalA viSArUpa pare, anubhava bazA paMpa TokA buTikavi kii| dohA-mAma sAdhya sApaka kaho, dvAra dvAdazama Thoka / samayasAra nATaka sakala, pUraNa bhayo saToka // 14 // zArdUlavikrIr3ita pasmAddatamamUtpurA svaparayorbhUtaM yato'trAntaraM rAgaSaparigrahe sati yato nAtaM miyaakaarkH| bhunAnA va yato'nubhUtirakhilaM binA kriyAyAH phalaM tavijJAnaghanodhamagnamadhunA kiriyA kiMcittila // 15 // nizcaya se jisakA avaguNa kaheMge aisA jo kucha eka paryAyArSika naya Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAbhya-sAdhaka adhikAra se mithyAdRSTi joba ke anAdikAla se lekara nAnA prakAra kI bhogasAmagrI ko bhogate hue moha-rAga-dveSarUpa azuddha pariNati ke kAraNa jo karma kA bandha anAdikAla se hotA thA so samyaktva ko utpatti se lekara zara jIvasvarUpa ke anubhava meM samAtA huA miTa gayA so miTane para kucha hai hI nahIM, jo thA so rhaa| usa kriyA ke phala ke avaguNa kahate haiM- usa kriyA ke phala ke kAraNa hI 'yaha AtmasvarUpa-yaha parasvarUpa' aisA anAdikAla se lekara dvividhApana huaa| bhAvA-moha-rAga-dveSa jIva ko svacaMtanApariNati hai aisA maanaa| aura usa kriyAphala ke kAraNa zuddha jIvavastu ke svarUpa meM antarAya hmaa| bhAvArtha jIva kA svarUpa to ananta catuSTayarUpa hai para usa kriyA phala ke kAraNa jIva ne anAdi se lekara ananta kAla gayA, apane svarUpa ko nahIM prApta kiyA va caturgati saMsAra kA duHkha prApta kiyaa| usa kriyA ke phala se azuddhapariNatirUpa pariNAma huA aura esA hone para 'jIba rAgAdipariNAmoM kA kartA hai aura bhoktA hai' ityAdi aneka vikalpa utpanna hue| aura usa kriyA ke phala ke kAraNa jIva ne ATha karmoM ke udaya kA svAda bhogaa| bhAvArtha-isa prakAra hai ki ATha hI karmoM ke udaya se jIva atyanta duHkhI haiM so bhI kriyA ke phala ke kAraNa hI hai // 15 // bohA-prabakavikucha pUrabazA, kahe mApa soM praap| sahana havaM mana meM bare, kare na pazcAttApa // saMbaMyA-jo maiM pApA chADidono pararUpa gahi lIno, kononabasero tahAM jahAM mero pala hai| bhogani ko bhogI karama ko karatA bhayo, hiravaM hamAre rAga deSa moha mala hai| aisI viparIta cAla bhaI jo pratIta kAla, so to mere kriyA kI mamatAhI ko phala hai| mAnaSTi bhAsI bhayo kriyA soM udAsIbaha, miyAmoha nidrA meM supana ko so phala hai // 15 // . upajAti svazaktisaMsUcitavastutatvAlyAkRteyaM samayasya zamnaH / svarUpaguptasya na kiMcisti, kartavyamevAmRtapaNAreH // 16 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 samayasAra kalama TokA pranthakartA kA nAma amRnacandramUri hai| yaha nATaka mamayasAra unakA kartavya nahIM hai| bhAvArtha --ima prakAra hai ki nATaka mamayamAra grantha kI TIkA ke kartA amanacandra nAmaka AcArya pragaTa hai tathApi va mahAna hai, bar3e hai, saMsAra meM virakta haiM isalie grantha karane kA abhimAna nahIM karate hai| dvAdazAMgarupa mUtra anAdi nidhana hai, kisI ne kiyA nahIM hai sA jAna kara amRtacandramUri ne apane ko graMtha kA katAM nahIM mAnA hai, kAraNa ki zaddha jIva. svarUpa kI nATaka samasAra nAmaka granthampa vyAcyA aisI vacanAtmaka sandarAzi meM kI gaI hai jisameM svayaM athaM kI mUcita karane kI kti hai aura jisake dvArA jIvAdi padArthoM kA dravya-gaNa-payAMyarUpa, utpAda vyaya dhrIvya rUpa athavA heya upAdeya rUpa nizcaya hI prakAzamAna huA hai // 16 // dohA-amRtacandra munirAjakRta, puraNa bhayo garaMtha / samayasAra nATaka pragaTa, paMcama gati ko paMtha // 16 // / / itizrI amatacaMdra kRta samayasAra kI rAjamalanIya TIkA samApta / /