Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI yazovijayajI Ibollebic lol dAdAsAheba, bhAvanagara, phona : 0278-2425322 300484s Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmayika lekha saMgraha laka munirAja vidyA vijaya jo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat :--- Ga www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vijaya dharma sUri granyamAlA pustaka 66 sAmayika lekha saMgraha lekhaka: sunigaja vidyA vijayajI 10891 4 mA zrI vijaya dharma sari zivapurI ( madhya bhArata ) nini Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka satyanArAyaNa paMDyA maMtrI, vijaya dharma sUri - pranthamAlA zivapurI madhya bhArata prathamAvRtti 500 sarvAdhikAra surakSita hai janavarI 1951 mUlya 111-) mudraka dvArikAprasAda mizra 'dvArikeza' svAdhIna presa, jhAMsI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda sAre saMsAra meM duHkha kA dAvAnala prajvalita ho uThA hai| jisakI saMskRti meM AdhyAtmika bhAvanA kA prAdhAnya rahA hai, vaha bhAratavarSa meM bhI isase baccA nahIM hai| kAraNa spaSTa haiM, bhAratavarSa meM bhI jar3avAda ne apanA AtaMka jamA diyA hai| krotra, mAna, mAyA, lobha, IrSyA, dveSa, svArtha, asatya, anIta aura tajjanya hiMsaka manovRtti sarvavyApI bana gaI hai| usakI pratikriyA kA phala Aja bhAratavarSa bhI bhoga rahA hai / prAtmika burAiyoM kA phala acchA kabhI nahIM ho sakatA / jo loga dUsaroM kA IrSyA dveSa karake rAjI hote haiM unakA rAjopana taba taka hai : "jaba taka pUrabala puNya kI pU'jI nahIM karAra / " puSya kI pUMjI khatma hone para vaha daradara kA bhikhArI banatA hai| rogazoka-saMtApa se AkrAnta ho jAtA hai, sAre saMsAra ke lie vaha dayApAtra bana jAtA hai / dUsaroM ko dukhI karake svayaM sukhI koI ho nahIM sakatA / sUkhe patte ko girate hue dekha kara haMsane vAlI koMpaleM bhUla jAtI haiM ki kala hama bhI sur3eMge aura gireMge hii| kabhI-kabhI to pApa kA phala tatkAla dekhane meM AtA hai| sattA ke yA zrImaMtAI ke mada meM nirdoSa ko satAne vAle ke Upara ekadama Aphata A jAtI hai, taba duniyAM ko yaha kahane kA maukA mila jAtA hai ki "dekhA, kudarata kisI ko nahIM chor3atI / " isI lie to zAstrakAroM ne kahA hai: - zratyuprapuNya pApAnAmihaiva labhyate phalam // kudarata ko yA Izvara ke ina niyamoM ko jAnate hue, samajhate hue mora dekhate hue bhI, manuSya kI prAtmA para moha kA aisA pardA girA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ duI ki vaha ase jIvana ko zuddha-pavitra mArga kI ora nahIM le jAtA / viTA kA kor3A, jaise viSTA meM hI Ananda mAnatA hai, usI prakAra dUsaroM ko burAiyAM nindA, dveSa, IrSyA aura nirdoSoM ko satAne kA svabhAva vAle usI meM Ananda mAnate rahate haiN| saMsAra ke sAre kSetroM meM prAyaH yahI pApAcAra, bhraSTAcAra aura pAzavikatA kA naMgA nRtya ho rahA hai| aura sAtha hI sAtha isakA phala bho bhogA jA rahA hai| prAzcarya to yaha hai ki jo apane ko sajjana batA rahe haiM, ve hI durjana kA kAma karate dekhe jAte haiN| jo rakSaka haiM, ve bhanaka bane baiThe haiN| adhika dukhaH kA viSaya to yaha hai ki bar3e-bar3e javAbadAra loga svayaM aisI guNDezAhI ko protsAhana dete haiN| saMsAra kI aisI ghaTanAoM ko dekhakara kabhI-kabhI yaha sAdhu hRdaya bahuta hI dravita hotA hai / aura usa samaya jo-jo vicAradhArA pravAhita hotI hai usI ko lipibaddha kara letA hU~ aura aise lipibaddha kie hue tayA 'madhya bhArata sandeza, nava prabhAta, jana jagata, prabhAta, vikrama Adi prasaddha patroM meM prakAzita hue mere lekhoM kA saMgraha-yaha hai merA 'sAmayika lekha saMgraha' isake atirikta ina lekhoM ke viSaya meM mujhe kyA kahanA hai ? yahI ki janatA isako par3he aura vAstavikatA ko samajhe yahI saMketa / zivamastu srvjgtH| -vidyA vijaya zivapurI ( madhya bhArata) 1 mArca 1953 dharma saM0-31 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 1-zikSaNa aura caritra-nirmANa ... ... 2-bhagavAna mahAvIra kA sAmyavAda 3-macchI ke utpAdana dvArA mAnava jIvana kI rakSA ... 4-Adhuni zikSA meM sinemA kA sthAna 5-mAnava aura mAMsAhAra 6-sacce sevakoM kA sammAna -imArI zikSaNa saMsthAe~ 8-sarva vyApI ucchRkhalatA 9-bhAratIya saMskRti ke kucha pratIka 1.-aparAdhoM kI rokathAma 11-buddhijIvI aura zramajIvI 16-svatantratA aura sutantratA 15-prakAzita pustakeM 14-prazAsakIya zikSaNa saMsthAyeM 15-hiMsA kA pariNAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSaNa aura caritra-nirmANa / mAnava jAti ke sAtha zikSasa kA sambandha hamezA se calA AyA hai / koI aisA samaya nahIM thA, jabaki manuSya ko zikSaraNa na diyA jAtA ho / saMsAra parivartanazIla hai, isaliye zikSaNa kI paThana-pAThana praNAlI meM, evaM pAThyakrama tathA anyAnya sAdhanoM meM parivartana avazya hotA rahA hai| kintu, zikSaNa, yaha to anivArya vastu banI rahI hai| " AvazyakatA AviSkAra ko jananI " jisa-jisa samaya jisa cIja kI AvazyakatA utpanna hotI hai, usa samaya usa coja kI utpatti anAyAsa ho hI jAtI hai| "kAra sa ke binA kArya kI utpatti nahIM hotI" / kisI bhI deza meM, kisI bhI samAja meM balki kisI bhI kuTumba aura vyakti meM bhI, jo-jo prabattiyAM hotI haiM, ve saba sahetuka hI huA karatI haiN| zikSaNa, eka yA dUsarI rIti se sabhI dezoM, samAjoM aura vyaktiyoM meM huA, hotA AyA aura ho rahA hai / kintu jaise usake tarIkoM meM - praNAlikAoM meM pharka rahA hai, usI prakAra usake hetuoM meM bhI / I * zikSaNa kA hetu bhAratavarSa AdhyAtmika pradhAnatA rakhane vAlA deza hamezA se rahA hai / Izvara, puNya, pApa Adi kI bhAvanA ko sAmane rakha kara hI usakI pratyeka - pratyeka pravRtti Aja taka rahI hai / aura yahI usakI saMskRti hai / vyaktigata svArtha, lobha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) Adi ke kAraNa burA kAma karate huye bhI, usako burA samamanA, evaM pApa samajhanA, yaha bhArata kI saMskRti kA mukhya lakSaNa rahA bhAratIya zikSaNa ke hetu meM bhI AdhyAtmikatA kI bhAvanA hI pradhAna rahI hai / 'sA vidyA yA vimuktaye' 'Rte jJAnAta na muktiH' ye usI siddhAnta ke pratIka haiN| vahI vidyA, vidyA hai jo mukti ke lie sAdhana bhUta ho' tathA 'jJAna vidyA ke binA mukta nahIM hotI' yaha dikhalA rahA hai ki zikSaNa meM hamArA hetu AtmakalyANa kA thA, Izvara ke nikaTa pahuMcane kA thA aura usI hetuke pariNAma-svarUpa hamAre sAmane yaha kartavya rakkhA gayA thA ki 'mAtRdevo bhava, pitRdevo bhava,' 'prAcArya devo bhava,' 'matithidevo bhava,' 'dhama cara' 'satyam vada' ityAdi / zikSaNa kA kSetra pavitra kyoM ? mAnava ko saccA mAnava banAne ke liye hI hamArA zikSaNa, zikSaNa kA kArya karatA thaa| aihika-sukha to usake antargata thaa| vaha anAyAsa hI mila jAtA thaa| bhautika sukhoM kA lakSya bhAratIya-zikSaNma meM nahIM thA, phira bhI bhAratIya prajA una sukhoM se vaMcita bhI nahIM rahatI thI, kyoMki AdhyAtmikatA-yAtmikazakti-eka aisI cIja hai jisake Age koI bhI siddhi hastagata huye binA nahIM rahanI, isIlie bhAratavarSa meM zikSaNa ko sabase adhika pavitra kSetra mAnA hai| vidyAguru kA mahatvaprAcIna kAla meM vidyA, vidyAguru aura vidyArthI, isa tripuTI kI ekatA hotI thii| vidyArthI vidyA ke upArjana meM vidyAguru ko eka mahatva kA sthAna mAnatA thaa| vidyA kI prApti meM vidyA-guru Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) kI kRpA aura AzIrvAda ko hI pradhAna kAraNa mAnatA thA / aura isI kAraNa se unake prati ananya zraddhA aura bhakti rakhatA thaa| guru ke guNa ziSya meM AnA, yaha Avazyaka thaa| guru kI kRpA ke sivAya yaha kaise ho sastA hai ? yaha bhAratIya saMgkRti thii| yahI kAraNa thA ki 'gurukula vAsa' AvazyakIya samajhA jAtA thaa| upaniSadoM aura jainAgamoM meM aise 'gurukulavAsa' kA bahuta mahatva batAyA gayA hai / "vidyA vinaya se prApta hotI hai" yaha hamAre deza kI zraddhA kA eka pratIka rahA hai| vinaya-hIna vidyArthI kI kyA dazA hotI hai, isakA sundara citraNa jainoM ke uttarAdhyayana sUtra ke prathama adhyayana meM pAyA jAtA hai| vidyArthiyoM ke caritra-nirmANa kI yahI prAthamika bhUmikA hai| prAcInazikSaNa-paddhati meM isakA prAdhAnya thaa| prAcIna zikSaNa saMsthAe~ upaniSad aura jainAgamoM meM prAcIna zikSaNa-paddhati kA jo varNana pAyA jAtA hai, umameM gurukula, athavA AzramoM kA kAphI varNana AtA hai| prAcInakAla meM zikSasa kI jo saMsthAyeM pracalita thIM, unameM mukhya prAzrama the| ATha varSa kI umra se bAlakoM ke zikSasa aura caritra-nirmANa kA kArya aise ho zrAzramoM meM prArambha hotA thA / yadyapi itihAsoM meM vidyApIThoM kA varmana bhI zrAtA hai, jinameM nAlandA, mithilA, banArasa, vijayanagara, vallabhIpura aura takSazilA Adi sthAnoM ke vidyApIThoM kA kAphI ullekha milatA hai / ve vidyA-pATha Aja ke vizva-vidyAlayoM ke sthAna meM the| dasa-dasa hajAra chAtroM kA rahanA, pandraha sau zikSakoM kA par3hAnA, sAmAjika, Arthika, rAjanaitika, aitihAsika bhaugolika Adi aneka viSayoM kA ucca-koTi kA jJAna karAnA yaha una vidyApIThoM kA kArya kSetra thaa| kintu caritra-nirmANa kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArya,jo ki bAlyAvasthA se honA Avazyaka hai, vaha to una AzramoM meM hI hotA thaa| ina AzramoM kI saMkhyA bhAratavarSa meM saikar3oM kI nahIM, sahasroM ke parimANa meM thiiN| itihAsakAroM kA kathana hai ki jaba agarejoM ne baMgAla para apanA adhikAra jamAyA usa samaya kevala baMgAla meM assI hajAra (80,000) Azrama the / kahA jAtA hai ki pratyeka cArasau (400) manuSyoM kI bastI ke Upara eka-eka pAzrama thaa| Aja bhI baMgAla ke kisI kisI grAma meM aise Azrama kA namUnA milatA hai, jisako 'bagIya-bhASA' meM "Tola" kahate haiN| ye pAzrama kisa prakAra se calAye jAte the, kauna calAte the, kahAM taka vidyArthI rahate the ityAdi AvazyakIya bAtoM kA ullekha karanA imalie jarUrI samajha rahA hUM ki pAThakoM ke khyAla meM yaha bAta A jAya ki caritra-nirmANa ke lie kaise vAtAvaraNa kI pAvazyakatA hai| prAcIna Azrama (gurukula):prAcIna samaya ke Azrama, jinako 'gurukula' kahA jA sakatA hai, ve sAdagI aura pavitra vAtAvaraNa ke pratIka the| na bar3e 2 makAna the, na phanIcara kA ThATa thaa| sundara pakSa-vATikAoM meM bane hue miTTI ke sAde makAnoM meM, ye Azrama calate the| guru , ziSyoM kA sambandha mAno kauTumbika sambandha thaa| AzramoM ko calAne vAle guru bhoga-vilAsoM meM lipta, zRGgAra ke putale, vyasanoM se bhare hue, sAMsArika vAsanAoM meM rahane vAle gRhastha nahIM the| ve tyAgI, saMyamI, jitendriya, vAnaprastha athavA virakta RSi the / uttama saMskAra vAle, zuddha gRhasthAzrama kA pAlana karane vAle mAtA pitA, chaH sAta varSoM taka apane baccoM meM sundara saMskAra DAla karake vidyAdhyayana ke lie aise pavitra vAtAvaraNa vAle AzramoM meM-gurukuloM meM rakhate the| kahA jAtA hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) adhika se adhika 44 (cavAlIsa) aura kama se kama 25 (paccIsa ) varSa taka ina AzramoM meM ve bAlaka rahate the| yaha vaijJAnika anubhava siddha-satya hai ki vAtAvarama kA prabhAva mAnava jIvana para par3e binA nahIM rhtaa| sAMsArika vAsanAoM se dUra rahane vAle, prakRti kI goda meM krIr3A karane vAle, tyAgI-saMyamI-gurujana kI sevA meM lage rahane vAle, vicAra, vANI aura AcaraNa eka hI prakAra ke rakhane vAle guruoM kA pratidina sadupadeza zravaNa karane vAle, unake pavitra jIvana se preraNA prApta karane vAle aura varSoM taka-yauvana kI ghora ghATI se pAra ho jAne taka-brahmacarya kA pAlana karate hue eka hI garu ke Adarza ko sAmane rakhakara, vidyAdhyayana ke sAtha apanA caritra-nirmANa karane vAle, una bhAratIya pAlakoM, yuvakoM aura vIroM kA kaisA caritra- nirmANa huA karatA hogA, yaha dikhalAne kI AvazyakatA hai kyA ? aise AzramoM meM zAstra-vidyA aura zastra-vidyA donoM sikhalAI jAtI thii| zAstra-vidyA, bhAtmikajJAna ke lie hotI thI aura zastra-vidyA rakSaNa ke lie hotI thii| kisI ko hAni pahu~cAne ke lie nahIM / kuTumba, deza aura AtmarakSA kA jaba-jaba prasaMga aa par3atA thA, taba ve zastra-vidyA kA prayoga bhI karate the| eka hI guru kA Adarza sAmane rahane se caritra-nirmANa meM vibhinnatA bhI nahIM hotI thii| vidyApITha aise AzramoM se lAbha uThAne ke pazcAt , jo uccakoTi kI bhinna 2 viSayoM kI vidyA prApta karanA cAhate the, ve loga una vidyApIThoM meM sammilita hote the, jinakA saMkSepa meM maiMne ullekha Upara kiyA hai / mAdhyAtmika, bhAvanA-yukta, sundara caritra-nirmANa hone ke bAda, manuSya kahIM bhI athavA kisI bhI kArya kSetra meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ utare usake patana hone kI sambhAvanA bahuta kama rahatI hai| kahA jAtA hai ki ina vidyApIThoM meM adhya pana kA kArya prAyaH bauddha evaM anya sAdhu mahAtmA karate the| ina vidyApIThoM ke saMrakSaka bar3e bar3e rAjA mahArAjA the / ina ko calAne ke liye kaI gAMvoM kI Avaka hotI thii| jisase na to vidyApIThoM ke saMcAlakoM ko Arthika-cintA hotI thI aura na vidyArthiyoM ko vidyAdhyayana ke lie dravya kA bojha uThAnA par3atA thA / pAzcAtya saMskRti kA pramAva saikar3oM varSa pahale kI bAteM aba to zAstra mAtra aura bhUnakAlIna itihAsa kI bAteM kaha gaI haiN| samaya kA parivartana ho gyaa| sadiyoM se hamArA deza vibhinna-saMskRtiyoM ke AdhIna rahA / hamArI vidyA, hamArI saMskRti, hamArA rakSaNa, hamArI dhArmikatA, hamAro artha-saMpatti sabhI dUsaroM ke prAcIna rahI, aura so bhI aise logoM ke AdhIna rahI, jinakA bhaya hamase viparIta, jinakI saMskRti hamase viparAta, balki saMkSepa se yahI kahanA cAhiye ki caritra-nirmANa ke sAtha meM saMbaMdha rakhane vAlI kiMvA mAnava-jIvana kI saphalatA se sambandha rakhane vAlI, sabhI bAteM hamase viparIta ! eka sAkRta jIvana meM bhautikavAda ko, jar3avAda ko pradhAnatA detI hai aura isI saMskRti ( bhAratIya maskRti) AdhyAtmikavAda ko| eka bhoga kI upAsikA hai, to dUsarI tyAga kI, saMyama kI / eka svArthasiddhi ke liye dUsare kA sarvanAza sikhAtI hai, to dUsaro dUsare ke sukha ke lie svArtha kA bhI balidAna sikhAtI hai| isa prakAra donoM saMskRtiyoM kA saMgharSaNa hI hamAre deza ke patana kA kAraNa ho rahA hai| jina mahAnubhAvoM ke Upara caritra-nirmANa aura saMskRti-rakSaNa kI vizeSa javAbadArI hai ve prAyaH bhAratIya-saMskRti se viparIta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti meM pale pAse hone ke kAraNa, hamAre deza ke lie jo bAteM burI haiM-patana ke kAraNabhUta haiM- unheM bhI protsAhana de rahe haiN| udAharaNa ke taura para-jaisa sinemaa| kauna nahIM jAnatA ki corI, jhUTha, prapaMca, vyabhicAra Adi saMsAra kI sArI burAiyAM sinemA sikhAtA hai ? jahAM hamArI saMskRti mAtA bahana aura . yuvatI putrI ke sAtha eka Asana para baiThane kA putra, bhAI aura pitA ko bhI niSedha karatI hai, vahAM kisI bhI strI ke sAtha, kisI bhI prakAra baiThane, ghUmane aura saira vihAra karane kI pravRtti kahAM se calI ? jahAM kula-zIla kI samAnatA aura bhinna gotra ko dekhakara vivAha zAdiyAM karane kI saMskRti thI, vahA~ hara kisI ke sAtha hara kisI mamaya aura hara kisI prakAra sambandha ( lagna nahIM) jor3a kara varNa saMra prajA utpanna karane ko kisane sikhAyA ? jahAM kisI bhI para-strI ke sAmane netra se netra milA kara bAta karanA bhI anucita samajhA jAtA thA, vahAM javAna lar3ake lar3akiyoM ko eka sAtha baiThanA, ha~sI majAka karanA, eka baiMca para baiTha kara par3hanA, eka sAtha sinemA dekhane ko jAnA ityAdi bAteM kimane sikhAyauM ? jahAM mAtA, pitA, guru, atithi Adi pUjyoM ko deva samajha kara unake prati bahumAna rakkhA jAtA thA, unake sAtha viveka aura vinaya pUrvaka bAtacIta kI jAtI thI, vahAM Aja unakA apamAna kiyA jAtA hai| unake prati yuddha kiyA jAtA hai, unake Upara mukadame kiye jAte haiN| are, apanI svArtha siddhi ke lie unakA khUna naka kiyA jAtA hai, yaha saMskRti kahAM se Ayo ? yahAM hamAre khAna-pAna meM bhakSA-abhakSya kA vicAra kiyA jAtA thA, pApa ko pApa samajhA jAtA, vahAM aAja ahiMsA, satya aura prema ke nAre lagAte huemahAtmA gAMdhI jI ke ziSya hone kA dAvA karate hue samAoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) meM mahAtmA gAMdhI jI kI ahiMsA, satya aura prema para tAliyAM piTavAte hue bhI mAMsAhAra chUTe nahIM, zarAba chUTI nahIM, aNDe chUTe nahIM, koTa, patalUna, TAI, kAlara chUTe nahIM, sigareTa chUTe nahIM, arthAt sAhebazAhI chUTe nahIM, yaha kisakA pratApa hai ? saMkSepa meM kahA jAya to -- caritra nirmANa kI pukAra karate hue bhI caritra nirmANa ke vidhAnaka hamArA khuda kA AcaraNa ho balki, caritra nirmANa kI vighAtaka pravRttiyoM ko uttejana diyA jAya, isase caritra nirmANa kI siddhi kabhI siddha ho sakatI hai kyA ? vizeSa duHkha kI bAta to yaha hai ki jo bAteM hamArI bhAratIya saMskRti se viparIta haiM- hAnikAraka haiM- hAni pratyakSa dikhAI de rahI hai, phira bhI usa pAzcAtya saMskRti kI dena ko hama acchA samajha kara, dUsaroM se bhI acchA manavAne kA prayatna karate haiM / yaha deza kA durbhAgya nahIM to aura kyA kahA jA sakatA hai ? vidyArthiyoM kA caritra-nirmANa ' mujhe to yahA~ hamArI zAlA, vidyAlayoM, mahAvidyAlayoM Adi zikSarama-saMsthAoM meM par3hane vAle vidyArthI tathA vidyArthiniyoM ke caritra-nirmANa ke viSaya meM kucha kahanA hai| kyoMki deza kI, samAja kI aura vAstavika mAnavadharma kI bhAvI unnati kA AdhAra unhIM ke Upara hai| ve hI sacce nAgarika banakara bhAratavarSa ko, jaisA pahale thA, duniyAM kA guru banA sakate haiM / aura usakA sarva AdhAra unhIM ke 'caritra-nirmANa' para rahA huA hai / zikSaNa, yaha to caritra nirmANa ke sAdhanoM meM se eka hai| hamArA mukhya dhyeya to caritra-nirmAsa kA hai / 'bI0 e0' hoM cAhe na hoM 'ema0 e0 ' ' ela0 ela0 bI0' ho cAhe na hoM 'pI0 eca0 DI0' 'DAkTara' 'kalekTara' 'eDITara' 'oDiTara' 'kanDakTara' 'berisTara, ' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com -
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 9 ) 'mAsTara', 'monITara', hoM cAhe na hoM, hamArA pratyeka chAtra saccA nAgarika aura hamArI pratyeka bahana saccI mAtAdevI bananI caahie| jina mahAnubhAvoM para hamAre ina bhAvI uddhArakoM ke, deviyoM ke jIvana-nirmANa kI, saJcI nAgarikatA kI jabAbadArI hai, unako bahuta gambhIratA pUrvaka, soca-samajha karake eka navIna zikSaNa ke kSetra kA nirmANa karane kI zrAzyakatA hai| maiM yaha samajhatA hU~ ki yaha kArya ati kaThina hai / sahamA parivartana karane lAyaka vastu nahIM hai| kyoMki sadiyoM se hamAre jIvana ke aNuaNu meM viSa vyApta ho gayA hai / hameM kAyA kaJcana jaisI banAnI hai kintu jaba taka isa viSa kA nAza na ho, taba taka kAyApalaTa kA koI bhI prayoga saphala nahIM ho sktaa| hamAre viSa kI yaha paramparA lambe samaya se-pIr3hiyoM se calI AI hai| koI bhalI athavA burI pravRti isI prakAra paramparA meM calI AtI hai| mAja hamAre vidyArthiyoM, yuvakoM, yuvatiyoM meM kucha burAiyA~ kucha loga dekha rahe haiM / ve hamArI khuda kI dena haiM, yaha hama bhUla jAte haiM / sAsU ko satAne vAlI bahU yaha bhUla jAtI hai ki "maiM bhI kala sAsU hone vAlI huuN| maiM apanI sAsU ko nahIM satA rahI hUM, kintu apanI bahU ko satAne kI vidyA sikhA rahI huuN|" mAnava anukaraNa karane vAlA prANI hai| vaha yaha nahIM dekhatA hai ki yaha jo kucha kara rahA hai, vaha kisa lie kara rahA hai| vaha to yahI dekhatA hai ki yaha aisA karatA hai, imalie mujhe bhI aisA hI karanA cAhie / pAzcAtya saMskRti ko hamAre jina dezavAsiyoM ne apanA liyA hai, unhoMne kaba socA thA ki yaha veza, yaha khAna-pAna, yaha rahana-sahana usa deza ke lie upayogI ho sakatI hai, hamAre lie nahIM ? phira bhI zauka se, mitroM ko rAjI karane ke lie, apanA mahatva dikhalAne ke liye yA kisI bhI kAraNa se, pazcima kI bAtoM ko svIkAra kara liyA / yahAM taka ki Aja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (90 ) ume chor3anA muzkila ho gayA hai| jaba bar3e-bar3e logoM kI yaha dazA hai, taba phira ina vidyArthiyoM kI to bAta hI kyA kahaiM ? ___ kahane kA tAtparya yaha hai ki ucita yA anucita kimI bhI prakAra se jo bAteM bhalI yA burI hama eka dUsare meM dekhate haiM, ve kisI na kisI kA dana hai| isaliye merA namra mata hai ki hamAre lAkhoM karor3oM bAlaka-bAlikAoM, yuvaka-yuvatiyoM kA 'caritranirmANa karanA hai to hamAre vartamAna DhAce ko AmUla parivartana karanA hogaa| bhale hI isake lie mamaya lage, bhale hI usake lie kitanA ho svArthatyAga karanA pdd'e| ___ yaha kArya isaliye bhI adhika kaThana mAlUma hotA hai ki cAroM AzramoM kI zreSThatA kA mUla kAraNa jo gRhasthAzrama hai, vahI isa mamaya prAyaH chinna-bhinna aura patita ho gayA hai| aise prasaMsvAga, jhUTha aura prapaJca meM ota-prota, jinameM ImAnadArI kA nAmo nizAna nahIM, anyAya ke dravya se udara poSaNa karane vAle, gRhasthAzrama ke niyamoM kA pAlana na karane vAle, bAlaka ko janma dene ke atirikta, unake prati apanA kartavya nahIM samamane vAle, bhASA zuddhi ko bhI na samajhane vAle mAtA-pitAoM ne chaH sAta varSoM kI umra taka apane bAlakoM meM pratyakSa yA apratyakSa jo bure saMskAra DAle haiM-DAlate haiM, unheM miTAkara navIna saMskAra aura nayA hI Adarza caritra-nirmANa hameM karanA hai| isalie bhI maiM yaha kArya adhika kaThina samajhatA huuN| kucha bhI ho, mAnava jAti ke lie koI kArya azakya nahIM hai| sAhasa, dRr3ha pratijJA, nirantara parizrama aura dhairya-pUrvaka kiyA huzrA prayatna kabhI niSphala nahIM ho sktaa| sATha mATha varSoM kI ghora tapasyA ne bhArata ko svatantratA prApta kraaii| pichale tIna varSoM meM bhI jo kucha huA hai, vastutaH dekhA jAya to kama nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) hai / jo kucha azAnti, duHkha aura nyUnatA dekhI jAtI hai vaha to kucha logoM ke lobha, IA, dveSa, anubhava-hInatA, svAtha-siddhi aura jIvana ko AdarzitA ke abhAva ke hI kAraNa hai / yadi ye bAteM na hotI to, tIna varSoM meM hI bhArata-vapa saccA svarga vana jaataa| phira bhI hameM nigazA chor3akara hamarI pAThazAlA, vidyAnya, mahAvidyAlaya Adi zikSaNa saMsthAoM meM adhyayana karane vAle vidyArthI aura vidyArthiniyoM ke caritra-nirmANa ke lie prayatna avazya karanA caahie| kyA karanA cAhie ! 1-vidyArthiyoM ke caritra nirmANa ke lie, jaisA ki maiM Upara likha cukA hUM, vAtAvaraNa zuddha na kiyA jAya taba taka koI bhI prayatna, jaisA cAhie, vaisA saphala nahIM hogaa| isalie caritra nirmANa meM jo-jo vighAtaka bAteM hamAre deza meM pracalita hoM, aisI bAtoM ko samUla naSTa karanA cAhie / jaise ki sinemA', zRGgAra-rasapoSaka pustake, samAcAra-patroM meM chapane vAle vIbhatmavijJApana, mAsika, sAptAhika Adi patroM meM chapane vAle bIbhatsa citra prAdi jo-jo bAteM caritra ko patita karane vAlI hoM, unheM sarakAra ko cAhie ki banda kara deN| abhI-abhI aisA sunane yA par3hane meM AyA hai ki sarakAra ne amuka umra taka ke bAlakoM ko 'sinemA' dekhane kA pratiSedha kiyA hai kintu viSa to viSa hI hotA hai, choToM ke lie aura bar3oM ke lie bhii| jaba hama isa bAta ko svIkAra karate haiM ki bar3oM ke guNa avaguNa kA prabhAva choToM para bhI par3atA hai to phira jisa viSa kI chUTa bar3oM ko dI jAtI hai, usa viSa kA prabhAva choToM para nahIM par3egA yaha kaise Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) mAnA jA sakatA hai ? isake atirikta manovijJAna ke siddhAntAnusAra, niSedha bhI kabhI adhika preraNotpAdaka hotA hai| jisa cIja kA kisI ko, khAsa karake bAlakoM ko niSedha kiyA jAtA hai, to usakI tarapha usakI cittatti adhika prerita hotI hai| imalie aisI cIjoM kA sarvathA adRzya honA, yahI adhika lAbhadAyaka hotA hai / maiM yaha mAnatA hUM ki 'sinemA' yaha kisI bhI kArya-pracAra ke lie eka bahuta acchA sAdhana hai aura usa sAdhana kA upayoga apane jIvana stara ko Upara uThAne ke lie yadi sarakAra karanA athavA karAnA cAhe, to vaha kara sakatI hai| kintu varta na samaya meM 'sinemA' dvArA jo pracAra ho rahA hai, vaha hamArI bahU-beTiyoM hamAre bAlaka-yuvakoM tathA zuddha gRhasthAzrama ko patita banAne ke atirikta aura kisa bAta meM upayogI ho rahA hai ? ____ isI prakAra zRGgAra se bhare hue upanyAsa bhAdi bIbhatsa pustakeM, citra, vijJApana Adi para bhI sarakAra ko sakhta niSedhAtmaka AjJAe~ pracalita karanI caahie| eka bhora se hamAre bAlakoM aura yuvakoM kA jIvana-stara Upara uThAne kI hama bAte kareM aura dUsarI ora se caritra ke patana karane vAle sAdhanoM kA pragara kareM yaha 'vadatovyAghAt' nahIM to aura kyA jo gRhastha paisA paidA karane ke lie bhAratIya saMskRti se viruddha aisA vyabhicAra-pracAraka dhaMdhA karate haiM ve dezadrohI nahIM haiM kyA ? deza ke zurbhAcantakoM kA to yahI kattavya hai ki hamArI saMskRti kA rakSaNa ho, hamArI bahana beTiyoM kA caritra pavitra rahe, hamAre yuvaka ucca prakAra kA apanA caritra nirmANa karake sacce mahAvIra, sacce nAgarika aura sacce Adarza puruSa bane, aisA kArya kreN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) 2 - zIghratA se na ho to dhIre dhIre hI hamAre deza kI zikSaNa saMsthAoM kA parivartana karanA jarUrI hai / pratyeka grAma meM zikSaNa saMsthAoM ke anupAta meM chAtrAlaya avazya hoM / prAcIna paddhati ke anusAra nahIM to, kama se kama prAcIna aura navInatA kA mizraNa karake hamArI zikSaNa saMsthAe~ nirmANa karanI cAhie~ / zikSaka bhale hI bhinna bhinna viSayoM ke aneka hoM kintu umra aura zikSaNa ke lihAja se vidyArthiyoM ke vibhAga karake unakA eka sAtha rahanA, ekasAtha khAnA pInA, rahana-sahana, Adi hoM, evaM eka hI vayovRddha, jJAnavRddha, anubhavavRddha, vyavahAra kuzala, saMyamI nirlobhI adhiSThAtA kI dekhabhAla meM una vidyArthiyoM ko rakhA jAnA cAhie aura zikSaNa ke atirikta samaya ke lie unakA kAryakrama aisA banAyA jAnA cAhie ki jisase unakA zArIrika, mAnasika, bauddhika aura AdhyAtmika vikAsa bhI ho, unameM aneka prakAra ke guNa AveM aura ve sacce nAgarika baneM / * yadyapi vartamAna samaya meM vidyAlayoM aura mahAvidyAlayoM ke sAtha bAhara ke vidyArthiyoM ke lie prAya: chAtrAlaya ( hosTala ) bane haiM parantu caritra nirmANa ke lie ve upayogI nahIM haiN| bAhara ke vidyArthiyoM ko rahane kI anukUlatA mAtra ke ve chAtrAlaya haiN| merA Azaya gurukula jaise chAtrAlayoM se hai / kisI prakAra ke bheda-bhAva na rakhate huye, zikSAlayoM meM par3hane vAle sabhI chAtroM ke liye, eka eka Adarza - puruSa kI dekhabhAla meM amuka-amuka saMkhyA meM vidyArthiyoM ko rakhane kA prabandha honA caahie| aisA hone se mAtA-pitA ke kiMvA bAhya jagata ke kusaMskAroM se ve baca jAya~ge Apasa meM bhrAtRbhAva bar3hegA, choTe-bar3e kI bhAvanA dUra ho jAyagI, aura eka hI guru-netA ke netRtva meM unakA Adarza jIvana banegA / nissandeha unakA jIvana saMkucita na rahe, isalie unake pramoda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) pramoda ke zArIrika vikAsa aura bauddhika vikAsa ke mAdhana bho ragbe jAne cAhie / Adhunika vidyArthiyoM kA koI gurU nahIM hai, unakA koI Adarza nahIM hai, unakA koI saMyojaka nahIM hai, aisA jo Aropa lagAyA jAtA hai yadi vAstava meM satya bhI hai, to yaha dUra ho jaaygaa| 3-tIsarA viSaya hai vidyArthiyoM ke par3hAne ke viSayoM kA / Ajakala Amataura se kahA jAtA hai ki vidyArthiyoM ke par3hAne ke viSaya itane adhika aura nirarthaka haiM, jinake bhAra se vidyArthI kI buddhi kA, mastiSka kA kacumbara (cUrNa ) ho jAtA hai| khAsa karake una vidyArthiyoM ke liye yaha vastu akSamya mAnI jAtI hai jo ki prAthamika aura mAdhyamika zAlAoM meM par3hate haiM choTI umra ke haiM / yaha bAta vicAraNIya hai| prAcIna paddhati ke anusAra raTana (kaNThAgra karane kI) paddhati kA Ajakala virodha kiyA jA rahA hai / parantu isake badale meM viSayoM aura pranthoM kA bhAra itanA bar3ha gayA hai ki jisase vidyArthI aura pAlaka donoM ko mAnasika evaM Arthika kaSTa uThAnA hI par3atA hai| isaliye zikSaNa ke natra nirmANa meM choTe se lekara bar3oM taka ke zikSaNa krama meM isa bAta para pUrA dhyAna dene kI AvazyakatA hai| honA to yaha cAhie ki amaka kakSA taka ke sabhI kSAtroM ko eka samAna zikSaNa dene ke pazcAt chAtroM kI apanI apanI abhiruci, buddhi kI preraNA aura saMyogoM ko dekha kara ke icchita viSaya meM unako vikasita banAne kI anukUlatA karanI caahie| aisA karane se aura aimI anukUlatAyeM pradAna kara dene se, ve apane-apane viSayoM meM sampUrNa dakSa ho sakate haiN| Adhunika chAtra 'khaMDa-khaMDazaH pANDityam' prApta karane se eka bha) viSaya meM kAphI dakSa nahIM hotA hai balki usase viparIta aneka arucikara viSayoM kA bhAra hone ke kAraNa phuTabAla, vAlI-bAla, Tenisa, krikeTa, hAkI, kabaDDI, kho-kho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi aneka kheloM ke bhaura manovinoda ke mAdhanoM ke rahate hue bhI, Aja kA vidyArthI zArIrika aura mAnasika zaktiyoM meM itanA nirbala rahatA hai ki jisake vAstavika svarUpa ko dekhane se nayA upanna hotI hai| zArIrika va mAnasika nirbalatAoM meM Ajakala ke vaiSayika pralobhana bhI kAraNa haiM, jinase unakI manovRtiyA~ zithila satva-vihIna rahatI haiN| 4-isI viSaya ke sAtha saMbaMdha rakhane vAlo bAta pAThyagranthoM kI bhI hai / pAThyagrantha bhI umra aura buddhi ko lakSya meM rakhakara ke nirdhArita kiye jAne caahie| pustake, yaha vidyArthiyoM ke lie rAta dina ke sAthI haiM / isalie pustakeM aisI honI cAhie jinase ki vidyArthiyoM ko caritra nirmANa meM adhika sahAyatA mila ske| akmara dekhA gayA hai ki sAtavIM kakSA taka pahu~ce hue vidyArthiyoM ko na to zaddha par3hanA hI AtA hai, na zuddha aura saphAI se likhanA / isake kAraNa meM par3hAne vAle kI nyUnatA ho sakatI hai kintu baddhi aura umra kA khyAla na rakhate hue pAThya. granthoM kA nirdhArita kiyA jAnA bhI eka kAraNa jarUra hai| pariNAma yaha hotA hai ki prArambha meM jo kacvA pana raha jAtA hai, vaha TheTha taka cAlU rahatA hai| maiMne aise hindI 'vizArada' aura 'ratna' uttIrma hue mahAnubhAvoM ke patra dekha haiM, jinake akSara sApha suthare nahIM; itanA hI nahIM, hasva-dIrgha kI bhI bhUleM bahuta pAI gii| isakA kAraNa yahI hai ki prArambha se hI yaha kaccAgnaM rahA hupA hotA hai isalie pAThyakrama kI pustakeM aura unakA anukrama isa prakAra se honA cAhie jisase vidyArthiyoM - kA jJAna dRr3ha ho jAya aura ve bhaviSya meM kisI ko 'kintu' kahane kA kAraNa na ho skeN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) pAThya-pustakoM ke cunAva meM kucha anya bAtoM kA bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai, jo mere namra mata ke anusAra nimnaprakAra se hai : (1) saMsAra ke sAre padArtha tIna viSayoM meM vibhakta kiye jA sakate haiN| heya, jJeya aura upAdeya / tyAgane yogya, jAnane yogya aura AcaraNa karane yogya / pATha- pranthoM meM ina tInoM viSayoM kA spaSTIkaraNa honA cAhie, jisase ki vidyArthI kisI prakAra kI bhrAnti meM na raheM aura kisI viSaya ke lie vyartha mAgar3A na kareM / (2) pratyeka bhAratIya dharma, dharmapracAraka aura dharma ke maulika siddhAMtoM kA paricaya karAyA jaay| isa paricaya meM kisI prakAra kI anucitatA, AkSepa vA asabhyatA na Ane pAbe, isake liye ho sake to una-una dharmI ke taTastha, para dharmasahiSNu vidvAnoM se aise grantha likhAye jAya~ / aisA na ho sake to, ve pATha aise udAra tathA vidvAna usa dharma ke anuyAyiyoM ko dikhalAkara unakI sammati se sammilita kiye jAya~ / (3) aitihAsika bAteM, jo aisI pAThya-pustakoM meM AveM, ve jisa samAja aura dharma se sambandha rakhane vAlI hoM, usa samAja aura dharma ke udAra itihAsajJoM ko dikhAkara sammilita karanI caahie| abhI-abhI bahuta se aise nATaka tathA upanyAsa hindI gujarAtI tathA marAThI meM prakAzita hue haiM, jinameM viSayoM kA rasa utpanna karane ke irAde se, dveSavRtti se athavA vAstavika itihAsa kI anabhijJatA se, aise anucita ullekha kiye gae haiM, jinake kAraNa samAjoM meM aura lekhakoM meM bahuta bar3A Andolana ho rahA hai / vyartha isa prakAra kI asatyatA aura paraspara manoduHkha, paraspara gharSaNa hoM, aisA nimitta na hone denA cAhie / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) isIlie pAThya pustakoM ko nirdhArita karate samaya hI isakA dhyAna rakhanA caahie| ___(8) aitihAsika tathA bhaugolika jJAna dene meM vidyArthiyoM ke nikaTa kI vastuoM se usakA prArambha karanA cAhie / aksara dekhA jAtA hai ki U~cI kakSAoM ke chAtra yUropa aura amerikA ke, cIna aura jApAna ke, raziyA aura phrAnsa ke pahAr3a ko jAneMge, puloM kI lambAI aura caur3AI bhI batA deMge, nadI-nAloM ke nAma bhI batalA deMge, vahA~ ke rAjAoM kI janma-maraNa kI tithiyA~ aura rAjasvakAla ko bhI batalAya~ge, unake lar3ake lar3akiyoM ke vivAha kahAM hue, yaha ve zAyada batAyeMge kintu unake deza meM, unake prAMta meM, unake paragane meM balki unake gA~va meM kaunasI nadI bahatI hai, yaha bhI nahIM batA skeNge| hamAre yahA~ prAcIna samaya meM kauna-kauna RSi, maharSi, mahAtmA ho gaye, isakA inheM patA taka nhiiN| isaliye pAThyapustakoM kA krama isa prakAra rahanA cAhie ki jisase apane ghara se lekara samastavizva taka kA jJAna unheM ho ske| (5) bhAratIya-zAstroM meM triyoM kI 64 aura puruSoM kI 72 kalAoM kA varNana AtA hai| kalA viSayaka pAThoM kiMvA pustakoM kA nirmANa karane ke samaya unako sAmane rakhakara ke pAThya racanA isa prakAra karanI cAhie jisase una kalAoM kA yathA yogya jJAna ho sake aura sAtha-sAtha ve yaha bhI jAna sakeM ki inameM kauna sI kalAe~ heya, jheya tathA upAdeya haiM ? (6) pAThya-racanA meM buniyAdI zikSaNa kA avazya hI dhyAna rakhanA caahie| mauNTisarI paddhati se bAla-zikSaNa kA jo pracAra ho rahA hai, vaha hamAre zizuoM ke caritra-nirmANa ke lie bahuta hI upayogI hai kintu madhyama aura nirdhana sthiti kI janatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) ke lie yaha zikSaNa mArthika dRSTi se asahya hone kI zikAyata prAyaH logoM meM sunI jAtI hai| isalie ise sarala aura alpabbayI banAne kA prayAsa kiyA jAnA caahie| isake sAtha hI sAtha, merI namra sammati se, iso buniyAdI zikSaNa ke sAtha meM bhASA zuddhi kA prayoga bhI sammilita kiyA jAya, to vaha adhikAdhika lAbhaprada ho sakatA hai| arthAt kama se kama tIna varSa se adhika umra ke zizuoM ko akSara jJAna na hote hue bhI, mAtra maukhika izAre se vyAvahArika bAtacIta meM saMskRtahindI Adi sikhAnA caahie| abhI hamAre vidyAlaya ke antargata cAra se ATha varSa taka kI umra ke baccoM ke lie 'nUtana bAla zikSaNa zAlA' nAmaka eka vibhAga kholakara kArya prArambha kiyA gayA hai| ina choTe baccoM ko bhAratIya prAcIna 'zrauta' athavA 'darzana' paddhati se hindI, saMskRta aura aMgrejI meM vyAvahArika bola-cAla kI bhASA sikhAI jAtI hai / bAlaka bar3e vinoda ke sAtha meM netra aura karNendriya dvArA, hama jo sikhAte haiM, use zuddha uccAraNa ke sAtha, sIkha lete haiN| na to pratyeka ko alagaalaga pATha dene kI AvazyakatA rahatI hai aura na raTane kI hii| merA vizvAsa hai ki thor3e samaya meM ye bacce zuddha-uccAraNa ke sAtha apane ghara meM athavA hara kisI vyakti ke sAtha hindI ke atirikta saMskRta aura aMgrejI meM bhI bAta-cIta kara skeNge| __isalie merA anurodha hai ki hamAre bAla-mandiroM, zizumandiroM meM isa prakAra bhASA-jJAna ke lie isa paddhati se zikSaNa avazya diyA jAnA caahie| mujhe AzA hai ki pAThya-granthoM kiMvA pAThyakrama ke lie, jo maiMne Upara sUcanA likhI hai, una para zikSA premI aura zikSAdhikArI mahAnubhAva avazya dhyAna deNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-aba isa lekha ko pUrNa karane ke pUrva eka pradhAna bAta kI tarapha pAThakoM kA dhyAna AkarSita karanA cAhatA huuN| yadyapi yaha nirvivAda siddha bAta hai ki hamArI bhAratIya prajA meM pIr3hI dara por3hI se saMskAroM kI malinatA calI AI hai, zuddha-gRhasthAzrama prAyaH nahIM rahA hai, isaliye hamAre bAlakoM meM caritra-nirmANa ke yogya jaisI pAtratA honI cAhiye, vaisI nahIM hai| phira bhI hameM caritra-nirmANa to karanA hI hai / prayatna kareMge to Aja, nahIM to, varSoM, yugoM ke pazcAt to hama avazya hI sAphalya prApta kareMge, aisI AzA rakhate hue hameM prayatna karanA hai| caritra-nirmANa kA sIdhA sambandha zikSakoM ke sAtha meM hai| mAnA ki Adhunika chAtroM meM prAyaH jaisI cAhie vaisI pAtratA na ho, mAnA ki zikSakoM ke sAtha meM kevala cAra yA pAMca ghaNTe taka hI vidyarthiyoM kA sambandha rahatA hai aura mAnA ki Aja ke zikSaka inhIM vidyArthiyoM meM se zikSaka bane haiN| ('zikSaka' se merA tAtparya kevala par3hAne vAloM se hI nahIM hai, zikSaka, nirIkSaka, aura parIkSaka sabhI se hai jinakA sambandha eka yA dUsarI rIti me chAtroM ke sAtha meM hai ) aisA hote hue bhI zikSakoM kI javAbadArI bahuta jabaradasta hai aisA maiM mAnatA huuN| 'zikSaka' zikSaka hI nahIM balki 'guru' haiM, ve zilpakAra haiN| patthara kharAba hote hue bhI, agara zilpakAra catura hai, to usameM se eka sundara murti kA nirmANa kara sakatA hai, balki adhika kuzala zilpakAra bAla ( retI) ko bhI to mUrti banAtA hai / 'zikSaka' eka phoTogrAphara hai, lensa halkA hote hue bhI vaha apanI kuzalatA se sundara citra nahIM khIMca sakatA kyA ? zikSaka ke Upara vidyArthiyoM kI ora se do javAbadAriyAM haiN| vidyArthiyoM ko suzikSita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) banAne kI aura unake caritra nirmANa kI / 'zikSaka' gurU hai, guru kI 'gurutA' ke Age ziSya mastaka jhukAe binA na rahegA / merA vizvAsa hai ki tyAga, saMyama, vAtsalya kA prabhAva dUsare para par3e binA nahIM rahatA / Aja chAtragaNa apane zikSakoM ko samajha gaye haiM, unakI bedarakArI kA una ko khayAla hai, unake vyasanoM se ve paricita haiM, unake bhraSTAcAra ko ve svayam anubhava karate haiM, unakI kartta vyazIlatA ve apanI A~khoM se dekhate haiM, unakA midhyADambara, unakI lobhavRtti, zrImanta aura nirdhana vidyArthiyoM ke sAtha hone vAlI unakI bhinna-bhinna manovRttiyA~ ityAdi prAyaH sabhI bAteM Aja kA vidyArthI pratikSaNa, dekha rahA hai | ahiMsA aura satya, dayA aura dAkSiNya, vAtsalya aura prema Adi kA pATha par3hAne ke samaya vidyArthI apanI dRSTi U~cI nIcI karake gaMbhIratA pUrvaka gurujI ke hArdika bhAvoM kA pATha par3hatA hai / vidyArthI usa samaya kyA socatA hai ? " abhI kala ho to mujhako pAsa karAne ke lie inhoMne rupaye aiMThe haiM / Aja gurUjI prAmANikatA aura aprAmANikatA kI philosophI mujhe samajhA raheM haiM / " vetana kama milatA ho, kuTumba kA poSaNa na hotA ho kintu ina bAtoM kA 'gurutva' ke sAtha kyA sambandha hai ? juzrA khelate samaya kharca kI kamI nahIM mAlUma hotI, nitya sinemA dekhate samaya paise kI taMgI kA bhAna nahIM hotA, bAra bAra hoTaloM meM jAkara ke nirarthaka kharca karate samaya paisoM kI kamI nahIM mAlUma hotI vidyArthiyoM ko par3hAne ke samaya, 'caritra nirmANa' ke samaya, dila meM yaha socanA ki par3heM to par3heM, na par3heM vo bhAr3a meM jA~ya, sarakAra vetana kama detI hai, ma~hagAI apAra hai, kuTumba kA pUrA kharca hotA nahIM, hama kyoM par3hAveM ? paDhanA hogA to TyUzana deMge hamako, pAsa honA hogA to muha~ mA~ge: paisoM para pAsa karA deMge" yaha kahA~ taka ucita hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) jina vidyArthI aura vidyArthiniyoM ke caritranirmANa kI hama bAteM karate haiM, unake guruoM kI prAyaH aisI dazA hai| abhI kucha dinoM pahale madhyabhArata zikSA vibhAga ke saMcAlaka (DAyarekTara) prasiddha zAstrI aura manovijJAna ke prakhara abhyAsI zrImAn mA mahodaya ne ujjaina ke apane eka bhASaNa meM kahA thA : ___ "navIna samAja kI racanA meM rAjanItijJoM kI apekSA zikSakoM kA adhika mahatvapUrNa sthAna hai aura yadi ve isake mahatva ko nahIM samajhate aura navaracanA meM apanA kartavya pAlana nahIM karate to samAja kI pragati ho nahIM sakatI, parivartita paristhitiyoM meM aba zikSakoM kA yaha ati mahattvapUrNa kartavya hai ki ve prajAtantrIya deza ke upayukta nAgarika nirmANa kreN| inakA kAma viSayoM kA adhyApana mAtra nahIM hai| hama kevala pAThaka hI nahIM balki zikSaka bhI haiM, usakA kSetra bAlaka kA sampUrNa jIvana hai aura hameM bAlaka ke samapra vyaktitva kA nirmANa karanA hai, isakA artha yaha hai ki hameM bAlakoM ke caritra ko bhI eka svatantra deza ke anurUpa banAnA hai|" thor3e kintu mahatvapUrNa zabdoM meM zikSakoM ke katavya kA jo citraNa bhanubhavI zikSAsaMcAlaka mahodaya ke dvArA upasthita kiyA gayA hai, unake prati hamArA pratyeka zikSaka dhyAna de aura usake anusAra kartavya pAlana kare, to aAja zikSA saMsthAoM meM svarga utara pdd'e| hamAre bAlaka mAnava-deva baneM / isaliye sarakAra se bhI merA yaha anurodha hai ki zikSakoM ke utpanna karane ke lie jo-jo TroniMga skUla khole jAya unameM pAThya-pustakoM aura par3hAne kI rIti ke sAtha eka 'zikSaka' kiMvA 'gurU' kI haisiyata se unameM 'kina-kina guNoM ko AvazyakatA hai, isakA bhI avazya dhyAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) rakkhA jAnA cAhiye / pratyeka zikSaka meM satyabhASaNa, sadAcAra, prAmANikatA, namratA, viveka, vinaya Adi guNa avazya hone cAhie~ / tathA unheM caurya, ghUsa, bIr3I, sigareTa ityAdi bAhya vyasanoM kA tyAga karanA cAhie jo prathamadarzana meM hI dUsaroM para prabhAva DAlate haiN| ___eka bAta aura bhI kaha duuN| Aja samasta bhArata meM aisI aneka saMsthAeM cala rahI hai jo prajA kI janatA kI sahAyatA se calatI haiM, zikSAlayoM ke sAtha-sAtha chAtrAlayoM ko bhI rakhatI haiM aura gurukula paddhati para zikSaNa tathA bAlakoM ke caritra nirmANa kA kArya karatI haiN| aisI saMsthAoM ko sarakAra ko kAphI sahAyatA dekara Age bar3hAnA caahie| vastutaH dekhA jAya to zikSA pracAra ke sAtha caritra-nirmANa ke kArya meM aisI saMsthAe~ sarakAra kA bahuta kucha bomA halakA karatI haiN| aisI saMsthAe~ sarakAra kI ora se calAne meM jo kharcA karanA par3e, usake Adhe kharace meM, yadi vahI kArya honA ho, to sarakAra ko aise kArya ko avazya uttejana denA caahie| zikSaNa aura caritra nirmANa ke kArya meM janatA kA aura zikSaNa premiyoM kA isa prakAra kA sahakAra, yaha sacamuca hI atyanta prazaMsanIya kArya samajhA jA sakatA hai| bezaka, aisI saMsthAe~ sarakAra kI nIti ke anusAra sAmpradAyikatA kA viSa phailAne vAlI aura rAjya kI bevaphA nahIM honI cAhie / svatantra bhArata meM isa prakAra janatA aura sarakAra ke sahayoga se jo kArya hoMge ve deza ke lie adhika lAbhaprada aura kArya-siddha kara ho skeNge| mere namra mata se aisI saMsthAe~, phira ve gurukula hoM yA vidyAlaya, mahAvidyAlaya ho cAhe bAlamandira koI bhI hoM, sarakAra ko kama se kama pacAsa pravizata vyaya dene kA niyama rakhanA cAhiye / kisI vizeSa paristhiti meM sarakAra pacAsa pravizata se adhika dekara bhI usako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) Age bar3hA sakatI hai| balki sarakAra ko aisI saMsthAoM ko adhika protsAhana dekara unheM bhAratIya saMskRti kA kendra banAnA caahie| aisI svatantra saMsthAoM kA sarakAra kI ora se nirmANa kAne meM sarakAra ko adhika vyaya, adhika parizrama aura adhika samaya lagane kI svAbhAvika sambhAvanA hai| aisI avasthA meM mAre deza meM, aise jo-jo gurukula, Azrama, vidyAlaya, mahAvidyAlaya hoM, unhIM ko Age bar3hA kara nava-nirmANa kA kAryAraMbha karanA caahie| zikSaNa aura caritra-nirmANa ke viSaya meM maiMne apanA namra abhiprAya Upara prakaTa kiyA hai| AzA hai zikSA ke adhikArI evaM zikSA se prema rakhane vAle mahAnubhAva isa para gaura kreNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kA sAmyavAda saMsAra meM jaba kabhI svArtha, lobha Adi kA sAmrAjya bar3ha jAne ke kAraNa mAnava, mAnava kA rakSaka na rahakara bhakSaka bana jAtA hai, usa samaya sAre saMsAra meM azAnti phaila jAtI hai, viSamatA bar3ha jAtI hai| zrImantI aura garIbI ina donoM ke bIca bhayaMkara dAvAnala sulaga uThatA hai| yaha agni yahAM taka phaila jAtI hai ki vyaktigata baira hI nahIM rahatA, rASTra-rASTra ke bIca meM bhI lar3AiyAM zurU ho jAtI haiM aura nirdoSa mAnava jAti kA saMhAra ho jAtA hai| mAnava jAti meM hiMsaka vatti utpanna ho jAtI hai| usa hiMsaka vatti ke pariNAma se, kudarata bhI apane mAnava saMhAra ke zastroM kA upayoga karane lagatI hai / bhUkampa, atiSTi, anAvRSTi, bAr3ha, kIr3oM kA upadrava, nAnA prakAra ke roga, duSkAla agni prakANDa, ityAdi aneka prakAra ke upadrava khar3e ho jAte haiN| mAnava khAsa karake par3he likhe samajhadAra loga usako 'devI prakopa' athavA kudarata kA prakopa kahate haiM, aura hai bhii| kintu yaha prakopa hamArI hiMsaka vRtti kA, hamAre pApoM kA pariNAma hai, isa bAta ko ve bhUla jAte haiM / ina upadravoM se bacane kA eka hI upAya hai aura vaha hai hiMsaka vRtti ko dUra krnaa| hamArI sukha samRddhi ke lie hama hiMsaka vRtti dvArA jitane bhI upAya kAryAvita karate haiM, ve niSphala hoMge aura ho rahe haiN| isakA pratyakSa anubhava vartamAna samaya meM choTe-bar3e sabhI kara rahe haiN| jagata kI zAnti kA ekamAtra upAya hai samasta janatA ke manobhAvoM meM samAna bhAva kA utpanna honaa| jaba taka hama eka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) -dUsare ke sAtha samAnatA kI bhAvanA utpanna nahIM kareMge aura vyaktigata svArtha va lobha ke adhIna hokara, apane hI sukha ko sukha samajhate raheMge dUsare ke sukha kA jarA bhI vicAra nahIM kareMge, balki apane sukha kI siddhi ke liye dUsare kA saMhAra karate raheMge, taba taka na vyaktigata zAnti hogI, na sAmAjika | azAnti kA mUla kAraNa rAga dveSa hai / rAga dveSa meM se krodha, mAna, mAyA, lobha utpanna hote haiM / aura vaha krodha, mAna, mAyA, - lobha lar3AI kA mUla kAraNa haiM 1 Aja se DhAI hajAra varSa pUrva, bhArata ke mahAn krAntikArI bhagavAna mahAvIra svAmI ne isa bAta para mano maMthana karake atIndriya jJAna prApta karane ke pazcAt yaha siddhAnta prakAzita kiyA ki, 'savve jIvAvi icchanti jIviu na marija ' - 'sabhI jIva jIne ko cAhate haiM, marane ko koI nahIM cAhatA / ' 'sabhI sukha cAhate haiM, duHkha koI nahIM cAhatA / ' 'hamAre sukha ke liye dUsaroM kA nukasAna karanA, hiMsA hai|' 'yahI pApa hai', 'hamako aisA karane kA koI haka nahIM hai / ' 'tuma jIo aura dUsare ko jIne do / ' lekina ina siddhAntoM kA pAlana manuSya taba kara sakatA hai jaba apane jIvana meM ahiMsA, saMyama aura tapa kI bhAvanA ko jAprata karatA hai / usakA AcaraNa karatA hai / inhIM tIna siddhAntoM kA AcaraNa mAnava jIvana meM lAne ke liye do prakAra kA dharma bhagavAna mahAvIra ne prakAzita kiyA :- 1 - sAdhu dharma aura 2 - gRhastha dharma | sAdhu dharma meM sarvathA hiMsA kA tyAga, sarvathA jhUTha kA tyAga, sarvathA corI kA tyAga, sarvathA brahmacarya kA tyAga aura sarvathA parigraha kA tyAga banAyA hai / isa prakAra sarvathA tyAgI, saMyamI, aparigrahI ke dvArA saMsAra meM na vyaktigata azAMti utpanna ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) sakatI hai aura na sAmAjika / unheM na kisI cIja ke lie moha mamatva aura icchA hotI hai, na ve kisI cIja ke liye lAlAyita hote haiM, na ve kisI dUsare ko duHkha dete haiM / unakA jIvana to zAMtimaya hotA hai / dUsarA dharma gRhastha dharma hai| gRhasthAzrama meM rahane vAle ko khuda kI, kuTumba kI, samAja kI aura rASTra kI rakSA ke lie sabhI cIjoM kI AvazyakatA hotI hai / kintu gRhastha samAja apanI AvazyakatAoM kI maryAdA meM rahakara apanA jIvana vyatIta kare. to usake nimitta se dUsare ko duHkha hone kA koI kAraNa nahIM rahatA | svArtha aura lobha yahI to svayaM ko aura dUsaroM ko dukha kA kAraNa hotA hai| aura bhagavAna mahAvIra svAmI ne isIliye gRhasthoM ko, apanI AyazyakatA kI pUrti bhI ho jAya aura dUsaroM ko duHkha dene kA bhI kAraNa na bane, aisA madhyama mArga dikhalAyA / aura vaha yaha hai ki hara eka cIja meM gRhastha apanI AvazyakatA ko soca kara maryAdA nizcita kare / jisase dUsaroM kA haka bhI na mArA jAya, dUsare bhI apanI AvazyakatAoM kI pUrti kara sakeM aura hamAre nimitta se dUsaroM ko takalIpha bhI na ho / arthAt mAnava-jAti meM samAnatA utpanna ho jAya aura jahA~ samAnatA hai, vahA~ viSamatA nahIM rahatI aura viSamatA ke abhAva meM gharSaNa kA bhI koI kAraNa nahIM rahatA / bhagavAna mahAvIra ne gRhasthoM ke bAraha vrata dikhalAye haiM / usapara sUkSmatA se vicAra kiyA jAve to, yaha spaSTa pratIta hotA hai ki mAnava jAti meM samAnabhAva - sAmyavAda utpanna karane kA hI isakA mUla hetu thA / pratyeka vrata meM bhagavAna mahAvIra ne maryAdA rakhane ko kahA hai| jahA~ manuSya maryAdA meM A jAte haiM, vahA~ atireka nahIM hotA aura atireka nahIM hone se na khuda meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 27 ) mazAnti hotI hai aura na dUsaroM ko prazAnta kara sakatA hai| una bAraha vratoM kA saMkSipta svarUpa dekhiye| una bAraha vratoM ke nAma ye haiM:-1-sthUla prAsAtipAta viramasa vrata, 2-sthUla mRSA vAda viramaNa vrata 3-sthUla adattAdAna viramaNa vrata 4-sthUla abrahmacarya viramaNa vrata 5-sthUla parigraha viramaNa vrata 6-divrata 7-bhogopabhoga viramaNa vrata 8-anarthadaNDa viramaNa vrata 6-sAmAyika vrata 10 dezAvakAzika vrata 11-poSadha vrata 12-atithi saMvibhAga brata / ___ uparyukta bAraha vratoM meM prathama ke pAMca vratoM meM sthUla' zabda isaliye rakkhA gayA hai ki gRhastha hiMsA, asatya, corI, abrahma parigraha, kA sarvathA tyAga nahIM kara sktaa| isaliye usakA sthUla dRSTi se tyAga karane kA hai| tAtvika draSTi se dekhA jAya to uparyukta bArahoM vrata isaliye haiM ki apane jIvana kI pratyeka vastu meM manaSya maryAdita bane / saMgraha zIla na bane, tAki una cIjoM kA lAbha dUsaroM ko milatA rhe| aura khuda ko bhI adhikAdhika prApti ke liye azAnti na rhe| vahI samAna bhAva yA sAmyavAda kA hetu hai| hama jInA cAhate haiM to hama dUsaroM ko bhI jIne deN| sivAya ki anivArya hiMsA kadAcita karanI par3e, to usakI chUTa gRhasthoM ko dii| dUsare jhUTha boleM yaha hama pasanda nahIM karate, isaliye hama ko bhI jhUTha nahIM bolanA cAhiye / hama hamArI coro ko pasanda nahIM karate arthAt binA pUche koI hamArI cIja le le, yaha hama pasanda nahIM karate, isaliye hamako khuda ko cAhiye ki hama kisI kI bhI cIja ko na utthaayeN| hamArI bahina beTI Adi ke prati koI kudRSTi kare yaha bhI hama pasanda nahIM karate, isaliye hameM bhI cAhie ki hama vyabhicAra pravRtti se dUra rheN| parigraha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 28 ) parimANa bhI isalie hai ki AvazyakatA se adhika kisI bhI cIja kA saMgraha karanA manuSya ke lie anucita hai| isa saMgrahazIlatA kA hI pariNAma hai ki, saMsAra meM asamAnatA phailI huI hai aura asamAnatA ke pariNAma se sAre saMsAra meM azAnti hai aura kleza ho rahA hai| isalie bhagavAna mahAvIra ne parigraha kA parimANa pratyeka gRhastha ko karane kA upadeza diyA / hara eka gRhastha apanI AvazyakatAoM ko socakara ke yaha niyama kare ki mujhe isa se adhika dravya nahIM rkhnaa| magara adhika dravya ho bhI jAya, to usa dravya ko janatA kI sevA meM lagA duuNgaa| aisA karane se anAyAsa usa dravya kA lAbha dusaroM ko mila jAtA hai| maryAdita dravya rakhane ko pratijJA se usakI lobhavatti bhI kama hotI jAtI hai aura maryAdita bana jAtI hai| maryAdita banane se dravya prApti ke hetu jo pApAcaraNa manuSya ko karane par3ate haiM, usase vaha baca jaaygaa| parigraha ke pariNAma meM na kevala dravya kA hI parimANa karane kA hai kintu cala acala sabhI prakAra kI vastuoM kA parimANa karanA hai| isaliye anya cIjoM kA saMgraha bhI nahIM ho skegaa| ____ isa prarigraha parimANa kI puSTi ke liye hI, chaTA aura mA. tavAM brata bhI hai / arthAt gRhastha yaha pratijJA kare ki mujhe pratyeka dizA meM amuka hadda se adhika vyApArArtha na jAnA aura na koI vyApAra karanA / manuSya kI manovRtti isa vrata se kitanI vizuddha rahatI hai, isa kA anumAna koI bhI vicArazIla manuSya kara sakatA hai / jaba hameM AvazyakatA se adhika dravya kI jarUrata hI nahIM hai to phira duniyA meM bhaTakane se kyA matalaba hai ? bezaka jJAna prApti yA dharma pracArArtha koI bhI kahIM bhI jA sakatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) sAMtavA bhogopabhoga vrata bhI isI ke anusandhAna meM hai / isa vrata kA Azaya yaha hai ki manuSya ke upayoga meM Ane vAlI pratyeka coja kI maryAdA pratidina gRhastha kare / saMsAra ke sAre padArtha, jo manuSya ke upayoga meM Ate haiM, ve do prakAra ke haiM / 1. bhogya aura 2. upabhogya jo cIja eka daphe upayoga meM lAne ke pazcAt dUsarI bAra upayoga meM nahIM AtI, vaha bhogya hai / anna, pAnI, vilepana Adi cIjeM eka daphe upabhoga meM lAne ke pazcAt dUsarI bAra upayoga meM nahIM AtI jo cIja eka se adhika bAra upayoga meM AtI haiM, ve upabhogya vastuyeM haiM, jaise makAna, vastra, AbhUSaNa ityAdi / ina bhArI cIjoM kA gRhastha pratidina niyama kare ki vaha cIja mujhe dina meM kitanI bAra aura kitane pramANa meM upayoga meM lAnA hai| yahAM taka ki Asana, savArI, snAna, vilepana, mukhavAsa ityAdi pratyeka cIja kama se kama upayoga meM lAne kA lakSya rakhakara ke prAtaHkAla meM uThate hI pratijJA kare / F dekhane meM kaI logoM ko vicitra sA mAlUma par3egA kintu manovijJAna kI dRSTi se yadi vicAra kiyA jAya to yaha eka AdhyAtmika bala prApta karane kA jabardasta siddhAnta hai / manovRtti para kAbU rakhane ke liye, saca pUchA jAya to vaha eka yoga kriyA hai / aura isa se na kevala apanI AtmA ko kintu dUsaroM ko bhI bar3A bhArI lAbha pahu~catA hai / isI prakAra AThavAM vrata anartha daMDa viramaNa vrata hai / saMsAra meM manuSya aisI bahuta sI kriyAyeM karatA hai jisase nirarthaka khudako pApakA upArjana hotA hai aura dUsare jIvoM kA nAza hotA hai| anAvazyaka pravRttiyoM ko karanA kahAM kI buddhimatA hai ? isIliye bhagavAna mahAvIra ne aisI nirarthaka upadravakArI, dUsaroM ko satAnevAlI pravRttiyoM se dUra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 30 ) rahane ke liye yaha vrata dikhalAyA hai / isakA Azaya bhI spaSTa hai ki mAnava saba ke sAtha meM samAna buddhi rakkhe, sAmyabhAva rakkhe | samasta - isake atirikta sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadha aura atithisaMvibhAga bhI AdhyAtmika bala utpanna karane aura tyAgavRtti bar3hAne ke hetu haiM / gRhastha dina ke caubIsa ghaMToM meM se kucha samaya aisA nikAle ki jisa se ekAMta meM baiThakara saMsAra ke jIvoM ke upara sAmyavRtti dhArasa kare aura kevala AtmaciMtana kare | yaha sAmAyika vRti kA hetu hai | mahine paMdraha dina meM gRhastha kabhI eka dina sarvathA sAdhuvRtti kA bhI anubhava kre| tAki usakI manovRtti sarvathA tyAgavRtti kI tarapha jhukatI jAya / isaliye pauSadha vrata dikhalAyA gayA hai / sAdhu sarvathA tyAgI hai aura gRhastha maryAdita tyAgI hai / kintu kabhI na kabhI maryAdA ko tyAga vRtti chor3akara ve sarvathA tyAgI honA hI AtmakalyANa kA sarvotkRSTa mArgaM hai| kyoM ki tyAga jaise apanI lobhavRtti ko kama karane kA hetu hai, vaise dUsare ko bhI sukhI banAne kA hetu hai / isaliye sarvathA tyAgI honA yaha bhI eka Avazyaka aura mahatva kA kartavya hai / isI prakAra dezAvakAzika vrata bhI dizAoM saMbaMdhI dainika pravRtti ko maryAdita banAne ke liye dikhalAyA gayA hai / anta meM bArahavAM vrata atithisaMvibhAga hai / gRhastha apane khAna pAna kI pratyeka cIja meM se dUsare kA hissA nizcita kare aura vaha hissA una mahAnubhAvoM ko de ki jo atithi haiN| jisakA koI ghara bAra nahIM, jinakI koI sampatti nahIM, jinakI koI tithi aura patra bhI nhiiN| aise mahAtmA, jinakA pUrA samaya jagata ke kalyANa ke liye vyatIta hotA hai aura jo apane vaiyaktika svArthI kA tyAga karake jagata kalyANa ke liye apanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1 ) jIvana vyatIta karatA hai| aise mahAnubhAvoM kA Adara-sanmAna karanA Atithya karanA yaha bhI gRhastha kA kartavya hai aura yaha vrata bhI sAmyavAda kI vatti kA hI dyotaka hai| gRhasthoM ke upa yukta bAraha vrata spaSTa dikhalAte haiM ki pratyeka gRhastha ko yaha lakSya meM rakhanA cAhiye ki AvazyakatA se adhika koI bhI cIja rakhane kA hamArA koI haka nahIM aura upayukta vratoM se yaha bhI spaSTa hotA hai ki sAmyavAdI meM hiMsakavRtti na ho dUsaroM ko parezAna duHsvI karane kI vRtti na ho, luTAU vRtti na ho, sattA lolupatA na ho aura saMgrahazIlatA na ho| Aja saMsAra meM dekhA jAtA hai ki dUsare kA bhalA karane kA bhASama dene vAle svayaM saMgrahazIla banate haiM, asAdhAraNa parigrahadhArI banate haiM, moTara aura havAI jahAjoM ke sivAya jamIna para paira rakhanA burA samajhate haiN| svayaM pU~jIvAdI banate jAte haiM aura janatA ko duHkha sahana karane kA upadeza karate haiN| bAteM to bhagavAna mahAvIra, mahAtmA buddha aura gAMdhIjI kI ahiMsA kI karate haiM, lekina svayaM hiMsA se dUra nahIM hote| kahane kA Azaya yaha hai ki saMsAra meM sAmyavAda ke sivAya zAnti nahIM / zAnti sthApanA kI aneka yojanAyeM nikalatI haiM, prayatna bhI hote haiM, kintu merA namramata haiki, mAnava mAnavake mAtha meM samAnatA kA bartAva na karegA, 'prAtmanaHpratikUlAni pareSAM na samAcareta', isa siddhAMta ko nahIM apanAvegA, jaba taka rAgadveza kI vRtti kama nahIM hogI taba taka jagata meM zAnti kabhI nahIM ho sakatI / isaliye hameM bhagavAna mahAvIra ke upadezAnusAra sAmyavRtti, samAnabhAva svayaM utpanna karanA cAhiye aura jagata meM ima kA pracAra karanA cAhiye / / yahI saMsAra meM zAnti kA eka mArga hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ macchI ke utpAdana dvArA mAnava jIvana kI rakSA bhAratavarSa kI saMskRti anya dezoM se sabaMdhA bhinna hai, anya deza mAnava, mAnava ke sAtha hamadardI, prema rakhane kI saMskRti rakhate haiM, tathA sAtha sAtha apane svArtha ke kAraNa dUsaroM kA saMhAra karanA bhI kartavya samajhate haiN| isase viparIta, bhAratIya saMskRti, jisameM prANa haiM, jIva hai, cetanA hai, una saba ke sAtha samabhAva rakhane kA Adeza karatI hai| 'zrAtmAnaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret" apanI AtmA se jo pratikUla ho, usakA vyavahAra dUsaroM ke sAtha na karanA, yaha bhAratIya saMskRti kA pratIka hai| Atmaupamyena sarvatra samaM pazyati' apanI AtmA ke barAbara sabakI AtmA ko dekhanA, yaha bhAratIya saMskRti hai / aura yahI kAraNa hai ki jIva choTA ho bar3A, ekendrIya ho yA pancendrIya manuSya ho kiMvA vanaspati, saba ke sAtha samAna bhAva rakhakara kisI ko kaSTa na ho aisA bartAva karanA, yaha siddhAnta hai / bhArata ke tInoM mukhya dharma-sanAtana, jaina aura bauddha meM pratipAdita kiyA gayA hai ki kisI bhI jIva ko kaSTa pahuMcAnA, isI kA nAma hiMsA hai| kintu jIvana yApana karane meM anivArya hiMsA ho jAtI hai, jaise bhojana ke lie anna aura phala phUla kA bhakSaNa Adi, usa anivArya hiMsA kA bacAva karane lie hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 ) hamAre RSi maharSiyoM ne gRhasthoM ke lie jo hiMsA kA tyAga dikhAyA, vaha isa prakAra batalAyA: - nIrAgastra jantUnAM hiMsAM saMkalpa tastyajet > niraparAdhI, trama jIvoM kI hiMsA ko irAdA pUrvaka tyAga kareM / isa vyAkhyA meM gRhasthAzrama ko calAte huye, jIvana-nirvAha karate huye, deza aura rASTra kI rakSA karate huye bhI manuSya bahuta hiMsA se baca sakatA hai / 1 vastutaH dekhA jAya to niraparAdhI choTe yA bar3e kisI bhI jItra ko kaSTa pahu~cAnA yaha anyAya hai / hama bar3e haiM, hama meM zakti hai, isalie kisI bhI choTe jIva ke Upara hama hara prakAra kA atyAcAra kara sakate haiM, aisA samajhanA mAnavatA se nIce giranA hai / Aja mAnava jAti apane svArtha ke lie apanI zakti kA kitanA durupayoga kara rahI hai, yaha kahane kI AvazyakatA nahIM hai / bhAratIya zAsanAdhikArI, mAnava jAti kI rakSA ke hetu pazcima kA anukaraNa karake, hiMso janya jo prayoga kara rahe haiM, baha bhArata ko saMskRti ke viruddha haiN| itanA hI nahIM, kintu prakRti ke niyamoM se bhI viruddha hone ke kAraNa, jitanA hama sukha ke lie prayatna karate haiM, utanA hI adhikAdhika dukha hamArI mAnava jAti para zrAtA ho rahA hai| dUsare jIvoM kA saMhAra kara ke, hama svayaM sukha kabhI bhI nahIM pA sakate / yaha prakRti kA aTala niyama hai / jahA~ jahA~ jitanI 2 hiMsA adhika, vahA~ vahA~ prakRti ne, bhUkampa, bAr3ha, ativRSTi, anAvRSTi, lar3AI, roga, agniprakopa Adi apane zastroM dvArA daNDa diyA hai| pazcima kA anukara ma karake bhArata meM jitanI hiMsA bar3ha rahI hai, utanA hI dukha kA dAvAnala sarvatra phaila rahA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) abhI abhI macchI ke utpAdana kI ora hamAre rAjyAdhikAriyoM ko pravRtti bar3hatI huI najara AtI hai / / anna ke utpAdana ke prayoga meM jitane hiMsA janya prayoga kiye jAne lage, utanI hI usameM asaphalatA prApta huI / itanA hI nahIM, 'tIna sAMdhe aura teraha TUTe' vAlI kahAvata ke anusAra, dina pratidina adhikAdhika saMkaTa AtA ho jAtA hai / aba usameM jaba hAtha nIce girate jA rahe haiM, taba macchI kA utpAdana bar3hAne kI naubata AI / kintu yaha bhUlA jAtA hai ki, macchI ke utpAdana se hone vAlI hiMsA kA kyA pratiphala hameM bhoganA par3egA ? hiMsA kA pratiphala sukha na kabhI huA hai, aura na kabhI hogA / Izvara ko na mAnane vAle bhI, prakRti ke niyamoM ko to avazya mAnate haiM / prakRti kA prayoga mAnava jAti ke Upara kyoM bar3hatA jArahA hai, isakA vicAra una mahAnubhAvoM ko nahIM AtA hai, jo sattA, zakti aura duniyAdArI ke 'aiza ArAma meM masta rahate haiM, kintu jagata meM jo pratyakSa ho rahA hai, vaha AMkhoM vAle dekhate haiM, hRdaya vAle socate haiM, aura buddhi vAle svIkAra karate haiM ki, prakRti ke isa prakopa meM hamArI galatI hI kAraNa hai / 'dukha yaha bhUla kA hI pariNAma hai' isameM do mata nahIM ho skte| hamAre sukha ke lie, hiMsA janya pravRtti, dUsare jIvoM kA saMhAra yaha prakRti ke niyamoM se viparIta vyavahAra hai| aura isa vyavahAra kA hI pariNAma hai ki, prakRti- kudarata apane zastroM dvArA usa hiMsA kA pratiphala hameM detI hai / I mAnava jAti ke lie vanaspati, phala, phUla kA AhAra nirmANa ho cukA hai / aura vaha bhI anivArya hai| usase adhika kadama Age bar3hAkara, anya jIvoM kI hiMsA dvArA mAnava jAti kA rakSama, yaha prakRti ke niyamoM kA ullaMghana hai / usa ullaMghana kA bhayaMkara phala hameM bhoganA par3egA, yaha nizcita hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa duHkha kI bAta yaha hai, ki madhyabhArata jaisA sAtvika aura ahiMsaka prAnta, ki jahA~ bahuta anna utpanna hotA hai, jahA~ ko manuSya jAti dharma parAyaNa hai, jahA~ kudarata kI kRpA itanI hai ki prAnta apanA popaNa karane ke atirikta, hajAroM, lAkhoM mana anAja, dUsare dukhI dezoM ko bheja sakatA hai aura bheja rahA hai| usa prAnta ke zAsanAdhikArI, macchI ke utpAdana ko azobhanIya aura anicchanIya pravati kA anukaraNa karane jA rahe haiN| prakRti ke niyamoM kA ve thor3A abhyAsa kreN| jahA~ jahA~ prakRti ne duSkAla, bhUkampa, bAr3ha, roga, lar3AI, agni prakopa Adi apane zastroM kA prayoga kiyA hai, vahA~ aisA kyoM huA, aura madhyabhArata tathA anya aise prAntoM meM aisA upadrava kyoM nahIM huA, isake kAraNoM ko khojeMge, to unheM patA calegA ki prakRti kA prakopa vahA~ hI adhika huA hai, hotA hai, jahA~ mAnava jAti, apanI mAnavatA ko chor3a apane sthArtha ke lie dUsare jIvoM ke saMhAra kI .. pravRtti meM par3atI hai| isalie: merA anta meM anurodha hai ki macchI kA utpAdana yA aisI bhayaMkara hiMsA janya pravRtti dvArA mAnava jAti ke rakSaNa kA vicAra chor3a diyA jAya / tAtvika dRSTi se bhI dekhA jAya to, hiMsA janya pravRttiyoM dvArA na koI deza sukhI huA hai, aura na hogaa| Age yA pIche, eka yA dUsare tarIke se usakA nAza avazya huA hai| isalie, bhagavAna mahAvIra, mahAtmA buddha aura abhI abhI hamAre yuga meM mahAtmA gA~dhI ne "jIvo aura jIne do' kA sandeza sunAyA hai. usake anukUla hamArA jIvana banA kara hameM kimI bhI jIva kI hiMsA ke dvArA hamAre deza kI sukha kI prAzA chor3a denA cAhiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Adhunika zikSA meM sinemA kA sthAna zikSA, yaha jIvana vikAsa kA eka pradhAna sAdhana hai, isa liye jIvana ke sAtha zikSA kA sambandha bhI anAdikAla se rahA hai| samaya ke parivartana ke sAtha zikSA meM bhI parivartana hotA rahA hai| arthAt zikSA ke sAdhana bhI anekoM banate gaye aura usameM parivartana bhI hotA gayA, kintu zikSA kA Adarza jo 'saMskRti kA saMrakSaNa' honA cAhiye, vaha avazya rahA hai / vaha sAdhana sAdhana nahIM kahA jA sakatA hai, jo sAdhya ke Adarza me vaMcita rakhe yA nIce giraaye| bahuta se sAdhya aise hote haiM, jisakA AdhAra, umra sAdhana kA upayoga karane vAle ke Upara rahatA hai| athavA yoM kahanA cAhiye ki, pratyeka mAghana meM do zaktiyA~ rahI haiM, eka sAdhya ko siddha karane kI zakti aura dUsarI sAdhya se vaMcita rakhane yA nIce girAne kI zakti, usake upayoga karane vAle ke Upara hI usakA AdhAra hai / haniyAra rakSaka bhI hai aura nAzaka bhI, jahara mRtyu ko dene vAlA hai aura zarIra ko puSTa banAne vAlA bhii| zAstra unnati patha para le jAte aura ve hI zAstra zastra kA bhI kAma karate haiM / dravya jIvana 3 kA sAdhana hai, aura naitika patana karane vAlA bhI / saMsAra kI aisI koI vastu nahIM, jisameM sAdhakatA aura bAghakatA, saMrakSaNa aura nAza ke guNa na ho / vartamAna samaya meM dekhA jAya to zikSaNa praNAlI isa prakAra kI banAI gaI hai, jo zikSaNa kA mukhya hetu 'jIvana vikAsa' honA cAhiye, usase mAnava ko vaMcita rakha rahI hai / mAnava Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana kA vikAsa mAne mAnavatA ke guNoM kA prakaTa honaa| dayA dAkSiNya hamadardI, prema, sahAnubhUti, kartavya pAlana, sadAcArayaha mAnavatA ke guNa haiM / 'AtmanaH pratikUlAni parezAMna samA. careta' yaha mAnavatA kA pratIka hai| 'Atmaupamyena sarvatra samaM pazyati yo'rjuna' yaha mAnavatA kI nizAnI hai / mAtRvat paradA. reSu para dravyeSu loSThavan' yaha mAnavatA ke ucca guNoM ke AdhAra stambha haiN| satyaM vada, dharma caraM, yaha mAnavatA ke sadAcaraNa haiN| jisa zikSA se, mAnavatA ke ve guNa prakaTa hote ho, vahI zikSA, zikSA hai ! vahI zikSA jIvana vikAsa kA sAdhana bhUta hai| Aja sAre bhAratavarSa meM vartamAna zikSA, hamAre jIvana vikAsa' meM kitanI vighAtaka ho rahI hai| isakI pukAra bar3e se bar3e zikSaNa zAstrI deza ke netA aura uccakoTi ke zAsaka bhI kara rahe haiN| kintu vartamAna zikSA meM kahAM doSa hai, isakA sUkSmatA se avalokana bahuta kama loga karate haiM / aura karate haiM, to usakA sudhAra karane kA prayatna nahIM karate, athavA kama karate haiM / bhAratIya saMskRti se viparIta saMskRti ne, hamArI bhAratIya saMskRti ke Upara sadiyoM taka AkramaNa kiyaa| hamane binA vicAre usakA anukaraNa kiyaa| unameM jo guNa the, usakA anukaraNa to nahIM kiyaa| kintu unako rAjI rakhane ke lie athavA kinhIM kAraNoM se unako una bAtoM kA anukaraNa kiyA jisase hamArI saMskRti kA nAza ho| jisako hama sadAcaraNa mAnate haiM / usase hamArA patana ho, aura hamAre dhyeya se vaMcita hokara hama adhika se adhika gulAmI kI jaMjIroM meM jakar3e jA~ya / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) "pravatti vRtti kI dyotaka hai" vyakti yA samAja kI pravRtti para se hI unakI vRtti kA anumAna kiyA jA sakatA hai / Aja hamAre deza meM zikSaNa pravatti meM bhI jo kucha vighAtaka bAteM pracalita dekhI jAtI haiM, vaha hamAre deza ke uccakoTi ke zAsakoM kI vatti kA hI pariNAma kahI jA sakatI hai| kintu, yaha sadbhAgya kI nizAnI hai ki jaisA ki maiM Upara kaha cukA hUM, hamArI zikSA meM jo nyUnatAyeM haiM, ve choTe kucha mahAnubhAvoM ke dhyAna meM Ane lagI haiM aura eka havA aisI calI hai ki, hamAre deza ke yogya zikSA meM AmUlana parivartana karake navIna zikSaNa praNAlI pracalita kI nAya to sAdhana isa samaya zikSA pracAra ke lie pracalita hai, una sAdhanoM kA bhI isa prakAra sucAru rUpa se upayoga kiyA nAtha / jisase ve sAdhana zikSaNa ke hetu kI saphalatA meM bAdhaka na hote huye sAdhaka bana jAya / aise aneka sAdhanoM meM se eka sAdhana sinemA bhI hai| kahane kI AvazyakatA nahIM hai ki, sinemA ne Aja sAre saMsAra ko mAnavatA se kitanA nIce girA diyA hai| mAnava jAti kA naitika patana kiyA hai| puNya pApa kI bhAvanAoM ko na mAnane vAle 'RNaM kRtvA pRtaM bhivet' isa siddhAnta ko mAnane vAle, kevala aihika (paudgalika ) sukhoM meM hI jIvana kI sArthakatA samajhane vAle aura kevala apane svArtha ke lie saMsAra kA saMhAra karanA par3e, to bhI usameM anucitatA na samajhane vAle logoM ke liye sinemA bhale hI eka apane Ananda kA sAdhana banA ho, kintu jisa bhAratIya saMskRti ke kucha pratIka Upara dikhAye haiM, usa. bhAratIya prajA ke liye sinemA sacamuca hI AdaraNIya nahIM ho sakatA hai| kintu jaisA maiM Upara kaha cukA hUM, koI bhI sAdhana lAbhaprada bana sakatA hai aura hAniprada bhii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 39 ) upayoga karane bAle ke Upara usakA AdhAra hai / jahara, jahara hote hue bhI, usako samucita rUpa se pariNata karake upayoga kiyA jAya to vaha adbhuta bala dAyaka bhI bana sakatA hai / isameM to kiMcita bhI sandeha nahIM ki sinemA pracAra kA adbhuta sAdhana hai| jar3avAdI logoM ne usakA upayoga paudgalika sukhoM aura bhoga vilAsa kI puSTi ke liye bhale hI kiyA ho / kintu usI sAdhana kA upayoga hama hamAre deza kI AdhyAtmikatA hamAre deza kA aikya, hamAre deza kI ucca zikSA Adi bAtoM ke liye kareM to vahI sAvana mahA upakAro ho sakatA hai / 'jIbana vikAsa' kA mukhya sAdhana zikSA hai / maiM Upara kaha cukA hUM ki rASTra kA utthAna yadi hameM karanA hai to hamArI zikSaNa praNAlI meM AmUlana parivartana karane kI AvazyakatA hai / aisI avasthA meM yadi sinemA ke dvArA navIna zikSaNa praNAlI kA pracAra kiyA jAya to hajAroM zikSakoM ke dvArA jo lAbha nahIM uThA sakate haiM / vaha eka mAtra sinemA dvArA uThA sakate haiM / hamAre bAlaka bAlikAoM ke 'caritra-nirmANa' karane vAle aise uccakoTi ke zijJarama zikSikAe~ taiyAra karane meM hameM kaI varSa lageMge / kintu sinemA hI eka aisA sAdhana hai ki jisake dvArA jisa prakAra kA DhA~cA hama bAlakoM meM DhAlanA cAhate hoM usa prakAra kA pracAra hama kara sakate haiN| isake atirikta pAlakoM aura zikSakoM ke kartavya kA pracAra bhI isI ke dvArA anAyAsa ho sakatA hai / bhAratavarSa meM abhI bhI aisI zikSaNa saMsthAyeM haiM jo hamArI prAcIna zikSaNa praNAlI aura navIna zikSaNa praNAlI ke mizrarama pUrvaka Adarza puruSoM ke netRtva meM aura uccakoTi ke sadAcArI zikSakoM dvArA calatI hai| aisI zikSaNa saMsthAoM kI kArya praNAlI, zikSaNa paddhati aura usake sAre vAtAvaraNa kI philmeM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 40 ) lekara jagaha jagaha dikhalAI jAve to isakA bar3A prabhAva par3a sakatA hai isake atirikta buniyAdI zikSaNa paddhati kI philmeM bhI bahuta kucha lAbhadAyaka ho sakatI haiM / mere kahane kA Azaya yaha hai ki sinemA hamAre jIvana ko eka mRtyudAyaka jahara samAna hote huye bhI zikSaNa pracAra meM usakA upayoga sucArU rUpa se kiyA jAya, to vaha amRta kA kAma kara sakatA hai / bauddhika zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika aura hara prakAra ko zikSA kA pracAra karane ke liye sinemA apUrva sAdhana hai aura usa sAdhana kA upayoga adhika se adhika mAtrA meM kiyA jAya, to vaha lAbhadAyaka ho sakatA hai| isake sAtha hI sAtha jo philmeM Aja naitika patana kA kAraNa ho rahI hai, aisI philmoM ko eka dama banda karanA bhI jarUrI hai| anAdikAla se mAnava kI manovRttiyA~ lobha, moha, mAyA, viSaya, vAsanA kI ora jhukI huI haiN| zikSA se sambandha rakhane vAlI acchI philmoM kA pracAra karate huye bhI, aisI burI philmeM banda na hogI to una philmoM kA jaisA prabhAva par3anA cAhiye, nahIM par3a sakatA ve jaisI cAhiye saphala nahIM ho sakatI hai isaliye sarakAra kI ora se yadi rASTra kA vAstavika nirmANa karanA hai, to do bAtoM kI AvazyakatA hai| (1) jovana kA patana karane bAlI philmoM ko banda karanA aura dUsarI jIvana ke vAstavika guNoM ko prakaTa karane vAlI philmoM kA pracAra karanA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava aura mAMsAhAra saMsAra ke bhinna bhinna prakAra ke prANiyoM meM mAnava kA sthAna UMcA hai isaliye ki usameM mAnavatA hai, vicArazakti hai, dayA hai, dAkSiNya prema hai, hamadardI hai yahI kAraNa hai ki vaha svabhAvataH atyAcAra ko sahana nahIM kara sktaa| svArthI, lobhI hone ke kAraNa vaha apane dharmoM ko bhUla jAtA hai, kintu phira bhI bar3A jIva choTe para atyAcAra karatA hogA, zaktizAlI zaktihIna ko satAtA hogA to vaha sahana nahIM karegA | usako bacAne kA avazya prayatna karegA / 1 " isI prakAra mAnava ke zarIra kI racanA bhI isa prakAra kI huI, vaha apane zarIra se kisI bhI jIva ko kaSTa na de / arthAta buddhi, vicAra zakti aura zarIra racanA ye tInoM mAnava ko isa prakAra ke mile haiM ki vaha kisI ko bhI kaSTa na de aura na vaha svayaM pApI bane / milI huI cIjoM kA durupayoga karake vaha cAhe kucha karale aura vaha durupayoga karatA hai kevala svArtha aura lobha ke kAraNa se | kintu prakRti dvArA mAnava ko dI huI zaktiyoM aura zarIra racanA Adi para dhyAna rakhate hue vaha apanA jIvanayApana kare to vaha nara kA nArAyaNa bana sakatA hai / mAnava jAti ke liye, apane khuda ke liye jo vicAra sIya prazna haiM, unameM mA~sAhAra kA bhI eka prazna hai / kyA mAMsa manuSya kI svAbhAvika khurAka hai ? mAnava jAti ke lie yaha prazna uThAnA hI lajjAspada bAta hai / mAnava ke, prAcIna itihAsa ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 42 ) . .. . jisako kucha itihAsakAra Adi kAla kahate haiM dekhA jAya to jaba mAnasa ne jIvana kA vikAsa nahIM kiyA thA, usa samaya bhI mAnava jAti apane svAbhAvika phalAhAra se jIvana nirvAha karatI thii.| prabhiddha baMgAlI itihAsakAra rAkhAvadAsa banyopAdhyAya ne apane baMgalA itihAsa bhAga 1 ke pRSTha 3 meM likhA hai 'pRthvI tatva aura prANI tatva ko jAnane vAle isa nirNaya para Aye hue haiM ki mAnava jAti ke zaizavakAla meM manuSya zAka bhojI the.......... .."yaha nizcita hai ki, mAnava jIvana ke prArambha meM hamAre pUrva purupa phalAhArI the, mAMsAhAra nahIM karate the|" "mA~sAhArI . jIvoM ko janmakAla se jisa prakAra ke tIkSNa dA~ta hote haiM, vaise manaSyoM ko kabhI kisI avasthA meM nahIM hote|" puratitva kI khoja karane vAloM ne jaise yaha nizcaya kiyA hai ki prAcIna kAla meM mAnava jAti mAMsAhAra nahIM karatI thiiN| zarIra racanA kI draSTi se dekhA jAya to mAMcAhAra yaha manaSya kI svAbhAvika khurAka nahIM hai / na kevala manuSyoM ke liye hI, kintu saMsAra meM prANI mAtra ke do vibhAga haiM eka mA~sAhArI aura dusarA vanaspati aahaarii| hAtho, gAya, bhaiMsa, baila, bakarI Adi jAnavara, jo mAMsAharI nahIM haiM cAhe vaha jaMgala meM rahate hoM cAhe manuSya vastI meM, isake atirikta bAgha, zera, billI, kuttA Adi kaI jAnavara haiM, jo mAMsAhArI haiN| hameM dekhanA cAhiye ki vanaspati AhArI aura mAMsAhArI jIvoM meM kudarata ne kyA antara rakhA hai ? unake dAMta, jIbha Adi jaThara-tInoM - cIjeM, jo pratyeka prANI ko upayoga meM AtI hai, bhinna bhinna haiN| mAMsAhArI ke dAMta Ter3he hote haiM / zeSa ke dAMta bhinna prakAra ke hote haiM / mAMsAhArI jIvoM kI jivhA isa prakAra kI banI hai ki vaha peya padArtha kA usa jivhA se gRhaNa karate haiM, arthAta mAMsA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) / dAtA / hArI prANI pAnI, dUdha Adi pravAhI padArtha jIbha se hI lete haiM oMThoM se nhiiN| jabaki nirAmiSa bhojI prAramI pravAhI padArtha hoTha se grahaNa karate haiN| isa prakAra pratyeka jIva ko apanI khurAka ke pAcana ke lie eka jaThara banA rahatA hai, jisakI uSNatA se pAcana hotA hai| yaha vaijJAnika siddha bAta hai ki mA~sAhAriyoM kA jaThara itanA uSNatAyukta hai ki jo mAMsa jaise bhArI padArtha ko bhI hajama kara sakatA hai, phalAhArI bhojiyoM kA jaThara vaisA nahIM hotaa| isa prakAra zArIrika racanA se bhI vicArapUrvaka dekhA jAya to mAnava jAti ke lie mAMsAhAra svAbhAvika khurAka nahIM hai| saMsAra ke aura prANI jinakA mAMsa yaha svAmAvika khurAka nahIM hai, una prArimayoM ne apane svabhAva ko nahIM bdlaa| cAhe vaha kisI bhI dazA meM hoM para ve mAMsAhAra nahIM karate aura isI se unhoMne apanI sAtvikatA ko kAyama rakhA hai| mAnava jAti bhI mAMsAhArI nahIM thI kintu jaisA ki maiM Upara kaha cukA hUM, jaise mAnavajIvana kA vikAsa huA. buddhi bala bar3hA, vaise vaise usameM svAtha, lobha kI mAtrA atyanta bar3ha gii| pariNAma yaha huA ki usane apanI zakti kA upayoga, hIna zakti vAloM para atyAcAra karane meM kiyA aura yahI kAraNa hai ki dhIre-dhIre prakRti se viruddha, kudarata se khilApha usane vyavahAra zurU kiyA aura isI lobha lAlaca ke kAraNa usane mA~pAhAra zurU kiyaa| isakA pariNAma yaha pAyA ki manuSya kA hRdaya ki jahAM Izvara kA sthAna mAnA jAtA hai, usako usane jIvoM kA kabrastAna bnaayaa| jisa cIja ko chUne se manuSya svayaM ko apavitra samajhatA thA, usI cIja ko peTa meM DAlakara apane ko pavitra bhI samamane lgaa| isake atirikta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) manuSya ne apane hRdaya ko rAkSasI hRdaya bnaayaa| apanI hArdika dayA ko dUra kara apane hRdaya ko nirdaya banAyA / mAnavatA kI svAbhAvika sAtvikatA ko miTAkara, usane tAmasikatA utpanna krlii| jaba manuSya apane sthAna ko cUkatA hai, nIce giratA hai taba vaha yaha samajhAte hue ki maiM bhUla kara rahA huuN| apane bacAva ko jhUThI dalIleM khar3I kregaa| yaha dazA akasara mAMsAhArI manuSyoM kI dekhI jAtI hai| unakA kathana hai ki mAMsAhAra bala ko bar3hAtA hai / jarA socane kI bAta hai ki aise loga bala aura karatA ke bheda ko bhUla jAte haiN| mAMsAhAra bala ko nahIM bar3hAtA hai kintu karatA bar3hAtA hai / hAthI aura zera ke bheda ko samajhanA caahie| hAthI meM jo vAstavika vala hai baha zera meM nahIM hai / zera meM karatA hai aura hAtho meM zAntatA hai| hAthI apane zAMta svabhAva aura sAtvikatA se lar3AI ke maidAna aura jahAM bhI kAma par3atA hai jo kAma kara sakatA hai vaha zera nahIM kara sakatA hai| jo bojhA hAthI vahana kara sakatA hai, vaha zera nahIM kara sktaa| hAtho meM vaha bala hai yadi vaha cAhe to apanI sUDa meM zera ko dabAkara Tur3e. Tukar3e kara sakatA hai / zera apanI ka ratA aura tAmasikatA se hAthI para AkramaNa karatA hai, para hAthI jaba bigar3atA hai taba zera kI himmata nahIM ki usakA sAmanA kara ske| saccI vIratA aura kra ratA meM yahI antara hai / vIratA kA bala jahAM jarUrata hotI hai vahAM hI vicArapUrvaka kAma meM lAyA jAtA hai| kra ratA tAmasikatA sthAna / prasthAna ko nahIM dekha sktii| anAvazyaka sthAnoM para bhI usakA upayoga ho jAne se atyAcAra ho jAtA hai| yaha nizcita bAta hai ki mAMsAhAra vIratA ko nahIM bar3hAvA / -yadi mAMsAhAra se vIratA bar3hatI to Aja saMsAra meM mAMsAhAra ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 45 ) dvArA hijar3e bhI balavAna bana jAte kintu nahIM, bala aura vIratA bar3hAne meM mAMsAhAra koI sahAyaka nahIM ! yaha AkSepa itihAsa aura yukti se bhI nirAdhAra hai ki mAMsAhAra na karane vAle lar3AI nahIM kara sakate haiN| prAcIna itihAsa meM isake anekoM udAharaNa haiM jo nirAmiSa bhojI the, unhoMne maidAnoM meM- yuddha meM bhAga liyA aura saphalatA prApta kI / jaina rAjAoM, jaina mantriyoM aura jaina senAdhipatiyoM ke udAharaNa itihAsa ke gagana meM camakate tAroM ke samAna dedIpyamAna haiM / eka aura bhI bAta vicAraNIya hai| jisa nAma se loga mAMsa khAte haiM vaha mAMsa banatA kahAM se hai ? kisa meM se hai jina jAnavaroM ke mAMsa mAMsAhArI khAte haiM ve prAyaH vanaspati AhArI hI hote haiN| mAMsAhArI jAnavaroM kA jaise zera billI kuttA Adi kA mAMsa loga nahIM khAte vanaspati ke AhAra se apane mAMsa ko puSTa karane vAle bakare gAya bhaiMsa baila Adi kA mAMsa loga khAte haiM jAnavara jisa padArtha se apane zarIra ko puSTa karate haiM balazAlI banAte haiM vahI padArtha to manuSyoM ko bhI bala detA hai usa mUla vastu ko jisameM bala bar3hAne kI adbhuta zakti rahI hai usako na khAkara mAMsAhAra yaha kahAM kI buddhimattA hai ? Azcarya aura dukha kA viSaya to yaha hai ki jisa yuropa kA anukaraNa karake hamAre bhAratIya par3he likhe aura anya loga dina pratidina mAMsAhAra meM aprasara ho rahe haiM vahI yUrupa Aja mAMsAhAra kA bala pUrvaka niSedha kara rahA hai| vahAM dina pratidina 'baijITeriyana sosAyaTI bana rahI hai aura vaijJAnika dRSTi se mAMsAhAra kA niSedha mAnava jAti ke lie siddha karane jA rahe haiM / hamAre deza kA yaha durbhAgya hai ki zarIra racanA prAkRtika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyama puNya pApa ko bhAvanA aura saMskRti sabhI bAtoM se manuSya kA mAMsAhAra karanA niSedhAtmaka hote huye bhI bhAratavAsI mAMsAhAra karane meM apanI sabhyatA aura apanA jhUThA bar3appana dikhAne ko aura anucita anakaraNa karate huye Age bar3hate jAte haiM kintu yaha bhUlanA nahIM cAhie ki mAMsAhAra hiMsaka vRtti ko bar3hAne vAlA hai aura hamAre dila meM jitanI hiMsaka vRtti bar3hegI utane hI hama sarvanAza ke pAsa pahu~cate jAya~ge aura jA rahe haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar cem
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacce sevakoM kA sammAna abhI isI saptAha zivapurI ke eka DAkTara zrI AnandasvarUpa mizrA sAhaba kA yahA~ se babAdalA huaa| DA0 mizrA zivaparI meM karIba dasa varSa rhe| jisa dina unake sthAnAntara kA samAcAra janatA ne nizcayAtmaka sunA, usI dina se sAre zahara meM eka prakAra kI udAsInatA sI chA gii| unake vidAI ke mAna meM pArTiyAM, sabhAyeM, AbhArapatra Adi jalse zurU hue| AkhirI jalsA hamAre saMskRti mahAvidyAlaya ke vyAkhyAna hAla meM haa| vaktAoM ne unake guNoM kI bar3I tArIpha kii| saMsthA kI ora se AbhArapatra diyA gayA aura eka vyakti kI tarapha se cAMdI kA kAskeTa bheMTa kiyA gyaa| dUsare dina jaba ve vidA hokara bAjAra meM se nikale to sAre bAjAra ke eka eka dukAnadAra ne unake prati kRtajJatA prakaTa kii| kisI ne noToM ke hAra se, kisI ne jarI ke hAra se, kisI ne nAriyala aura nakada rakama se sammAna kiyaa| DAkTara mizrA kI bidAI janatA ke liye asahya ho rahI thii| strI aura puruSa, bAlaka aura vRddha sabhI kI A~kheM AsaoM se tara thIM / dRzya karuNa thA / loMgoM ne chAtI se lagAkara zivapurI kI sevAmUrti ko vidA dii| pUchA jA sakatA hai ki DA. mizrA kA itanA sammAna zivapurI kI janatA ne kyoM kiyA ? isalie ki unhoMne apanI nirlobhatA, paropakAra vRtti, vApI kI madhuratA hRdaya kI komalatA, choTe-bar3oM ke prati nispakSatA, garIboM ke prati dayAlutA Adi ucca guNoM ke dvArA samasta janatA ke hRdaya meM sthAna pA liyA thaa| jo manuSya apane guNoM se dUsare ke hRdaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 48 ) meM sthAna pAtA hai vahI unakA pUja hotA hai| unake bhAdara kA pAtra hotA hai| svatantratA prApta hone ke pazcAta bhArata ke rAjAoM kA rAjya gayA, unakI sattA gaI, unakA adhikAra gayA aura ve sAmAnya nAgarika kI taraha se Aja bhArata meM rahate haiN| kintu una rAjAoM meM kucha aise bhI haiM jinakA Adara sammAna unakI bhUtakAla kI prajA usI prakAra se karatI hai, jaise unake rAjatva kAla meM karatI thii| balki dekhA to yaha bhI gayA hai ki usa prajA kA apane bhUta kAlona pitA ke prAMta usa samaya se bhI adhika Adara bar3hA hai| sAmAnya nAgarika kI haisiyata se kahIM bhI jAkara ve khar3e hote haiM, to hajAroM kI bhIr3a binA bulAye, ikaThThI ho jAtI hai / unake pairoM ko chUte huye eka prakAra kI spardhA hone lagatI hai| apane pUrva kAlAna mAlika ke darzana karane meM logoM ke netra tRpta nahIM hote, mAnoM ghaNThoM taka unake darzana karate karate harSa se AMsU bahAte rahate haiM / kisI sabhA meM gar3abar3I hone para bar3A se bar3A adhikArI yA saikar3oM DaNDedhArI pulisa ke javAna to zAnta nahIM kara sakate vaha kArya sattA ko tyAgA huA kintu jisane janatA kI sevA karake janatA ke hRdayoM meM sthAna prApta kiyA hai, usake izAre mAtra se sArI azAMti raphU-- cakkara ho jAtI hai aura zAnti kA sAmrAjya sthApita ho jAtA hai| ___kahane kI AvazyakatA nahIM ki janatA kursI, TebaloM, sonecA~dI ke siMhAmanoM yA makhamala jarI ke gAdI takiyoM ke sthAnoM kI apekSA apane hradaya ke sthAna ko bahuta bar3e mahatva kA samamatI hai| usa sthAna para jo virAjatA hai vahI usakA mAlika hai| vahI usakA rAjA hai, vahI usakA ArAdhya hai aura vahI usakA pUjya haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 49 ) isase viparIta eka udAharaNa mujhe yAda AtA hai / eka zahara meM merA cAturmAsa thaa| vahAM ke eka bar3e aAdamI kI mRtyu ho gii| vaha do dRSTi se bar3A thA-sattA se bar3A adhikArI thA paise se karor3Adhipati thaa| kintu jisa dina vaha marA logoM ne zrIphala vagairaha miThAiyAM ur3AI, Ananda mnaayaa| maiMne kucha logoM se pUchA bhAI yaha saba kyA ho rahA hai ? uttara milA mahArAja hamAre gA~va kA pApa gyaa| usane sattA ke bala para prajA ko satAne meM koI kasara nahIM rakkhI aura dhana ke bala para koI pApa karane meM kamI nahIM rkkhii| kisI ke prati usane na hamadardI rakkhI na prema kiyA / mukha meM na madhuratA thI na pAcaraNa meM pavitratA / gA~va kA pApa gayA / sAre loga khuziyAM manAte hue usake pIche thUka rahe the / mAnava prakRti ke isa prakAra bhinna bhinna udAharaNoM ko dekhate huye hameM manovijJAna kI dRSTi se bahuta kucha socane kA avasara mila jAtA hai| DA. mizrA jo ko hamArI saMsthA kI tarapha se prAbhArapatra diyA gayA, usa samaya sabhApati ke sthAna se mujhe jo do zabda kahane kA avasara milA usameM maiMne bhalA karane vAlI aura burA karane vAlI aisI do pravRttiyoM kA vizleSaNa kiyA thaa| maiMne kahA thA saMsAra meM manuSya janma pAkara aura zArIrika, mAnasika bauddhika yA aisI hI anya prakAra kI zaktiyoM ko prApta karane vAle manuSya apanI zaktiyoM kA sadupayoga dUsaroM kA bhalA karake aura durupayoga karate haiM dUsaroM kA burA karake / bhalA karane vAle manuSyoM ke tIna bheda haiN| ve ye haiM: 1-apanA nukasAna karake bhI dUsaroM kA bhalA karanA / 2-apanI hAni nahIM pahu~cAte huye dUsare kA bhalA krnaa| 3-apanI svArtha siddhi pUrvaka dUsaroM kA bhalA krnaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. () isI prakAra burA karane vAloM ke bhI tIna bheda haiM: 1 - apane svArtha ke lie dUsaroM kA burA karanA / 2- svArtha nahIM rahate huye bhI dUsaroM kA burA karanA / 3--apanA nukasAna uThAkara bhI dUsaroM kA burA karanA / -4 " isa prakAra bhalA aura burA karane vAle manuSya saMsAra meM pAye jAte haiN| bhalA karane vAle lokapriya hote haiM aura burA karane vAle logoM kI dRSTi meM gira jAte haiN| bhAratavarSa ko saMskRti hamezA dUsaroM kA bhalA karane kI ora rahI hai| bhArata kA sAvA raNa saMskArI manuSya bhI 'AtmanaH pratikUlAni parezAM na samAcaret' isa pratIka ko mAnatA AyA hai| jo hameM iSTa nahIM hai, usakA vyavahAra dUsaroM se nahIM karanA, isI siddhAnta para bhAratIya manuSyoM kI manobhAvanA nirmita huI hai / kintu jisa dina se pAzcAtya saMskRti ne bhAratIya manuSyoM para jora kiyA athavA yoM kahanA cAhiye ki bhAratIya prajA ne pAzcAtya saMskRti ko apanAyA taba se unakI paropakAra vRtti kI saMskRti kA sthAna svArtha batti kI saMskRti ne le liyA / zrarthAt jahA~ apanA nukasAna karake bhI dUsaroM kA bhalA karane kI vRtti hamAre roma roma meM basI huI thI, vahAM apanI svArtha sAdhanA ke lie dUsaroM kA saMhAra karanA hamArA kartavya hai isa bhAvanA ne sthAna prApta kara liyA / * aura jaba se rAjanIti kA kSetra rAjazAsana ko chor3akara sarvavyApI bana gayA arthAt rAjanIti pratyeka bAlaka vRddha strIpuruSa sAdhU-sanyAsI sabhI meM phaila gaI, taba se to 'AtmanaH prati kUlAni pareSAM na samAcaret' bhAvanA kA darzana bhI durlabha ho gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 51 ) paropakAra aura sevA kA nAma mAtra raha gayA / kintu yaha zikArI kI zikAra pakar3ane kI mIThI bolI ke sivAya aura kyA hai | Aja sevakoM balki sevA mUrtiyoM kI utpatti barasAta ke dinoM meM bijalI yA gaisa kI battI ke nIce utpanna hone vAle jIvoM kI utpatti ke samAna ho rahI hai / aura ve sevA mUrtiyA~ apane ko deza ke uddhAraka, samAja ke duHkha-nAzaka batalAte haiM / kintu Aja unake prati janatA meM jo ghRNA, tiraskAra dekhA jAtA hai, isakA bhI to kucha kAraNa honA cAhiye | sacce sevaka ve haiM, jo apanI zuddha sevAoM se dUsaroM ke hRdaya meM sthAna prApta karate haiN| apanA nukasAna uThAkara ke bhI dUsaroM kI sevA karate haiM / kadAcita nukasAna na karate huye dUsaroM kI sevA karate hoM aura apanI svArtha siddhi ke sAtha dUsaroM kI sevA karate hoM, yahA~ taka bhI ganImata samajhI jAnI cAhiye, kintu dUsaroM kA bhalA karanA to dUra rahA, kevala apanA svArtha sAdhane ke lie sevA ke nAre lagAnA janatA se kahA~ taka chipA raha sakatA hai / 1 Aja jina sevA - mUrtiyoM se bhArata khada-bada ho rahA hai, unameM se kucha logoM ke kAma to nirdoSa se nirdoSa, pavitra se pavitra, manuSyoM kI burAiyAM karake apanA prabhAva sthApita karane kA dekhA jAtA hai kucha logoM kA kroma eka samajhadAra bAlaka kI sI yogyatA rakhate huye bar3e bar3e vidvAna, vayovRddha, jJAnavRddha logoM ko bhI dhauMsa batAkara apanA prabhAva sthApita karane kA hotA hai / aisI sevA mUrtiyAM jaba kahIM ikaTThI hotI haiM aura apanI apanI sevAoM ke nAre lagAne kI spardhA karatI haiM, usa samaya unako sevA kA maMgalAcaraNa eka-dUsare para AkSepoM se zurU hokara gAlI-galauja, hAthA-pAI, kozA-kozI, muSThA-muSThI, laTThA naTTI aura AkhirI khUna-kharAtrI meM AtA hai / sevA jaise Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) pavitra kArya ko jinhoMne apane jIvana meM apanA liyA ho, unakI aisI pravRtiyAM kabhI ho sakatI hai kyA ? kyA sevA kA kSetra itanA gaMdA aura malIna hai ki jisase mAnava dAnava banajAya ? sevA jisa ke hRdaya meM basI hotI hai vaha pUrA saha - zIla banatA hai, vaha dayA aura dAkSiNyavAlA banatA hai / usake hRdaya meM pavitratA aura usakI vAsI meM madhuratA aura usake AcAra meM Adarza ota-prota ho jAtA hai / vaha lobhI nahIM rahatA, vaha svArthAndha nahIM banatA, vaha jiddI nahIM banatA, vaha abhimAnI nahIM banatA / usakA eka hI lakSya rahatA hai aura vaha yahI ki maiM kisI bhI prakAra dUsaroM kA bhalA karU - maiM kisI prakAra dUsaroM ke duHkhoM ko halakA karane kA prayatna karUM / Aja sacce sevakoM ke bIca meM aise loga ghusa gaye haiM, jinakA samAja meM koI sthAna nahIM, jinameM koI yogtA nahIM, anubhava nahIM / sevA kA kSetra mahAna aura pavitra hai / isa pavitra kSetrako apanAne vAle pratyeka vyakti ko cAhiye ki vaha pahile apanA jIvana zuddha banAkara hI isa pavitra kSetra meM padArpaNa kare / Aja ke samaya meM daMbha cala nahIM sakatA, sattA ke zrAge janatA kI zAntatA bhale hI na cale, kintu koI daMbhI sevaka janatA ke hRdaya meM to sthAna nahIM pA sakegA, yaha bAta to nirvivAda hai / aura jahAM daMbha hai vahAM Atma kalyANa bhI nahIM hai| janatA ke hRdaya meM sthAna pAnevAle ke liye samaya Ane para janatA se ghar3e bharatI hai / aura janatA ko satAkara apanI sattA jamAne vAle daMbhI sevakoM ke pIche janatA thUkase ghar3A bharatI hai / isaliye janatA kI sevA karane vAle, nirdobhitA, niSkapaTatA aura nirmalatApUrvaka saccI sevA kareM, isI meM unakA aura janatA kA kalyANa hai / su Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI zikSaNa saMsthAeM kisI bhI deza, rASTra, dharma, samAja kI unnati kA AdhAra zikSA para avalambita hai| vyakti ke jIvana ke vikAsa kA AdhAra bhI zikSA hai| yahI kAraNa hai ki mAnava-samAja meM zikSA kI praNAlI samAja vyavasthA ke sAtha hI prarcAlata huii| parivartanazIla saMsAra ke niyamAnusAra samaya-samaya para zikSaNapraNAlI meM parivartana hotA rahA kintu zikSaNa kA hetu to eka hI rhaa| samAja aura zAmana ina donoM kA aisA ghaniSTha sambandha hai ki eka dUsare kA prabhAva eka dUsare ke Upara par3e binA nahIM rahatA / khAsa karake zAsana kA prabhAva to samAja ke Upara avazya par3atA hai| jisa samaya jisakA zAsana hotA hai, usa samaya usakI saMskRti, rIti va rivAja, bhASA, rahana-sahana, sabhI kA prabhAva samAja para par3atA hai| yahI kAraNa hai ki Aja deza kI prAMtIya-bhASAoM meM itanA mizraNa ho gayA hai ki eka prAMta kI zuddha-bhASA ke zabda usameM kitane haiM aura anya bhASA ke kitane haiM, yaha nikAlanA muzkila ho gayA hai| isI prakAra zikSaNa kA prabhAva bhI samaya-samaya para pdd'aa| sabase antima samaya agarejI-zAsana kA pAyA, jo hamAre hI sAmane gujara cakA hai / hamArI bhAratIya zikSaNa-prasAlI aura agarejoM kI zikSA praNAlI meM kitanA antara thA, yaha dikhalAne kI AvazyakatA nhiiN| 'zikSaNa kA hetu jIvana vikAsa' yaha maiM Upara batA cukA hU~ / hetu eka rahate hue bhI, aMgrejI zikSaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 54 ) pramAlI ne hamArI saMskRti se hamako bahuta dUra haTA diyaa| zikSaNa-praNAlI kA prabhAva jIvana ke Upara par3e binA nahIM rhtaa| yahI kAraNa hai ki aMgrejI zikSaNa-praNAlI ne, hamAre jIvana ko sAdagI kA sthAna sAhabI ko diyaa| bar3oM ke prati pUjya buddhi kA sthAna azraddhA ko diyA / pApa, puNya, Izvara kI bhAvanA kA sthAna nAstikatA ko diyA / AdhyAtmika-bhAvanAoM kA sthAna jar3avAda ko diyA / namratA kA sthAna ucchRGkhalatA ko diyaa| ahiMsakavRtti kA sthAna hiMsakavRtti ko diyaa| paropakAra kA sthAna svArthAndhatA meM pariNita kiyA / deva, gurU, dharma ke prati hamArI jo zraddhA thI, vaha zraddhA miTA dii| sakSepa meM kahA jAya to "sA vidyA yA vimuktaye" "mAtR devobhava" "pitR devobhava", "AcArya devo bhava", "atithi devo bhava", "dhama cara", "satyaMbada" ityAdi zikSaNa ke pariNAmoM se hameM sadA vaMcita hI kara diyaa| uparyukta pariNAma ko mahAtmA gAMdhI ne acchI taraha se samajha liyA thaa| aura isIlie ve AkharI dama taka isakI tarapha janatA kA bhaura netAoM kA dhyAna AkarSita karate rhe| kintu aGgarejoM kI dI huI dena ke jo vArasadAra bane haiM unako mahAtmA jI kI ye bAteM, zAyada gale meM nahIM utriiN| aura yahI kAraNa hai ki agarejoM ke jAne para bhI hamArA sAhabI ThATha, hamArI hiMsakavRtti, hamArI agarejI bhASA kA moha Adi jyoM kA tyoM banA rahA hai| kisI bAta meM, kisI aMza meM bAhya parivartana dekhA bhI jAtA hai kintu jIvana kI gaharAI meM agarejoM ne jo saMskAra hameM ota-prota kara die haiM, ve to hamase dUra nahIM hone| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 55 ) aisI bAtoM meM zikSaNa praNAlI bhI eka hai| yaha saMdbhAgya kA cihna hai ki " vartamAna zikSaNa praNAlI meM parivartana karane kI AvazyakatA hai" aise vicAra hamAre kucha netA prakaTa kara rahe haiM kintu usake lie jo prayatna karanA cAhie, vaha zAsana kI ora se nahIM hotA / balki kabhI-kabhI to isase viparIta hI prayatna hotA hai, arthAt jyAdA kharAbiyAM utpanna karane ke prayatna hote hoM, aisA pratibhAsa hotA hai / 1 yaha bAta Ama taura se kahI jAtI hai, khAsa karake zAsanAdhikAriyoM kI tarapha se bhI kahI jAtI hai ki "zAsana kI tarapha se calane vAlI zikSaNa saMsthAoM meM bAlaka aura yuvakoM ke 'caritra nirmANa' kA koI prayatna nahIM hotA" ve samamate bhI haiM ki "zAsana kI ora se calane vAlI zikSaNa saMsthAoM meM par3hane vAle vidyArthiyoM kA koI netA nahIM hai, koI guru nahIM hai, koI preraka nahIM hai / ve cAra-pAMca ghaNTe zikSakoM ke sAnidhya meM rahate haiM kintu itane samaya meM kaI zikSakoM ke darzana ho jAte haiM / na zikSaka vidyArthiyoM ke prati apanA kucha kartavya samajhate haiM, na vidyArthI unako apanA guru samjhate haiM, balki bar3I Ayu ke vidyArthI to unako zAsana ke eka gulAma samajhate hai aura aba to prajAtantrIya zAsana meM khuda ke bhI gulAma samajhate haiN| dUsarI tarapha se kala ke hI vidyArthI Aja zikSaka hue haiM, isaliye jo burAiyA~ thIM, ve burAiyA~ dUra karane ke pahile hI zikSaka bane haiN| isakA pariNAma yaha AtA hai ki eka guru kI haisiyata se unake sadAcAra kA jo prabhAva par3anA cAhiye, usase viparIta ho par3atA hai / itane se yaha bAta sImita nahIM rahatI / zikSaka paisoM kI lAlaca meM A kara ke TyUzanoM ke dvArA evaM parIkSA meM pAsa karA dene ke saude ke dvArA eka prakAra kI vidyArthiyoM meM corI Adi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com FOR
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) ke durguNa bhI DAlate haiN| prAya: bIr3I, sigareTa, sinemA Adi vyasanoM se to zAyada ho koI bhAgyazAlI zikSaka bacA hogaa| una sArI burAiyoM kA prabhAva bhI vidyArthiyoM para par3e binA nahIM rhtaa| ___eka tarapha 'caritra nirmANa' se nIce girane vAlI burAiyA~ zAlAoM meM se hI milatI rahatI haiN| dUsarI tarapha se jaisA ki maiM Upara kaha cukA hUM, agarejoM ke jamAne meM 'kalA' ke nAma se hamAre jIvana meM aisI burAiyA~ ota-prota ho gaI haiM, jo vastutaH jIvanastara ko nIce girAne vAlI hote hue bhI, usako hama unnati kA sAdhana mAna rahe haiN| jaise-sinemA, saha-zikSaNa, yuvatI chokariyoM ke nRtya zRGgAra se bharI huI navala-kathAeM, zRGgAra-yukta citra ityaadi| "pravatti vRtti kI dyotaka hotI hai," aisA eka siddhAMta hai| pravRtti para se mAnava kI vRttiyoM kA anumAna kiyA jAtA hai| upayukta bAtoM se Aja mAnava samAja kI pavitratA kA kitanA nAza ho rahA hai, yaha jAnate hue bhI, kalA ke nAma se kivA deza ko unnati ke bahAne se isakA pracAra karanA, isako uttejanA denA yaha kahA~ taka ucita hai ? yaha samajhadAroM ke liye samajhanA koI kaThina bAta nahIM hai| bezaka sinemA jaisI cIja ko maiM pracAra kA sAdhana mAnatA hUM aura jaisA ki maiM pahale apane eka lekha meM likha cakA hUM, hamArI saMskRti, hamArI prAdhyAtmikatA, hamArI caritra-nirmANa karane vAlI zikSaNa-praNAlI ityAdi bAtoM ke lie sAdhana kA upayoga kiyA jAya, to yahI sAdhana deza ke lie-janakalyANa ke lie AzIrvAda rUpa ho sakatA hai parantu jaba taka isa sAdhana kA upayoga jIvana ko nIce girAne vAlI philmoM ke pracAra meM kiyA jAtA hai, taba taka yaha vyavasAya deza ke lie zApa rUpa ho rahA hai aura hotA rhegaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 57 ) isI prakAra javAnI meM praveza karane ke samaya se 'sahazikSaNa' kA kitanA burA pariNAma Aja taka AyA hai, yaha kauna nahIM jAnatA / bar3e bar3e mahApuruSoM ke Azrama bhI isa 'sahavAsa' aura 'sahazikSaNa' se TUTa gae, gira ge| sahazikSaNa kI zAlAoM meM kaise kaise kisse banate haiM, yaha kisase bhavidita hai ? hA~, vyabhicAra meM burAI na samajhane vAle, cAhe kisI kI lar3akI ko cAhe koI uThA le jAe, usako anuvita nahIM samajhane vAle, aMgrejoM kI nakala meM hI unnati samamane vAle aura bhAratIya-saMskRti kI majAka ur3Ane vAle mahAnubhAva aisI bAtoM ko burA na samajhe, to yaha aura bAta hai| kintu bhAratIya-saMskRti para jisako abhimAna hai, jo pApa ko pApa samajhate, haiM bhalAI barAI kA jisake sAmane prazna hai, ve aisI bAtoM kabhI pasanda nahIM kara sakate / sattA ke bala para, manuSya cAhe kucha karale kintu jisake Upara sattA kA prayoga kiyA jAtA ho, usakI bhAvanA ko dekhanA bhI eka jarUrI cIja hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki zAsakIya zikSaNa saMsthAoM kI zikSaNa-praNAlI meM parivartana karane kI sabakI bhAvanA hote hue bhI 'caritra-nirmANa ke lie jo parivartana. honA Avazyaka hai, vaha nahIM hotA athavA vicAra bhinnatAmoM ke kAraNa se nahIM kiyA jAtA hai| __dUsarA prazna zikSakoM kA hai / yogya zikSakoM ke prabhAva se bhI zikSaNa saMsthAe~ saphala nahIM hotii| hAlAMki, zAsana kI ora se yogya-zikSaka utpanna karane ke lie 'TIcarsa TreniMga kaoNleja' khole jA rahe haiM kintu pustakoM kA pAThyakrama pUrA karane ke atirikta una zikSakoM meM caritra-yogyatA kA kyA niyama rakhA jAtA hai, yaha mAlUma nahIM hai ? pAThyakrama kitanA bhI U~cA rakha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15 kara kaisI bhI UMcI DigriyA~ dI jAya~ kintu jaba taka ve zikSaka svayaM madAcArI, nirlobhI, nirvyasanI na hoMge, taba taka ve vidyAthiyoM ke caritra-nirmANa meM upayogI nahIM ho skeNge| yaha nirvi vAda siddha bAta hai / dUsare prakAra kI zikSaNa saMsthAe~ haiM - svatantra saMsthA | jo prajAkIya saMsthAeM kahI jAtI haiN| aisI saMsthAoM kA prArambha prAyaH Arya samAja ke gurukuloM se huaa| bAda meM anya logoM ne anukaraNa kiyA / bhAratavarSa meM prAcIna samaya meM jo 'Azrama' athavA 'gurukula' calate the, usI kA anukaraNa thA - hai / kintu samaya ke prabhAva se isameM navInatA kA bhI mizraNa huA hai| itanA hote hue bhI, ainI saMsthAoM kI zikSaNa - praNAlI, bAlakoM kA rahana-sahana, dinacaryA Adi isa prakAra se rakhe jAte haiM, 'jisase bAlakoM ke 'caritra-nirmANa' meM vartamAna samaya ko dekhate hue, kAphI saphalatA milatI hai| aisI saMsthAeM eka yA do cAra vyakti kI bhAvanAoM meM se sthApita hotI haiN| aura prAyaH dekhA jAtA hai ki eka Adha vyakti kI bhAvanA se utpanna hone vAle kArya meM pragati acchI hotI hai| kyoMki usako usa saMsthA ke Upara mamatva rahatA hai aura hara kisI prakAra se usako pragatizIla dekhane kI bhAvanA rakhatA hai / bhArata sarakAra ke khAdya aura kRSi mantrI zrI ke0 ema0 munzI ne, zivapurI ke zrIvAstava prakAzaka maNDala - saMskRta mahAvidyAlaya ke vArSikotsava meM sabhApati sthAna se pravacana karate hue kahA thA -- " deza meM svatantra zikSaNa saMsthAoM kI pravRtti praNAliyoM dvArA calane kI hai aura ve zikSA sambandhI prayogoM meM svayaM pragati karane meM asamartha haiN| nijI saMsthAe~ sadaiva unnati ke patha tathA adhika pragatipUrNa vidhiyoM se prakAza DAla sakatI haiN| isa prakAra kI saMsthAoM ko sthApita karanA cAhiye / " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) aisI svatantra saMsthAeM - gurukula Adi meM prAyaH saMskRta kA prAdhAnya rahatA AyA hai / kyoMki unakI sthApanA isa bhAvanA se hI hotI haiM ki "saMskRta bhASA hI eka aisI bhASA hai, jo hamArI saMskRti kA rakSaNa kara sakatI hai / " hamAre rASTrapati zrImAna DAkTara rAjendraprasAda jI mahodaya ne "saMskRta ke vikasita vAGamaya ke adhyayana kI AvazyakatA " zIrSaka eka lekha meM likhA hai " mAnavajAti ke sAMskRtika vikAsa kA citra to saMskRta vAGmaya kI sahAyatA ke binA banAyA jA sakatA hI nahIM / " aura bhI Apane kahA haife "meM jA hUM ki - saMskRta kA adhyayana, kevala hamAre lie hI nahIM, balki saMsAra kI samasyAoM ko sulajhAne meM bhI sahAyaka ho sakatA hai| hamAre zikSAlayoM meM ise kAphI protsAhana diyA jAnA caahie| jo saMskRta nahIM jAnate, vaha unhIM bAtoM para adhika dhyAna dete haiM, jo pAzcAtya vidvAn kahate haiM / " 'vikrama' pauSa 2008 kaI varSoM se saMskRta kA paThana-pAThana kama ho gayA hai, jo hamAre deza kI sarvavyApI rASTrabhASA thI, vaha nizcita thoDe brAhmaNa paNDitoM kI hI bhASA raha gaI / aura aMgrejI bhASA ke prabhutva ke kAraNa, vaha, mAtRbhASA' kahI jAne lagI, na usako rAjya kI ora se protsAhana milA, na janatA kI ora se janatA kI ora se isalie nahIM milA ki saMskRta paDhane vAlA zrImaMta to nahIM bana sakatA thA / aura yahI kAraNa thA aura kisI hada taka aba bhI hai ki aisI saMsthAoM se jaise vidyArthI kama lAbha uThAte haiM, vaise janatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) apanI nijI bhAvanA se Arthika sahAyatA krama detI hai| jahAM jaDavAda kI upAsanA kA sAmrAjya phailA ho vahAM saMskRti, sAhitya, AdhyAtma, mAnavatA, caritranirmANa ityAdi bAtoM kI tarapha kauna dhyAna detA hai ? aura yahI kAraNa thA aura hai ki kevala saMskRta paDhane vAlI zikSaNa saMsthAoM meM bhI samaya ko dekha kara pAThyakrama meM parivartana karanA par3A / arthAta saMskRta ke sAtha hindI, a~grejI Adi bhASAe~ rakha kara usakA bhI adhyayana karAyA jAne lagA, balki kisI aMza meM aisI saMsthAoM meM udyoga kA bhI prabandha kiyA jAne lagA / - itanA hote hue bhI, yaha bAta to nirvivAda siddha hai kiaisI saMsthAoM meM 'caritra nirmANa' kA uddezya jitanA paphala ho sakatA hai, utanA zAsakIya saMsthAoM meM nahIM / isake kaI kAraNa haiM, jinameM se kucha ye haiM ( 1 ) prAyaH aisI saMsthAe~, jo prAcIna zrAzramoM ke anukaraNa rUpa sthApita hotI haiM, usake lie sthAna khAsa pasandagI kA nizcita kiyA jAtA hai| jahAM Ajakala kA dUSita vAtAvaraNa na ho / (2) aisI saMsthAoM kA netRtva prAyaH eka vyakti karatA hai, jisake AcaraNa kA prabhAva bAlakoM para par3atA hai / ( 3 ) aisI saMsthAoM meM chAtrAlaya kA rakhanA anivArya hotA hai| kyoMki inameM prAyaH garIba aura madhyama varga ke loga hI ate haiN| eka sthAna yA eka prAnta ke nahIM, kintu bhinna-bhinna prAntoM ke dUra-dUra ke Ate haiM / inake lie mAsika nizcita chAtra : batti dekara yA svatantra bhojanAlaya, sthAna, rozanI Adi sAdhanoM f de karake bhI chAtrAlaya kA rakhanA anivArya ho jAtA hai / jahA~ isa prakAra bAhara ke vidyArthI Ate hoM, aisI zAsakIya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSA-saMsthAoM meM bhI yaha anukUlatA karanI hI par3atI hai| jaise phAresTa skUla, vheTaranarI skUla, TIcarsa TreniGga skUla Adi / (4) aisI svatantra saMsthAoM kI zikSaNa-praNAlI meM bhI dUSita vAtAvarama kA abhAva hotA hai| (5) aksara aisI saMsthAnoM meM zikSaka bhI ve hI jAte haiM yA rakhe jAte haiM jo apanI javAbadArI kA kucha khyAla rakhate hoN| (6) vidyArthiyoM kI dinacaryA bhI khAsa vizeSatA rakhatI ityAdi kaI kAraNa haiM, jina kAraNoM se vidyArthiyoM kA 'caritra-nirmANa' AsAna ho jAtA hai| zikSaNa yaha zirama hai, jisase manuSya apanA 'caritranirmANa kare / yaha siddhAnta yadi sahI hai, to jaisA ki zrI munzI ne kahA hai-bhAratavarSa meM aisI saMsthAoM ko ati AvazyakatA hai| aiso svatantra zikSaNa-saMsthAoM ke bhI do prakAra haiM, kucha aisI saMsthAeM sthApita hotI haiM, jo hotI haiM eka yA do vyakti ko bhAvanAoM se, kintu sthApana karane vAloM kA pradhAna lakSya nijI svArtha sAdhane kA hotA hai, kevala paisA paidA karane kA hotA hai| arthAt aise noga anya vasAyoM dvArA prAyaH apane-apane svArtha se nidhI sampatti ko bar3hAte hue kArya karate haiN| usI prakAra saMsthAoM ke dvArA nijI sampatti bar3hAne kA eka lakSya hotA hai| prAyaH dekhA gayA hai ki aisI svArtha-sAdhaka-saMsthAnoM ke netA una bAlakoM ke 'caritra-nirmAma' para koI dhyAna nahIM dete| ve yaha dikhA kara janatA ko aura zAsakoM ko prasanna kara paisA baTorate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, 'ki hamane itane meTrika pAsa kie,' 'itane miDila pAsa kie' ityAdi / aisI saMsthAe samasta vidyArthiyoM se jaisA pUrA kharca letI haiM vaise janatA aura zAsana se bhI kisI na kisI nimitta se kAphI sahAyatA lekara svayaM mAladAra banatI haiN| merA namna mata hai ki aisI saMsthAe~ kisI deza ke liye lAbhadAyaka nhiiN| kyoMki kevala zikSaNa dene kA kArya to zAsana kI ora se hotA hI hai| aisI svatantra saMsthAoM kA koI mahatva ho to usakI vizeSatAoM meM hai / aura vaha vizeSatA caritra-nirmANa kI evaM kisI bhI vyakti yA vyaktiyoM ko svArtharahitatA kI hai / yadi ye bAteM svatantra saMsthAoM meM na hoM aura kevala vyavasAya rUpa saMsthAeM calAI jAtI ho to vaha zAsana kA bomA kama nahIM karatI haiM, kintu vighnabhUta hai| jo svatantra saMsthAe~ kisI bhI vyakti yA vyakti ke nijI svArtha se rahita kevala paropakArArtha aura khAma karake garIba aura madhyavarga ke logoM ke lie samAja kI ora se calAI jAtI ho aisI saMsthAoM ke prati zAsana ko vizeSa dhyAna denA Avazyaka hai / kyoMki zAsana ke sahakAra se ho vaha adhika unnatizIla ho sakatI hai| . zAsana kI ora se jaise anya vibhAgoM meM, vaise zikSA vibhAga meM bhI niyama banate haiM, niyamoM kA banAnA anivArya hai| niyamoM se hI zAsana calatA hai kintu una niyamoM ke banAne ke samaya aisI svatantra saMsthAoM kI upayogitA-anupayogitA kA dhyAna rakhanA Avazyaka ho jAtA hai| zikSaNa kA pradhAna lakSya rahate hue zikSaNa praNAlI, usake hetu, sAdhana kI AvazyakatA ityAdi bAteM socanA bahuta Avazyaka haiN| zAsakIya zikSaNa saMsthAe~ kevala zikSaNa kA kArya karatI haiM jaba ki gurukula paddhati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) se calane vAlI saMsthAeM zikSaNa kA kArya karate hue bhI sarvajanopayogI caritra nirmANa kA prazaMpanIya kArya karatI haiM / inameM dUra-dUra ke loga bhI lAbha lete haiN| ina bAtoM ko dekhakara aisI saMsthAoM ko sahAyatA meM viveka buddhi kA upayoga karanA zAmakoM ke lie Avazyaka hai / saMkSepa meM kahA jAya to zAsana kI ora se zikSaNa saMsthAoM ko mahAyatA dene ke niyamoM meM upayogitA anupayogitA kA dhyAna jitanA rakhanA jarUrI hai, vaise svArtha ke lie aura paramArtha ke lie calane vAlI saMsthAoM kA bheda mamajhanA bhI Avazyaka hai| eka bAta mujhe aura bhI kahanI hai| zAsana kI ora se zikSaNa praNAlI meM parivartana karane kA prayatna prArambha huA hai yaha deza ke lie sadbhAgya ko nizAnI hai| maiM isa prasaGga para anurodha karU~gA ki zAsana hamAre bAlaka aura yuvakoM ke caritra nirmANa meM mAnatA hai, to eka sAtha sarvatra nahoM, to kama se kama kisI eka sthAna meM eka prayoga ke taura para prAcIna aura parvAcIna paddhati ke mizraNapUrvaka 'gurukula' paddhati kI eka zikSaNa saMsthA sthApana kare, jima meM 500 vidyArthiyoM ke lie sthAna rakhA jAya / upakA pAThyakrama svatantra banAyA jAya / usakA eka niHsvArtha, nirlobhI. aparigrahI netA nizcita kiyA jAya / zikSakoM kI niyukti unhIM ke Upara rakhI jaae| zuddha vAtAvaraNa meM yaha Azrama rakhA jaae| adhikAriyoM kI koI dakhalagirI isake Upara na rakhI jaae| bezaka kevala sarakAra ke vyaya se hI aisI saMsthA calAI jAne ke kAraNa bhArthika Aya-vyaya kI prAmANikatA kI dekha-rekha marakAra avazya rkhe| prayoga ke taura para yadi sarakAra aisI saMsthA calAye aura kama se kama 10 varSa kA imakA anubhava kara ke dekheM ki isakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) kyA natIjA AtA hai ? aura yadi isameM saphalatA mile to aisI anya saMsthAeM sthApana kare aura yaha zikSA praNAlI apanAveM jaisA ki maiM abhI eka lekha meM likha cukA hUM / jaba ki hamAre * deza kA nava-nirmANa ho rahA hai usa samaya zAsana adhikAriyoM ko cAhie ki kevala apane hI anubhava se eka dRSTikoNa se nahIM, kintu bhinna-bhinna dRSTikoNa se bhI zikSaNa praNAliyoM ko dekhakara usake prayoga bhArambha karanA caahie| mujhe mAzA hai janatA aura zAsaka zikSaNa jaise mahatva ke prazna ko bahuta vicAra pUrvaka hala karane kA prayatna saMyukta bala se kreNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva vyApI uckhalatA isa samaya vidyArthiyoM meM ucchakhalatA bahuta bar3ha jAne kI AvAja sarvatra sunAI detI hai / kabhI kabhI to binA prayojana ucchRkhalatA kI mAtrA itanI bar3hI huI dekhI jAtI hai ki duHkha aura Azcarya hotA hai| aisA pratIta hotA hai mAno mAnavatA hI una meM naSTa ho gaI hai| kucha varSoM pahile kI bAta hai, gujarAta ke eka zahara meM merI vyAkhyAnamAlA cala rahI thI, vahAM ke kAleja ke kucha prophesara mere pAsa aaye| kAleja meM eka vyAkhyAna dene kI vinatI kii| vyAkhyAna ke dina, ThIka samaya kucha minaToM pahile kucha sajjanoM ke sAtha maiM gyaa| maiMnekAleja ke phATaka meM praveza kiyA, usa samaya ghaMTI bajI aura vidyArthiyoM ko chuTTI milii| maiMne dekhA bar3I bar3I umara ke vidyArthI mujhe dekha kara soTiyAM bajAne lage, pairoM se dhUla ur3Ane lage. aura aneka prakAra kI ceSTAe~ karane lge| kucha prophasara mujhe vyAkhyAna bhavana meM le gaye / bhavana vidyArthiyoM se khacAkhaca bhara gyaa| priMsipala aura prophesara merA paricaya dene ko khar3e hue| ve nokhate gaye, sAre bhavana meM kolAhala macA rahA / pairoM kA paTakanA, tAliyAM pITanA, sITiyAM bajAnA cAlU rahA / mujhe usa dina vyAkhyAna meM jo kahanA thA, usake vicAra AnA to dUra, vartamAna samaya ke vidyArthiyoM ke jIvana ke ho vicAra Ane lge| sAtha sAtha mujhe bhaya bhI hone lagA ki jaba maiM bolane lagUgA, taba ye loga merI dazA kaisI kareMge? prophesara ne usI kolAhala meM apanA bolanA samApta kiyA aura mujhe bolane ke liye priMsipala ne vinatI kii| maiM kyA bolU ? kisake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Age bolU kyoM bolU ? yahI vicAra mere mastiSka meM daur3ane lage, guru-deva kA smaraNa kara aura mArI zaktiyoM ko ekatrita kara, maiM khar3A huA / merI paddhati ke anumAra maMgalAcaraNa meM pUrA hI nahIM kara pAyA ki kolAhala zurU huaa| vahI sITiyAM,vahI hU~ hAM, vahI bUTa kA paTakanA Adi hone lagA / maiM cupa rahA, karIba 5-7 minaTa maMca ke agale bhAga para TahalatA rahA, eka akSara bhI na bolaa| thor3I dera meM sAre hAla meM sannATA chA gayA, eka bhI AvAja nahIM, saba loga cupa ho gaye, maiMne dhIre se kahA ki Apa cupa kyoM ho gaye ? Apa apanI kriyA cAlU rakhiye, maiM to sIkhane AyA hU~, par3hane ko AyA hUM, maiTrika, iMTara, bI0 e0, ema0 e0 hone taka jo kucha Apa par3he hoM, mujhe par3hAiye, ApakI vidyA kA mujhe paricaya karAiye, ApakI zaktiyoM kA mujhe pAnI dikhalAiye. Apane mAnavatA aura saMskRti ke saMskAra apane jIvana meM kitane utAre haiM, yaha dikhAiye, maiM kucha kahanA nahIM cAhatA, Apa jaise vidvAnoM kI vidvattA kA lAbha uThAne pAyA huuN| gurudeva ne mere hRdaya kI karuNA kA prabhAva una vidyArthiyoM ke Upara DAlA, saba cupa ho gaye / sabhA meM se AvAjeM uThI, 'zrApa apanA vyAkhyAna zurU kariye, hama zAMti ke sAtha sunane ko taiyAra hai," savA:ghaNTe taka maiM bolatA rahA, eka bhI AvAja nahIM uThI, bahuta se loga apanI DAyariyAM nikAla kara noTa karane lage, vyAkhyAna kI samApti ke bAda aura vyAkhyAnoM kI mAMga kii| astu / maiM yahAM kahanA cAhatA hUM ki binA prayojana mere jaise eka sAdhu kA, jo unakA atithi hokara gayA thA, apamAna karane meM uvita anucita kA koI khyAla unako nahIM thA, kabhI kabhI vartamAna patroM meM par3ha kara atyanta dukha hotA hai ki kisI eka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 67 ) vidyArthI kI icchA kI pUrti yadi zikSaka nahIM karatA hai, to do cAra vidyArthI mila kara na kevala vartamAna patroM meM hI usakI burAI karane se saMtoSa mAnate haiM, balki usakI jAna lene taka kA bhI prayatna kara chUTate haiN| kahA jAtA hai ki yaha ucchRGkhalatA vidyArthiyoM-yuvakoM meM hai, parantu mere khyAla se yaha havA sarvatra sarvavyApI phailI huI hai, usake liye bahuta kucha prayatna kiye jAte haiM, jisase aisA viSailA vAtAvaraNa dUra ho aura loga saccI mAnavatA aura sacce zikSita hone ko sArthaka kreN| parantu isa prayatna meM eka bAta kI mujhe nyUnatA dikhatI hai aura vaha yaha ki sarvavyApI aise viSaile vAtAvaraNa ke phailane kA mUla kAraNa kyA hai ? usakI tarapha bahuta kama loga dhyAna dete haiN| jaba taka roga kI utpatti kA mUla kAraNa naSTa na kiyA jAya, taba taka roga sarvathA naSTa nahIM ho sktaa| kisI upacAra se kucha samaya ke lie vaha roga daba jAya, yaha ho sakatA hai, kintu dabI huI cIja kabhI na kabhI nimitta milane se uTha hI AtI hai| isaliye honA yaha cAhiye ki hameM usake mUla kAraNoM kI khoja karake usako dUra karane kA prayatna karanA cAhiye / vartamAna samaya kI vidyArthiyoM aura yuvakoM meM hI nahIM, sarvatra phailI huI ucchrabalatA ke kAraNa mujhe jo dikhate haiM, unameM se kucha ye haiN| 1-bhAratIya saMskRti kA pratIka hamezA se apanI prAtmA se jo pratikUla hai, usakA AcaraNa dUsare ke sAtha nahIM karanA, yaha rahA hai kintu jaba se pAzcAtya saMskRti ne arthAt apane svArtha ke lie dUsare kA saMhAra karane kI vRttiAne praveza kiyA, taba se hamAre deza ke logoM kI manovRttiyoM meM parivartana huA hai| 'prAdhyAtmavAda' kA mahatva hI yahI thA aura hai ki manuSya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 68 ) ko svArtha parAgaNa nahIM, kintu paramArtha parAyaNa bananA cAhie isa AdhyAtmavAda kA sthAna jar3abAda ne le liyaa| pariNAma yaha Aza ki hama mAnavatA se bhI nIce girate gaye / mAnavadharma kI dayA, dAkSiNya, prema, trinaya, sabhyatA, choTe bar3oM kI maryAdA ye bAteM hama meM se lupta hotI gaI aura hama saba samajhane lage ki, pitA ho yA mAtA, sAdhu ho yA gRhastha, bar3A adhikArI ho yA choTA manuSya, hama saba samAna haiM aura samAnatA ke nAte unake sAtha kaisA bhI vyavahAra karane kA hameM haqa hai| matalaba ki hamArI saMskRti kA hrAsa hone ke kAraNa, hamArI mAnavadharma kI bhAvanAyeM naSTa huI | uddhRGkhalatA kA yaha mukhya kAraNa hai / * 2 - mAnava jIvana ke saMskAroM kA vikAsa karane vAlI cIja zikSaNa hai| pichale kaI varSoM se hameM jo zikSaNa mila rahA hai, vaha viSayukta dUdha hai aura isI kA pariNAma hai ki zikSaNa kA hetu 'sA vidyA yA vimuktaye,' 'mAtRdevo bhava' 'pitRdevo bhava' 'AcArya devo bhava', 'atithi devo bhava', 'satyam vada', 'varmam cara' graha saba hama se hajAroM kosa dUra ho gaye, isake sthAna meM 'svArthama sAdhaya' isa eka sUtra ne sthAna lekara isake liye jo kucha karanA ho karane kI pravRttiyAM hamArI jAgRta huI / pariNAma yaha AyA ki vidyA, vidyAguru aura vidyA kA hetu - usase hamArA koI sambandha nahIM rhaa| aura hama meM udrRGkhalatA bhAI | 3- khAna pAna, rahana sahana, rIti rivAja, veSa bhUSA ityAdi bAtoM kA prabhAva jIvana para par3e binA nahIM rahatA / tAmasika, rAjasika aura sAtvika ye tIna prakAra kI ciijeN| mAnava jIvana meM prabhAva DAlatI haiN| vartamAna samaya ke khAna pAna, rahana sahana vagairA ne jIvana se sambandha rakhane vAlI pratyeka vastuoM meM parivartana kara diyA hai, yaha dikhAne kI AvazyakatA nahIM hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 69 ) hamAre mana, vacana aura kAyA kI pravRttiyoM meM jo sAdagI thI, vinaya aura viveka thA, usakA sthAna sAhabI ThATha ne le liyA aura usa sAhabI ThATha ke abhimAna meM uchRGkhalatA aaii| anubhavI logoM ko mAlUma hai ki hamAre deza kI prAcIna praNAlI ke anusAra dhArmika bhAvanA-aura rahana sahana rakhane vAle, cAhe vaha vidyArthI ho cAhe zikSaka, cAhe adhikArI ho cAhe vyApArI, lekina usameM hama utanI uchRGkhalatA hama nahIM pAyeMge, jitanI sAhabI ThATha bATa meM rahane vAle vidyArthI, zikSaka aura adhikArI meM prAyaH pAI jAtI hai / isa prakAra zAsana ke adhikAra meM calane vAlI zikSaNa saMsthAoM kI apekSA prAcIna arvAcIna paddhati pUrvaka gurukula, Azrama Adi saMsthAoM meM uchRGkhalatA bahuta kama pAI jAtI hai / 4-pichale varSoM kI rAjanIti ne bhI kucha uchRGkhalatA kI mAtrA hamAre deza meM adhika bar3hAI hai, aisA merA namra mata hai| hamAre deza kI rAjanIti meM parivartana jaba se hone lagA taba se usa parivartana kA mUlAdhAra pAzcAtya rAjanIti ke anukaraNa karane meM rakhA gayA / pariNAma yaha pAyA ki, rAjanIti rAjyAdhikAriyoM meM kiMvA usase sambandhita janoM meM hI nahIM rahI, kintu sarvavyApI ho gaI / cAhe vidyArthI ho, cAhe zikSaka ho cAhe sAdhu ho athavA gRhastha ho, cAhe strI ho cAhe puruSa ho, cAhe vyApArI ho cAhe kisAna ho, sabhI meM rAjanIti meM bhAga lenA cAhiye, aisI bhAvanA eka athavA dUsare kAraNoM se mila gii| pariNAma yaha huA ki jina logoM ko abhI jIvana-vikAsa karane kA thA, abhI zaktiyAM prApta karane kI thI, abhI phUla ke samAna the, ve bhI apane apane kartavyoM se hAtha dhokara, pake pakAye phaloM kI taraha, rAjanIti ke kSetra meM TapATapa TUTa pdd'e| huA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 70 ) yaha ki unake jIvana-vikAsa kA srota banda ho gyaa| ve apanI zaktiyoM se vaMcita raha gaye / ve phUloM kI taraha muramA gaye / una bAlakoM meM, una vidyArthiyoM meM, una zikSakoM meM bhI, aparipakva avasthA meM jhUTha, prapaMca, chala, bheda, nItijJatA prAdi praveza kara gyaa| dezakAla kA vicAra bhUla gaye, svapara kA dhyAna nahIM rahA / vilAyata kI dhArA sabhAoM meM apane mata ko majabUta karane aura dUsare mata ko parAsta karane ke lie kusiyA~ uThAI jAtI haiM, gAlI galauja kiyA jAtA hai, eka dUsare kA apamAna kiyA jAtA hai; hama bhI rAjanItijJa haiM, hama bhI svadeza premI haiM, hama bhI kisI eka 'vAda' ko rakkhe huye haiM, isalie hamase viruddha mata rakhane vAle kA apamAna karanA, tiraskAra karanA, gAlI galauja karanA, rAjanIti kI dRSTi se koI burI bAta nhiiN| pariNAma yaha pAyA ki hamameM sarvatra ucchRGkhalatA phaila gii| 5-bar3oM ke mAcaraNa kA prabhAva choToM para avazya par3atA hai| yaha eka sAmAnya hakIkata bhI hama loga bhUla gae / sAsa bahU ko satAte samaya bhUla jAtI hai ki vaha bhI eka dina sAsa hone vAlI hai / zikSaka apane adhikArI kA apamAna karate samaya bhUla jAtA hai ki vaha bhI ina vidyArthiyoM kA adhikArI hai| yaha khyAla nahIM rakhane kA pariNAma hai ki jina logoM ne apane mAtahata logoM ke sAmane apane se bar3oM kA apamAna kiyA hai athavA jinhoMne apanI svArtha siddhi ke liye apane se nIce logoM ko, dUsaroM kA apamAna karane kA pATha par3hAyA hai, unako khuda ko unhIM logoM kI ucchRkhalatA Aja bhArI par3a rahI hai| yadi hama khuda nIti parvaka, mAnavatA pUrvaka bar3oM ke sAtha vyavahAra karate to, hameM choToM kI ucchRkhalatA kA bhoga na honA pdd'taa| ____saca pUchA jAya to, ucchRkhalatA kA jahara na kevala vidyA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 71 ) thiyoM meM phailA hai aura na yuvakoM meM, yaha jahara kahA~ nahIM dekhA jAtA ? kisI adhikArI ke daphtara meM jAiye, kisI sTezana para cale jAiye, kisI vyApArI kI dukAna para cale jAiye, sevA kI mUrti banakara deza sevA ke bhASaNa dene vAle kisI netA ke pAsa cale jAiye, zAyada hI kisI ke vyavahAra meM Apa sabhyatA yA mIThepana kA anubhava kareMge / jahA~ dekho vahA~ tunaka mijAjI, abhimAna, ucchR MkhalatA paayeNge| namratA, vinaya, sabhyatA zAyada hI kahIM dekhane meM AyagI / kala galiyoM meM aura bAjAroM meM bhaTakane vAlA manuSya, jisakI koI kImata nahIM thI Aja kursI para netAgirI ke poSAka meM kisI se mIThI bhASA bolegA nahIM / isaliye merA namra mata hai ki deza ke mAnava samAja meM se, isa durgA ko dUra karane ke lie hamArI zikSaNa praNAlI meM sabase pahile parivartana karane kI AvazyakatA hai / prAcIna aura navInatA ke mizraNa pUrvaka jaise zikSaNa praNAlI nirmANa karane kI jarUrata hai, vaise korA zikSaNa hamAre jIvana ke lie ghAtaka hai| sabhI ko hamAre caritra nirmANa kI tarapha dhyAna dene kI AvazyakatA hai| sinemA, saha zikSaNa, bIbhatsa citra zRMgArika upanyAsa, Adi jo jo vastuyeM hamAre caritra kA patana karane vAlI hai, hamArI saMskRti kA dhvaMsa karane vAlI hai, aisI bAtoM ko sarvathA aura jaldI meM banda kara denA jarUrI hai| isake atirikta, jo jo saMsthAeM isa prakAra ke caritra nirmANa pUrvaka prAcIna aura navInatA ke mizraNa ke sAtha zikSaNa kA kArya paropakArArtha calAtI hoM, jinameM kisI bhI vyakti yA vyaktiyoM kA nija svArtha na ho, aisI saMsthAoM ko adhika se adhika sahAyatA dekara ati puSTa aura vikasita banAne meM zAsana aura janatA ne bhI sahAyatA karanI caahiye| kyoMki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisI hI saMsthAyeM sacce nAgarika, sacce sadAcArI, sacce deza premI ratnoM ko utpanna kara sakatI hai| yuvakoM aura vidyArthiyoM meM se ucchRkhalatA miTAne kA yahI eka mAtra sAdhana hai| - - - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya saMskRti ke kucha pratIka bhAratavarSa hamezA se dharma-pradhAna deza rahA hai| isakI pratyeka dinacaryA meM bhI AdhyAtmika bhAvanA ko pradhAna pada diyA gayA hai| janma se lekara mRtyu paryanta balki agni saMskAra paryanta kI pratyeka kriyA meM saMskAra kI zAkhokta vidhi dikhalAI gaI hai aura uma vidhi meM bhI kartavya bhAvanA, Izvara ke prati zraddhA, gurujanoM ke prati bahumAna, janatA ke prati AtmIyatA ityAdi bAteM dikhalAI gaI hai| saMkSepa meM kahA jAya to eka bhAratIya mAnava ko, cAhe vaha kisI bhI jAti yA dharma kA anuyAI kyoM na ho, usakA jIvana paropakAra, sevAbhAva, sadAcAra, zraddhA prema se yukta rakhane kA hI Adeza diyA gayA hai| svArthavaza vaha kartavyoM se cyuta ho gayA to vaha mAnavatA se gira gayA, aisA samajhA jAyagA, kintu usako acchA koI nahIM smjhegaa| A pAzcAtya saMskRti aura bhAratIya saMskRti meM yahI mukhya antara hai| pAzcAtya saMskRti svArtha parAyaNatA se otaprota hai| bhAratIya saMskRti paramArtha parAyasatA ko pradhAna sthAna detI hai| pAzcAtya saMskRti mAnava jAti ke prati prema aura dayA rakhane ko kahatI hai| bhAratIya saMskRti prANImAtra ko, cAhe vaha ekendriya kyoM na ho apanI hI pAtmA ke barAbara samajhakara usake prati prema, dayA rakhane kA Adeza karatI hai / pAzcAtya saMskRti meM mAnava jAti ke prati prema rakhane kA saMketa hote huye bhI, nijI svArtha ke lie mAnava jAti kA saMhAra karane ko bhI loga taiyAra ho jaayeNge| bhAratIya saMskRti svArtha siddhi ke lie dUsare Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 74 ) kA nAza karanA to dUra rahA dUsare kI bhalAI ke lie apanI kurbAnI karane ko kahatI haiM / bhAratIya saMskRti pratyeka kriyA meM puNya-pApa kI bhAvanA ko sAmane rakhatI hai arthAt bhalAI aura burAI ina do bhAvanAoM ko sAmane rakha kara mana, vacana, kAyA kI pravRtti rakhane vAlA manuSya hajAroM burAiyoM se baca jAyagA / aura burAiyoM se bacakara bhAtma vikAsa kI tarapha bar3hanA, yahI bhAratIya saMskRti kA vAstavika hetu hai / mAnava jAti ke prati samAnatA kA vyavahAra karanA yaha bhAratIya saMskRti kA prathama pratIka hai| aura samAnatA vahI manuSya rakhatA hai jo, "AtmanaH pratikalAni pareSAM na samAcaret" ina niyama kA pAlana karatA hai / arthAt jo hameM pratikula hai, aisI bAtoM kA vyavahAra hameM dUsare ke sAtha nahIM karanA cAhie / hamArI vastu koI corI se le jAya vaha hameM pasanda nahIM, hameM koI takalIpha de vaha hameM pasanda nahIM, hamAre sAmane koI jhUTha bole yaha hameM pasanda nahIM, hamArI bahana beTI ke sAmane koI kudRSTi se dekhe yaha hameM pasanda nahIM, hamAre prati koI gussA kare gAlI de, yaha hameM pasanda nahIM / hameM cAhie ki jo cIja hameM pasanda nahIM, usakA vyavahAra hama dUsare ke sAtha bhI na kareM / yaha bhAratIya saMskRti kA prathama pratIka hai / saMsAra meM kleza aura vaimanasya kA kAraNa hI yahI hai / hamAre sAtha koI durvyavahAra na kare, yaha to hama cAhate haiM lekina hama hamArI sattA, zromantaI, zAna, buddhibala kA upayoga kisI ke sAtha kisI bhI prakAra se karake hama apanA AtaMka jamAye rakhanA cAhate haiM / hamArI zaktiyoM ke bala se hama apanA svArtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 75 ) siddha karanA cAhate haiM / hama hamArI sattA saba para thopanA cAhate haiN| yahI azAnti kA kAraNa haiM aura isakA kAraNa isa saMskRti kI kSIrasatA hai| bhAratIya saMskRti kA dUsarA pratIka hai pUjyoM kA bahumAna, bhAdara aura isIlie bhAratIya zAstroM meM yaha Adeza diyA gayA 'mAtRdevo bhava', pitRdevo bhava', 'prAcAryadevo bhava', 'atithidevo bhava' ityAdi / tuma mAtA ko deva smjho| pitA ko deva samajho atithi ko deva smjho| AdaraNIya puruSoM kA Adara yadi na kiyA jAya, to mAnavatA kahA~ rahegI ? Aja kI sarva vyApI ucchRkhalatA kisakA pariNAma hai ? hama apanI saMskRti ke saMskAroM se dUra ho gaye / zikSaNa kA vAstavika hetu yahI thaa| zikSaNa mAnavatA ke lie thA aura mAnavatA dayA, dAkSiNya, prema sadbhAva, hamadardI meM rahI huI hai| kahA jAtA hai-vartamAna samaya meM zikSaNa bahuta Age bar3ha gayA hai| kintu hama bhUla jAte haiM ki Aja ke jagata se mAnavatA hajAroM kosa dUra hotI jA rahI hai| thor3e par3he huye manuSya jinako suyogya mAtA pitA ke saMskAra prApta huye haiM, jinhoMne tyAgI, saMyamI, sadguNI garuoM dvArA zikSaNa prApta kiyA hai, unameM jo mAnavatA ke guNa dekhe jAte haiM, ve pAzcAtya saMskRti meM pale pose sAheba zAhI meM apanA gaurava samajhane vAle bar3o bar3I DigrI dhArI mahAnubhAvoM meM prAyaH bahuta kama pAye jAte haiM / maiM prAyaH zabda isa liye lagAtA hUM ki aise mahAnubhAvoM meM bhI koI koI apavAdarupa ucca koTi ke mAnavatA ke guNa rakhane vAle mahAnubhAva bhI dekhe jAte haiM aura isakA kAraNa to unakI kauTumbika paramparAgata saMskRti ke saMskAra hI mAlUma hote haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 76 ) isI prakAra dharma kA Acarama yaha bhI hamArI saMskRti kA pratIka hamezA se rahA hai| isIliye hamAre zikSaNa ke anta meM guru ke AzIrvAda kI prasAdI meM hameM yahI prApta hotA hai ki "dharmacara", 'satyaM vada' dharmakAmAcaraNa karo aura satya bolo / Aja bar3e loga, khAsa kara ke rAjanItijJa loga dharma ke nAma se bhar3akate haiM / ve cAhate haiM ki zAsana 'dharma se nirapekSa ho kintu zAsana kA saMcAlana mAnava dvArA hotA hai aura mAnava jIvana dharma se nirapekSa nahIM raha sakatA aura isIliye zAsana dharma se nirapekSa nahIM raha sktaa| kyoMki, vastu apane svabhAva se jaise nirapekSa nahIM raha sakatI, vaise mAnava mAnavatA ke dharma se nira. pekSa nahIM raha sktaa| mahAtmA gAMdhI ne ahiMsA, satya Adi ko rAjanIti meM praviSTa kiyaa| isI se unakI vijaya huI aura deza kI svatantratA prApta huii| yaha bAta pratyeka zAsanakartA aura rAjanItijJa jAnatA hai| phira bhI, yaha kahanA ki zAsana dharma se nirapekSa ho, yaha to 'vadato vyAghAta,' nahIM to kyA hai ? hAM, unakI paribhASA meM dharma kI vyAkhyA anya kisI prakAra se kI jAtI hai| to yaha bAta dusarI hai| dharma vaha hai jo hameM sanmArga para lAtA hai, jo hameM unnati zIla banAtA hai, jo hameM rAga dveSa rahita banAtA hai, jo girate hue ko bacAtA hai athavA saMkSepa meM kahA jAya ki jo vastu mAtra kA svabhAva hai| jaina zAstroM meM dharma kI vyAkhyA kI hai-'vastusahAvA dhamrmo' vastu kA svabhAva, yaha hai dharma / mAnavatA kA svabhAva hai maanvnaa| yahI usakA dharma hai| kauna kaha sakatA hai ki mAnava mAnavatA se nirapekSa hai| bhAratIya saMskRti meM AcAra (AcaraNa) ko bhI dharma kA eka aGga mAnA hai / khAna, pAna, rahana, sahana, vinaya, viveka, sabhyatA, dAkSiNya, zIla yaha AcAra ke aGga haiN| isase patita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 77 > hone vAlA, dharma se patita samajhA jaaygaa| kyoMki dharma se girane vAle kA dila niSThura, vidhvaMsa bana jAtA hai / usake dila meM se Astikya kA aMza haTa jAtA hai / vaha apane dila meM samajhane lagatA hai ki 'isameM kyA' Aja bar3e bar3e netA prAyaH AcAra vicAra se, khAna pAna se bhraSTa ho gaye haiM / isakA eka mAtra kAraNa hai - isameM kyA' ? mahAtmA gA~dhI ke anuyAyI hona kA dAvA karane vAle loga mAMsa macchI, aMDe Adi kA sevana bahuta se karate haiM / sAtha sAtha apane vyAkhyAnoM meM mahAtmA gAMdhI jI kI hiMsA kI duhAI bhI dete haiM / yaha paraspara viruddha bAta nahIM kyA ? mahAtmA gAMdhI jI ne to pahale AcaraNa aura bAda meM kathana kA siddhAnta rakhA hai| Aja bahuta se mahAtmA jI ke anuyAyIyoM meM kathana mAtra raha gayA hai / * isI prakAra bhAratavarSa kI brahmacarya saMbandhI bhAvanAoM meM bhI pAzcAtya ne bahuta bar3A parivartana kara DAlA hai / kahA~ to hamArI yaha saMskRti thI ki " mAtA svastrA duhitrA vA, navivinA sano bhavet / mAtA, bahina, putrI ke sAtha bhI eka Asana para nahIM baiThanA cAhiye | kahane kI AvazkatA nahIM hai ki kisa samaya manovRtti kisa prakAra dUSita bana jAya / kahAM to hamArI yaha saMskRti aura kahAM Aja yaha zikSaNa, sinemA, bIbhatsa citra nRtya, siMgAra Adi dvArA kalA ke nAma se bhAratavarSa meM bhraSTAcAra pracAra, yutrA avasthA meM pahu~ce huye yuvaka aura yuvatiyoM ke sAtha meM par3hane se kyA 2 anartha ho rahA hai, yaha kisI se chipA nahIM hai / sinemA ke dvArA Aja hamAro bahina, beTiyAM, yuvakoM, bAlakoM balki gRhastha Azrama ke Upara kitanI kAlimA chAI jA rahI hai / yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5) bhI kisI se ajJAta nahIM hai| janatA ke jAhira utsavoM meM yuvA chokariye kA kalA ke nAma se kitanA bIbhatsa pradarzana kiyA jAtA hai aura isakA kitanA burA pariNAma ArahA hai| isase koI bhI anabhijJa nahIM hai / una isa prakAra hamArI saMskRti kA nAza aura gRhastha Azrama, mAnavatA kA patana ghora patana sabhI AMkhoM se dekhate hue bhI, patanoM ke sAdhanoM kA pracAra dina pratidina bar3hatA hI jA rahA hai / yaha hamAre deza ke durbhAgya kI parama nizAnI hai aura yaha durbhAgya vizeSa rUpa se isalie samajha rahe hai ki videzI zAsana kAla meM isakA pracAra jitanA nahIM huA thA, usase kaI gunA aba jyAdA ho rahA hai / manuSya mAnasika kamajorI ke kAraNa galatI karatA hai, kintu galatI ko galatI samajhane vAlA usa galatI se kabhI dUra ho sakatA hai / kintu galatI ko galatI nahIM samajha karake, una cIjoM ko acchA samajhane vAlA manuSya usase dUra nahIM ho sakatA balki adhika se adhika usakA pracAra hI karatA hai / prAyaH yaha dazA hamAre deza kI saMskRti ke rakSaNa aura arakSaNa meM bhI ho rahI hai| jo loga pAzcAtya saMskRti meM pale-pose haiM ve usake anusAra apanI bhAvanAoM kA pracAra karate haiM / kintu yadda bhAratIya saMskRti ke liye vighAta hai, yaha bAta ve loga samajhate ' haiM / ' honA yaha cAhiye ki hameM apanI saMskRti ke Upara usake anusAra apanA dhyAna dekara rahana, sahana, khAna, pAna, zikSA praNAlI, saba prakAra AcAra vicAra rakhanA caahiye| isI se deza sukha samRddhi evaM AdhyAtmika bhAvanA yukta balazAlI bana sakatA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparAdhoM kI rokathAma anAdikAla se mAnava jAti aparAdhoM ko karatI AI hai| jaise sajjanatA aura dujanatA, sukha aura duHkha, satya aura amatya, hiMsA aura ahiMmA anAdikAla se cale Aye haiM vaise aparAdha aura nirAparAdha bhI anAdikAla ke sAtha hI sAtha cale Aye haiM / tatvadRSTi se dekhA jAya to saMsAra ke prANiyoM meM aparAdha karane vAle prANI eka mAtra manuSya haiM / pazu aura paMkSI ArAma nahIM karate, bhUla nahIM kreNge| apanI prakRti ke viruddha kArya nahIM karate / unako aparAdho mAna kara mAnava jAti unake Upara atyAcAra karatI hai| kara aura hiMsaka samajhe jAne vAle zera, sAMpa, bicchU Adi jAnavara bhI mAnava jAti kA aparAdha karanA to dUra rahA ve mAnava jAti ko bhayaMkara prANI samajha kara unase dUra rahate haiN| chipe rahate haiN| aura AvazyakatA ko chor3a kara ve kabhI kisI ke Upara AkramaNa nahIM karate / mAnava jAti ko buddhi milI hai| buddhi ke bala para zastrAstra taiyAra kiye haiM aura unakA upayoga apanI lobha vRtti, viSaya vRtti, indriya lolupatA evaM zauka ko pUrA kara ne meM kiyaa| vaha usa samaya bhUla gayA ki meM apanI zaktiyoM kA durupayoga kara rahA huuN| lekina mAnava jAti ko usake aparAdhoM kA daNDa bhI kudarata ne sAtha ho sAtha denA zurU kiyaa| isIliye to eka vidvAna kA kathana hai, aparAdha aura daNDa sAtha hI sAtha rahatA hai| dekhA jAya to hiMsaka prAramo bhI AvazyakatA ko chor3akara hisA nahIM karate / kintu mAnava jAti ho eka aisI jAti hai jisako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 80 ) kudarata ne buddhi, viveka, zakti Adi hone para bhI vaha aisI svArthAndha banAI gaI hai ki prati kSaNa usakI vRtti hiMsAmaya hI rahane lagI hai / ina aparAdhoM kA ho pariNAma hai mAnava jAti ke Upara plega, inphlyuenjA, mahAmArI, bhUkaMpa, ativRSTi, anAvRSTi, duSkAla, TIr3a kA upadrava, agni kA prakopa, pAnI kI bAr3he evaM aneka rogAdi nimittoM dvArA hama sukha kI bhAvanAoM ko saphala kabhI nahIM kara sakate / mahAtmA gAMdhI ne ahiMsA aura satya ke dvArA hI deza ko svataMtratA dilavAI hai / bhAratIya prajA ke sukha ke liye hamArI hiMsaka vRtti kabhI sarala nahIM hotI / burAI se bhalAI utpanna nahIM ho sakato dUsare para AkramaNa karane kI luTerU pravRtti se hama zAnti sthApita nahIM kara sakate / hiMsA se hiMsA bar3hatI hai| hiMsA se zAnti sthApana nahIM ho sakatI / baira se baira bar3hatA hai baira se baira dUra nahIM hotA / saMsAra kI zAnti ke liye sarvazreSTha upAya eka hI hai aura vaha hai aparAdhoM se dUra rahanA / jaba se maiMne yaha sunA hai ki madhyabhArata sarakAra ne eka sAttrika vyavahAra, kuzala, nirlobhI, nirvyasanI aura ucca prakAra ke naitika jIvana ko rakhane vAle vizeSa AphIsara kI niyukti karake zivapurI jile se aparAdha rokathAma Andolana prArambha kiyA hai| taba se mujhe bar3I prasannatA huI hai / vastutaH dekha jAya to jaisA ki maiM Upara kaha cukA hU~ ki mAnava jAti kI zAnti kA upAya hai aparAdhoM ko banda karane ke liye kisI aMza meM bhI isa pravRtti ko hAtha meM lenA deza ke liye sadbhAgya kI nizAnI hai / yadyapi yaha kArya AsAna nahIM hai kintu suyogya sadAcArI manuSyoM dvArA yadi yaha pravRtti cAlU rakhI jAya to kisI aMza meM bhI saphalatA mila sakatI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 } isa pravRtti meM do tIna bAteM khAsa karake dhyAna meM rakhane kI haiM / 1- aparAdha karane vAle manuSya aparAdhoM kI rokathAma nahIM kara sakate | jo loga rizvata lete hoM, jo eka yA dUsarI taraha se logoM ko satAte hoM, lobha lAlaca meM par3a kara ulTA-pulTA kArya karate hoM, aise manuSya isa vRtti meM saphalatA prApta nahIM kara sakate / 2 - aparAdha karane vAle manuSyoM kI manovijJAna kI dRSTi se parIkSA karanA ati Avazyaka hai / bhayaMkara se bhayaMkara khUnoM kA aura DakaitiyoM kA kAma karane vAle aparAdhI samaya Ane para aise Adarza manuSya bana jAte haiM ki jinako loga deva kI upamA dete haiM / bhayaMkara pApiyoM ke diloM meM bhI chipI huI dayA, karuNA aura prema vAtsalya kI mAtrAyeM rahatI haiM / unako DhUMr3ha nikAlane kA manovijJAna jisa manuSya ke pAsa hai vaha aise mahApApiyoM ko bhI deva banA kara janatA ke sAmane khar3A karatA hai / aise pApiyoM kA uddhAra tabhI ho sakatA hai jaba ki usakA uddhAra karane vAlA svayaM' nirdoSa ho aura usa pApI ko nirbhayatA prApta ho / bahuta se pApI isaliye bhI pApoM ko nahIM chor3ate haiM kyoMki unako yaha bhava rahatA hai ki maiM agara isa bandhe ko chor3a dUMgA to mujhe samAja aura zAsana adhika se adhika jo ho sakatI hai sajA kregaa| hAlAMki, ati pApoM se unake hRdaya zrati duHkhI rahate haiM aura yaha bhAvanA jAgRti hotI hai ki maiM Izvara ke Age kyA javAba dUMgA ? aise udAharasa zAstroM meM aneka milate haiM / jaina zAstroM meM eka kathana hai "jai kamme sUrA, tai vamme sUrA," jo karma karane meM zUra vIra hotA hai, vaha dharma karane meM zUra vIra hotA hai / zakti zakti hai / zakti kA durupayoga karake manuSya mahApuruSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 82 ) yA deva bhI banatA hai| merA to namra mata hai ki aise aparAdhiyoM va pApiyoM ko nirbhayatA dekara sanmArga para lAnA cAhiye aura unakI zakti kA upayoga rASTra, samAja va dharma ke liye karane kA avakAza denA caahiye| kisI gande meM koI bahumUlya vastu par3I hai to vahAM se use nikAla kara usakA sadupayoga kara lenA yaha buddhi zAliyoM ke liye jarUrI hai| 3-yahA~ eka bAta aura vicAraNIya hai / bhAratavarSa hamezA se dharma pradAna deza rahA hai| tyAga bhUmi hai jaisA ki maiM Upara kaha cukA huuN| mAnava jAti aparAdhoM ko to karatI AI hai kiMtu una aparAdhoM se bacane kA prayatna bhI hamezA se hotA rahA hai / isa kArya ko hamezA se kiyA hai tyAgI saMsthA ne, sAdhuoM ne / samaya-samaya para aise aparAdhI manuSyoM ke uddhAra ke liye mahApuruSa utpanna hue jinhoMne rAjapATa vaibhava kuTumba parivAra sabako chor3akara saMnyAsa liyA aura janatA ko aparAdhoM se bacAne kA prayatna kiyA / ve saMsAra se cala base kintu apano ziSya paramparA tyAgiyoM ko chor3a gye| una tyAgiyoM ne bhI yahI kArya kiyA aura aba taka karate Aye haiN| rASTra ke utthAna meM sAdhu saMsthA kA bahuta bar3A hAtha hai / jo kArya gRhastha nahIM kara sakate vaha kArya sAdhu karate haiM kyoMki unameM tyAga hai, tapasyA hai, saMyata hai / maiMne kaI bar3e-bar3e rAjyAdhikAriyoM se nivedana kiyA hai ki Apa loga sAdhu saMsthA se kAma lIjiye / usa saMsthA ko chor3a denA deza ke liye bhayaMkara zApa hai| yadi deza kA utthAna karanA hai to Aja bhI jinameM adbhuta zaktiyAM hoM, una zaktiyoM kA sadupayoga kara liijiye| zikSaNa premI vidvAna anubhavI zikSaNa zAstrI hoM unase zikSaNa ke pracAra kA kAma lIjiye / rAjanIti meM anubhavI tyAgiyoM kA rAjanaitika kSetra meM salAha mazavarA bIjiye, upadeza Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 83 ) kA kAma karane vAloM se upadezaka kA kAna liijiye| acche vidvAna sAhityakAroM se sAhitya pracAra kA kAma lIjiye / zAsana ko unake nimitta koI kharca nahIM karanA par3atA / jo kAma do hajAra yA pA~ca hajAra kI vetana pAne vAlA lobhI, mohI, svArthI, gRhastha nahIM kara sakatA hai, vaha kAma nilobhI, nispRha, tyAgI sAdha mAtra samAja meM se roTI ke do Tukar3e mAMga kara udara nirvAha karake kara skegaa| unheM na rahane ko mahala cAhiye na mauja ur3Ane ko moTara cAhiye na paisA caahiye| jarUrata hai aisI zaktiyoM kA saMgraha karane kI jarUrata hai aisI zaktiyoM ko ekatrita karane kI / merA vizvAsa hai ki Aja bhI hindustAna meM aimI hajAroM nahIM lAkhoM zaktiyA~ haiN| aisI zaktiyoM kA aise sAdhu saMtoM kA saMgaThana karake unake dvArA aparAdha rokathAma kA kArya kiyA jAya to kitanA kAma ho sakatA hai, bhAratoya manuSyoM kA bIvana stara kitanA U~cA ho sakatA hai| kintu yaha duHkha aura durbhAgya kI bAta hai ki isa vAstavika upAya kI ora kisI kA dhyAna nahIM jAtA / anta meM aparAdha rokathAma kA jo Andolana madhyabhArata zAsana ne prArambha kiyA hai isaliye zAsana ko aura isa aAndolana ke adhyakSa zrImAn risAlasiMha jI mahodaya ko maiM antaHkaraNa se dhanyavAda detA hUM aura Izvara se prArthanA karatA hUM ki isa Andolana meM saphalatA prApta karane kI zakti prabhu unako deN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhijIvI aura zramajIvI sAre saMsAra meM vuddhijIvI aura zramajIviyoM kA eka saMgharSa cala rahA hai / zramajIvI zramadvAvarA apanA gujArA kareM yA na kareM, kintu dUsare loga to unakA avazya lAbha uThAte haiN| balki hindusthAna meM to zramajIviyoM ke Upara hI sArA deza gujArA kara rahA hai| buddhijIvI buddhi ke bala para samasta mAnava samAja para apanA Adhipatya bhogate rahe haiN| itanA hI nahIM, buddhijIvI mAnava jAti para apane Adhipatya kA itanA prAMtaka jamAye rahe ki zramajIvIoM kA jIvana hI mAno jIvana nahIM, kiMtu pazu jIvana hai; parantu saMsAra ke kisI bhI julma ko saba koI sahana kara sakate haiM, kevala kudarata hI eka aisI hai, jo sahana nahIM kara sakatI / itihAsa ke puSTha isake sAkSI haiN| kisa zAsaka ke julma ko kudarata ne sahana kiyA ? kisa sattA ko kudarata ne hamezA kAyama rahane diyA ? kisa zrImaMtAI ke mada ko kudarata ne cUra cUra nahIM kiyA ? kisa ke garva ko kudarata ne phUlane phalane diyA ? jisa prajA para buddhijIvI zAsana karate haiM, usa prajA ke hita kA khyAla na rakhate hue, kevala apanI svArthasiddhi meM buddhi kA upayoga karanA, yaha prajA ke prati atyAcAra nahIM to kyA hai ? aura usa atyAcAra ko kudarata ne kabhI sahana nahIM kiyA / isa prakAra buddhijIvI, zramajIviyoM kI ajJAnatA kA lAbha uThAte hai| isI 'buddhijIvI samAja ne pUjIvAda' aura 'sattAvAda' kI utpatti kI hai| aura jahAM 'macAvAda' aura 'pUMjIvAda' kA ekIkaraNa hotA hai, vahA~ zramajIvioM kA khAtmA ho, isameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 85 ) Azcarya kI koI bAta nhiiN| parantu jaisA ki meM Upara kaha cakA hUM, kisI kA julma, kisI kA mada hamezA panapatA nhiiN| jabaloM pUravala puNya kI pUjI nahIM karAra / tabalo saba kucha mApha hai avaguNa karo hajAra / / Akhira usakA bhI khAtmA kudarata karatI hI hai / parantu jisa samaya jisa ko unnati kA sUrya madhyAhna kAla meM pahu~catA hai, usa samaya usase nIce girane vAloM ko dekha kara usakA majAka ur3AtA hai| apanI sattA-zrImaMtAI meM madamasta hokara dA~ta nikAlatA hai| kiMtu jaba use mAlUma hotA hai ki hamAre baddhijIvI mahAnubhAvoM ko hamArI prAcIna lokokti mAno yAda AI joko mahAnubhAvAna jaba use mAlamatAI meM madara pIpala pAna kharatA hasatAM kUpaliyAM / mumabItI tuma bIta se ghIrAMvaliyAM // sUkhe hue pIpala ke patte ko nIce girate dekha kara vakSa para kI kopala nayI patimA haMsa raho hai parantu girane vAle patte kaha rahe haiM, iso, khUba haMso, parantu jarA dhIraja rakhanA jo dazA hamArI huI hai, vaha kala tumhArI hone vAle hai| ____ saMsAra kA itihAsa isakA sAthI haiM / yaha paramparA hamezA se calI AtI hai| parantu aba jamAnA palaTA hai| hamAre buddhijIvI mahAnubhAva bhI aba yaha samajhane lage haiM ki hama cAhe kitane hI par3he likhe hoM, parantu kevala davAta-lama ke sahAre mAnava-jIvana para patA palAne kA samaya aba nahIM rhaa| aba to hameM bhI kucha na kucha zramakaranA anivArya ho jAtA hai| cAhe vaha zrama kisI bhI prakAra kA svapara hita kA kareM, kintu karanA jarUrI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 86 ) isI bhAvanA kA pariNAma hai ki hamAre par3he likhe zrImaMta aura sattAdhikArI bhI kabhI-kabhI jagata ko yaha dikhAne kA prayatna karane lage haiM tAki janatA ko yaha jJAta ho ki, pratyeka manuSya kI, cAhe vaha kitanA hI par3hA likhA kyoM na ho, zrInaMta ho yA sattAdhIza kyoM na ho, zramajIvI bananA Avazyaka hai / isameM koI zaka nahIM ki par3he likhe zrImaMta evaM sattAdhikArI kI yaha pravRtti prazaMsanIya hai / parantu isake pIche prAyaH dambha kI mAtrA vizeSa dekhI jAtI hai / isaliye yaha pravRtti dUsaroM ke Upara kama prabhAva DAlatI, dUsaroM ke liye Adarza nahIM banatI / Adarza upasthita karanA eka cIja hai aura dambha DhoMga karanA dUsarI coja hai / AdarzavAdI usa pravRtti ko khAlI dikhAve ke liye nahIM karatA / yaha to kevala apanA kartavya samajhakara karatA hI jAtA hai / usakA nirantara karate rahanA yahI Adarza hai / isameM dikhAve kI, dhUma macAne kI, zauka karane kI jarUrata nahIM rahatI | maiM isa viSaya meM do dRzya yahAM upasthita karanA cAhatA hU~ / abhI-abhI khetoM meM annotpAdana meM bAdhaka AMdhI, AvAzIzI ke unmUlana kA Andolana calA / AvAzIzI ke paudha aise nahIM hote, jinako ukhAr3ane ke liye sabbalayA geMtI kI AvazyakatA pdd'e| choTe-choTe paudhoM ko to bacce bhI ukhAr3a pheMka dete haiM paraMtu zradhA zIzI unmUlana karane kA Adarza dikhAne ke liye adhikAriyoM kI eka sabhA hotI hai, jisameM minisTara, kalekTara, bairisTara, ADITara, eDITara, mAsTara, DAkTara, DAyarekTara, rirpoTara Adi par3he likhe sabhI 'Tara' ikaTThA hote haiM aura sabhI ke hAtha meM geMtI hotI hai / mAno kisI mau varSa ke purAne phAr3a ko gUla se ukhAr3anA hai isa prakAra kamara se jarA jhuke hue sabhI khar3e rahate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kipI bhAI se pUchiye 'kyoM kyA bAta hai ? ye saba mahAnabhAva capa kyoM hai, apanA kAma kyoM nahIM karate ?' ve javAba dNge| phoTogrAphara abhI AyA nahIM hai / moTara lene gayI hai|' _ 'kyA ye mahAnubhAva ima mAre khetoM meM se AdhI kA unmUlana kareMge ? nahIM jI, sirpha phoTogrAphara phoTo le, itanI hI dera geMtI hAtha meM rahegI aura kamara se jhuke rheNge|' sociye, kyA mAnava jIvana meM kisI bhI cIja ke zrAdarza khar3A karane ke liye, ina bAtoM kI AvazyakatA hai ? kyA kSaNa bhara kA zauka karane se jagata hamAre Adarza kA Adara karatA hai ? kyA zramajIvI aura buddhijIvI sabhIkI buddhi itanI kuMThita hotI hai ki jisase ve DhoMga aura vAstavikatA ko na pahicAna sake ? kyA yaha isakA pariNAma nahIM hogA ki hamArI samasta bhASaNa zreNiyoM aura samasta pravRttiyA~ prAyaH niSphala sI hotI haiN| bahurUpI, 'bahurUpI' hai aisA jJAna hone para, bahurUpI ke kisI bhI svAMga kA kyA mahatva raha jAtA hai| sAdhu nahIM parantu sAdhuke veSa meM koI dhUta hai, yaha mAlUma hone para usake prati sAdhu kI kauna zraddhA kara sakatA hai| maiM yahA~ eka aura udAharaNa denA cAhatA huuN| abhI kucha dina hue zivapurI ke sarkila roDa se maiM Azrama meM pA rahA thaa| mere sAtha meM eka vidyArthI thaa| maiMne sar3aka ke kinAre eka kheta meM eka kAztakAra ko dekhA, jo dhotI kA laMgoTa mAra kara getI se gaDDA khoda rahA thaa| garamI par3a rahI thii| zarIra khullA thaa| sira se badana para pasIne kI dhArAeM chaTa rahI thiiN| thor3A maiM Age nikala AyA, to vidyArthI ne merA dhyAna svIMcA 'Apako namaskAra kara rahe haiN| kAztakAra ko namaskAra karane kI sUjho ! maiMne AzIrvAda dekara pUchA kauna ? maiM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 88 ) hU~ 'pArAzara' / 'are zrApa to kamAla kara rahe hai !' unhoMne kahA, 'bagIcA banAnA hai, phala vAle mAr3oM ke lie khaDDe khoda rahA huuN|' mere muha se sahasA zabda nikale 'Apa saccA prAdarza khar3A kara rahe haiN| unhoMne viveka batAyA, 'ApakI kRpA se / ' ye pArAzara jI kauna / yaha batAne kI AvazyakatA hai kyA ? zivapurI ke prasiddha vakIla vaidehocaraNa jI pArAzara, ema. e. ela. ela. bI. madhyabhArata ke bhUtapUrva zikSA mantrI evaM gaja. gar3ha rAjya ke bhUtapUrva eDaminisTreTara / 'khetI khuda kI' isa kahAbata ko zrI pArAzara jI ritArtha hI nahIM karate, balki binA bole vAstavika kAma karane se hI AdarzatA khar3I hotI hai, isako khada ke jIvana se pramANita bhI kara dikhalAte hai| isake kucha dina pahale kI bAta hai| mere pAsa bhAI pArAzara jI baiThe the| maine kahA 'kahiye aba ke Apa mantrI bana rahe haiM kyA ?' unhoMne kahA 'Apa to mujhe AzIrvAda dIjiye ki maiM kAztakAra bnuuN| maiMne usa samaya bar3e AdamiyoM kI viveka bhASA samamI thI parantu Aja to maiM unheM Adarza kAztakAra dekha rahA huuN| mere kahane kA Azaya yaha hai ki buddhijIvI manuSyoM ko bhI zramajIvI bananA vartamAna samaya meM bahuta jarUrI ho gayA hai| zrama kA matalaba yaha nahIM ki kevala kAztakArI hI kreN| par3he likhe daphtaroM meM jAne vAle mahAnubhAva bhI, apane kartavyoM kA pAlana kareM, unake sAmane kAphI kAma par3A huA hotA hai / mujhe daphtaroM meM jAne kA kAma nahIM par3atA, parantu sunatA hUM ki koI. koI adhikArI rAta ke sAta-sAta pATha-ATha baje taka kAma karate haiM aura apane mAtahata logoM ko apanI jIvana praNAlI se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 ) yaha batAte haiM ki hama par3he-likhe loga bhI imAnadArI ke sAdha kAma kareM to kitanA kara sakate haiN| isI prakAra zikSaNa saMsthAoM meM zikSaka-prophesara loga kAphI kAma par3hAne meM karate haiM / parantu kaI loga bicAre eka-do pirIyaDa se adhika par3hAne meM mAno apane DipI kA pahAr3a unake Upara gira par3alA dekhate haiN| aise loga apane zarIra kA itanA pramAda dayApAtra banAte haiM ki phira unase koI bhI kAma nahIM hotaa| kamanasIbI se aise mahAnubhAvoM ko apanI pojIzana kI naukarI na mile, to unheM bhagakara Antarika duHkha uThAnA par3atA hai| isaliye buddhijIvI yA zramajIvI pratyeka mAnava ko zrama dvArA hA dravyopArjana karanA cAhiye / zramase paidA kiye huye anna meM miThAsa hotI hai| vaha pAcaka hotA hai / mana meM eka prakAra kA abhimAna hotA hai ki maiMne apane parizrama kI roTI khAI hai aura kudarata bhI aise parizrImI manuSyoM kA sAtha detI hai / varanA roga-zoka saMtApa meM hI jIvana vyatIta hotA hai / rASTra ke utthAna ke lie bhI pratyeka bhAratIya ko buddhijIvI kI apekSA zramajIvI bananA bahuta jarUrI hai| cAhe zrama kisI bhI kSetra meM ho / nirarthaka binA parizrama paidA karane kI bhAvanA ko dUra karanA caahiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ svataMtratA aura sutantratA Aja bhArata kI svatantratA kA dina hai| mere khyAla se isako dina nahIM kahanA cAhiye, tyohAra yA parva kahanA cAhiye aura isakA utpatra bhI eka pakSIya nahIM, sArvajanika tyauhAra ke rUpa meM manAyA jAnA cAhie / bhAratavarSa kI bhinna bhinna jAtiyoM aura bhinna bhinna dharmoM meM aneka tyauhAra dIrghakAla se manAye jArahe haiN| una tyauhAroM kI apekSA Aja ke tyauhAra meM vizeSatA hai| ve tyauhAra bhinna bhinna jAniyoM aura dharmoM meM apane apane vibhAga meM hI manAye jAte haiM, kintu Aja kA hI eka aisA parva hai jisakA sambandha na jAtiyoM ke sAtha hai na dharmoM ke sAtha / bhArata ke pratyeka vyakti ke liye Aja kA dina bar3e mahatva kA hai| Aja ke parva meM AbAla-baddha samasta logoM ko utsAha aura harSa se bhAga lenA caahiye| janatA kI ajJAnatA ke kAraNa svatantratA ke mahatva ko hama kama samajhe haiN| sone ke piMjar3e meM bhI rakkhA huA totA jaba piMjar3e ke bandhana se mukta hotA hai, usa samaya usake prAnanda kI koI sImA nahIM rahatI / mAtA pitA se virahI eka nirdoSa gu-hegAra java jela kI yAtanAoM se mukta ho jAtA hai, usa samaya usake harSa kA pAra nahIM rhtaa| svatantratA kA yaha svabhAva hai, AjAdI kA yaha pariNAma hai; kyoMki bandhana hI duHkha hai aura bandhana se mukta honA hI duHkha se mukta honA hai| sadiyoM se hamArA deza paratantratA ke duHkhoM ko bhogatA AyA hai| una duHkhoM se aba hamAre deza kI mukti huI hai / svatantratA vaha cIja hai, jisa taMtra kA saMcAlana hamAre khuda ke hAtha meM ho| dUsare kA muMha tAkanA na par3e, dUsare se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1 ) prArthanA karanI na par3e, dUsare ke sAmane hAtha pasAranA na par3e, isakA nAma hai svataMtratA | hamAre deza kI rAjya vyavasthA dUsaroM ke hAtha meM rahI, hamAre yahAM kA zikSaNa dUsaroM ke hAtha meM rahA, yahAM kI saMskRti dUsaroM ke hAtha meM rahI, Arthika vyavasthA dUsaroM ke hAtha meM rahI aura hamArI bahana beTiyoM kI rakSA bhI dUsaroM ke hAtha meM rahI / goyA bhArata kA sarvazva dUsaroM ke hAtha meM rahA / lekina deza ke sadbhAgya se mahAtmA gAMdhI jI, paM0 neharU jI tathA anya mahAnubhAvoM ke prayatna se aba deza svatantra huA hai, dUsaroM kA bandhana TUTa gayA hai, gulAmI se bhArata mukta ho gayA hai aura sAre deza kI vyavasthA, zikSA, saMskRti, Arthika vyavasthA, saMrakSaNa Adi sArI bAteM bhAratamAtA ke suputroM ke adhIna AI hai kintu isa svatantratA kA svAda hameM jaisA milanA cAhiye vaisA nahIM mila rahA hai / yaha bAta sabhI strIkAra karate haiM, coTI ke netA bhI; kintu hameM isa bAta kA bhI vicAra karanA Avazyaka hai ki svatantratA ko prApta hue abhI 3 sAla hue haiN| kAryakarttAoM ko ina tIna varSoM meM aneka ApattiyoM kA sAmanA karanA par3A hai aura sAre deza kI naI vyavasthA jamAI jAne ke kAraNa svatantratA kA svAda samasta janatA ko anubhava karane kA maukA mile, yaha svAbhAvika hai / dUsarI tarapha avasaravAdI vyApAriyoM aura kucha adhikAriyoM ne bhI apanI lobhavatti kA pUrA pUrA paricaya diyA hai / hamAre hI bhAI bahana bhUkhoM mareM, naMge raheM, isakI hameM koI darakAra nhiiN| aisA avasara phira kahA~ mAne ko thA, aisA samajhane vAloM meM bhraSTAcAra khUba bar3hA aura abhI bhI cala rahA hai | tArIpha to isa bAta kI rahI aura ho rahI haiM ki eka vyApArI dUsare vyApArI ke bhraSTAcAra ko chipA rahA hai aura dUsarA pahile ke / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 92 ) hamArI svArthAndhatA ne ina tIna varSoM meM deza ko bahuta nukasAna phuNcaayaa| Aja hamAre deza meM anna aura vastra kI samasyA abhI taka hala nahIM huI hai aura dezavAmiyoM kI kaSTa uThAnA par3a rahA hai / isa bhraSTAcAra ko bhI maiM eka kAraNa samajhatA hUM / saca bAta yaha ki jina logoM ke upara deza-rakSA kI, deza kI unnati kI javAbadArI hai, unheM apane jIvana ko zuddha rakha karake kArya karanA caahie| vahI manuSya dUsaroM ko kahane kA adhikArI hai, jo svayaM prAcAraNa meM lAtA hai| bhAratavarSa meM naitika stara kitanA gira gayA hai, yaha dikhalAne kI yAvazyakatA hai kyA ? aAja naitika stara gira jAne kA mukhya kAraNa merI samajha se hamAre deza meM jar3avAda kA pracAra honA hai| pAzcAtya logoM ke sahavAsa se hamAga deza jar3aprAyaH ghana gayA hai| hamAre hRdayoM meM se dhArmika bhAvanAe~ naSTa ho gaI haiN| dharma se merA matalaba sampradAya yA kriyAkANDa se nahIM hai| merI dharma kI vyAkhyA hai, 'antaHkaraNa zuddhitvaM dharmatva' hRdaya kA pavitra honA dharma hai, isa prakAra kI dhArmika bhAvanA hamAre hRdayoM meM na hogI, taba taka lobha, svArtha, ka ratA, nirdayatA Adi se hama dUra nahIM ho sakate aura jaba taka hamAre ye duguNa dUra na hoM, taba taka hamArA naitika stara UMcA nahIM ho sakatA, naitika stara ke UMce jJAne kI aura bhAratIya saMskRti kI hama bAteM bhale hI kareM / bhAratavarSa paratantratA se mukta hokara svatantra banA, kintu svatantratA sukhadAyI nahIM ho sakatI hai jaba taka ki usameM sutantratA kI sugandhI na mile / svatantratA svacchandatA bana sakatI hai aura Ajakala prAyaH bana rahI hai| isaliye satantratA kI bar3I AvazyakatA hai / svacchandatA kA hI pariNAma hai ki Aja ke yuvaka bahudhA apane guruoM, mAtA pitAtroM Adi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) I bar3oM kI maryAdA nahIM rakhate / usameM thor3AsA eka aura bhI kAraNa maiM samajha rahA huuN| zikSaka aura mAtA pitAoM ko jisa maryAdA ke sAtha apane vidyArthiyoM aura baccoM ke prati rahanA cAhiye, ve usa maryAdA se nahIM rhte| unheM bhI apanI apanI maryAdA ko saMbhAla karake hI vyavahAra rakhanA caahiye| lekina ina sArI bAtoM kA pariNAma to maiM Aja kala kI havA ko hI samajha rahA hUM / da pare zabdoM meM maiM usako svacchandatA kahatA hUM / hamArI dhArmika bhAvanAe~ naSTa hone se hamArA pazcima kA anukararama mukhya kAra rama hai / duHkha to isa bAta kA jyAdA hai ki jisa bAta se hamArA, hamAre bAlakoM kA, hamAre yuvakoM kA aura yUM kahanA cAhiye ki hamAre bar3e logoM kA bhI naitika stara nIce gira gayA hai aura giratA jArahA hai, unhIM bAtoM ko hama uttejana de rahe haiN| kauna nahIM jAnatA hai ki sinemAoM ne hamAre yuvakoM kA jIvana naSTa kiyA hai, kauna nahIM jAnatA hai ki hamArI bahana beTiyoM kI maryAdAoM kA nAza ina sinemA ne kiyA hai / corI, DakaitI, durAcAra, zarAbakhorI ye bAteM acche 2 kulotpanna loga bhI kahAM se sIkheM ? mujhe agara karane kI chUTa milatI ho aura maiM apane deza kI sarakAra se siphAriza karane kA adhikAra rakhatA hUM to maiM jora se kahUMgA ki satra se pahile hindustAna ke saba sinemAoM kI dIvAle tur3avA denI cAhiye / yaha kahA jAtA hai ki sinemA ke dvArA zikSA kA pracAra acchA ho sakatA hai / mujhe mAlUma nahIM ki kima zikSA kA pracAra acchA ho sakatA hai| abhI taka sinemAoM se jo zikSA milI vaha to pratyakSa hai aura deza - kalyANa kI, mAnava-kalyAsa kI agara zikSA kA pracAra sinemA ke dvArA ho sakatA hai to isakA virodha koI nahIM kara sakatA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) - isI prakAra kI dUsarI eka ulTI pravRtti kA bhI udAharaNa du / jisa prakAra hamArA naitika stara UMcA lAne ke liye kahA jAtA hai usI prakAra svAsthya ke prayatna ho rahe haiM kintu svAsthya ke nAza karane ke sAdhana jaba taka banda na kiye jAege taba taka svAsthya kA pracAra kabhI siddha hone kA nahIM hai| maiM eka udAharaNa dUM / abhI garmiyoM ke dinoM meM eka DAkTara ne mujhe kahA zivapurI meM lar3ake lar3akiyoM meM aura kucha bar3oM meM bhI gale kA aura khAMsI kA roga bahuta bar3hA hai| talAza karane para mAlUma huA ki jaba se zivapurI meM AIskrIma kI do phekTariyAM khulI hai taba se yaha roga phailA hai| raMga DAlakara ke pAnI ke barapha ke Tukar3oM ko tIliyoM para lagA kara paise do do paise meM bece jAte haiN| lar3ake lar3akiyAM raMgIna barapha ko dekhakara lalacAte haiM aura cUsa cUma kara bImAra par3ate haiN| eka tarapha se lar3akoM ke mAM bApoM ko lar3ako bImAra karane meM kharca huA aura dUsarI tarapha se davAI kA kharcA bar3hA / hamAre nanheM nanheM bAlakoM ke svAsthya ko nAza kara ke, unake jIvanoM ko naSTa karake, unakI pavitratAoM kA nAza karake paisA baTorane ke liye aisI phekTariyAM aura sinemAoM ko kholane vAle hamAre zrImanta loga dezake zubhecchuka haiM kyA? socane kI bAta hai yUropa aura amerikA kA anukaraNa hama kara rahe haiM parantu bhUlanA na cAhiye ki yaha bhAratavarNa, yaha zrAstika deza, yaha Izvara ko mAnane vAlA deza, yaha puNya pApa ke phaloM para zraddhA rakhane vAlA deza mAnava jAti kA hita karane vAlA hamArA deza, apanA nukasAna uThA karake bhI dUsaroM kA bhalA karane vAlA hamArA deza, hiMsA meM pApa mAnatA hai / kisI kI bahana beTI ke sAmane meM na karane meM bhI pApa mAnatA hai aise deza yUropa aura amerikA kA anukaraNa kara ke zaktihIna, dharmahIna, brahmacaryahIna nahIM bana sakatA / isakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhAra bhArata kI sarakAra para hai / bhAratIya sarakAra hI isa patana se deza ko bacA sakatI hai aura aise upAyoM ko leMgI tabhI yaha svatantratA sutantratA kI sugandhi sukhadAyI ho sakegI ! agara akelI svatantratA rahI to vaha svacchandatA meM adhikAdhika parigata ho jAyagI isalie ise sutantra banAnA parama Avazyaka hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vijayadharmasUri granthamAlA se prakAzita pustakeM saMskRti pustakeM nambara nAma kartA yA sampAdaka 2. dharmIvayogamAlA mu. zrI himAMzuvijayako 0-2-6 3. pramANanayatatvAlokaH 1-5-6 paM zrI rAmagopAlAcAryakRta kA yuktaH ,, 19. jainI saptapadArthI 0-6-3 37. zrI parvakathA saMgraha 39. zrI dvAdazavrata kathana 0.10-0 49. saMskRta prAcIna stavana saMdoha mu. zrIvizAlavijayajI 0-4-0 64. nUtana bAla saMskRta zikSikA bhA. 1. muni zrI vidyAvijayajI 0-12.0 gujarAtI anuvAdayukta saMskRta pustake 8. jayanta prabandha mu. zrI himAMzuvijayajI 0.4.0 27. subhASita padyaratnAkara bhAga 1. mu. zrI vizAlavijayajI 1.9.0 30. arhat pravacana mu. zrI vidyAvijayajI 0.6.3 31. subhASita padyaratnAkara bhAga 1. mu. zrI vizAlavijayajI 1-9-0 34. " " bhAga 3. , , 1.9-0 36. hemacandra vacanAmRta mu. zrI jayantavijayajI..10-0 48. subhASita padyaratnAkara bhAga 5. mu. zrI vizAlavijayajI 0-12-0 52. , , bhAga 4. " 1-9.0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtI pustakeM 1. vijayadharmasUri svargavAsa pachI mu. zrI vidyAvijayajI 1-0-0 6. vijayadharmasUrinAM vacanakusumo , 0-5-0 10. AbUH 75 citroM ke sAthaH mu. zrI jayantavijayajI 3-4.. 11. vijayadharmasUridvaMka jovanarekhA dhorajalAla TI. zAha 0-2-6 12. zrAvakAcAra mu. zrI vidyAvijayajI 0.3.0 13. zAso sulasA " ..4.. 14. samayane olakhI bhAga 2 1.8.0 15, , bhAga 1 10. samyaktva pradIpa upA. zrI maMgala vijayajI 0-5.0 18. vijayadharmasUripUjA " 05.0 21. brahmacaryadigdarzana bhA. zrI vijayadharmasurijI 0-5.. 22. vaktA bano mu. zrI vidyAvijayajI 1-8-0 23. mahAkavi zobhana ane temanI kRta mu. zrI himAMzuvijayajI *-4.0 24. brAjhasavAr3A mu. zrI jayantavijayajI ..5.0 25. jainatatvajJAna zrA. zrI vijayadharmasUrijI 0-4-0 26. dravyapradIpa ___ u. zrImaMgalavijayajI 0-5.0 27. dharmApadeza mA. zrIvijayadharmasUrijI 0-7-6 29. saptabhaMgIpradIpa u. zrImaMgalavijayajI ..5-0 32. dharmapradIpa 0-5.0 40. zrI arbuda prAcIna jaina lekhasaMdoda muMjayantavijayajI 3-52.. bAbu bhA. dUsarA 45. zrIvidyAvijayanA vyAkhyAno su. zrI vidyAvijayajI 0-10-0 46. zrIhimAMzuvijayajInA lekho " 1.8.. . 51. jainadharma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 98 ) 53. mArI sindhayAtrA zrI vidyAvijayajI 3.2.0 55. amArA gurudeva rA. suzIla 56. alvidA DA. puruSottama tripAThI 1-4-0 57. zaMkhezvara mahAtIrtha bhA. 1-2 mu. jayantavijayajI 1-9-0 58. mArI kacchayAtrA mu. zrIvidyAvijayajI 0-10-0 60. sarvajJakathita siddhAntasAra ratilAla mahetA 2.0.0 62. gujarAtanuparama dhanaH vidyAvijayajI mulajIbhAI pI. zAha hindI pustake 4. zrAvakAcAra mu. vidyAvijaya jI ..5.0 5. zrIvijayadharmasUri ke vacanakusuma , 0-5.0 6. zrIvijayadharmasUri aSTaprakArIpUjA , 0.5-0 20. brahmacaryadigdarzana A. zrIvijayadharmasUrijI 8.5.0 33. merI mevAr3ayAtrA mu. vidyAvijayajI 0.8.. 35. baktA kaise baneM ? 1.8-0 37. ahiMsA 8-12-0 42. vIravandana (kavitA) vIrabhakta ..2-6 47. jainadharma mu. zrIvidyAvijayajI 61: IzvaravAda 1-4-0 63. zikSaNa aura caritra nirmANa meMTa 65. indaura-vyAkhyAna mAlA 12-8-0 siMdhI pustakeM 41. sacco rAhavara pArvatI so. aDavAnI bheMTa 43. ahiMsA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 99 ) pArvatI so. aDavAnI uTa 44. phUlana mUTha 50. nayI jyoti aMgrejI pustakeM 7. Saying of Vijaya Dharma Suri Dr. Krause 0-5-0 16. An Ideal Monk A. J. Sunawala 6-4.0 54. Religious Social Discourses. Muni Vidya Vijayaji I-0-0 59. Monk and Monarch " 6.4-0 nAma kathA manirAja zrIvidyAvijayajI ke prakAzita grantha viSaya kisa kisa bhASA meM hai 1. paryuSaNA vicAra dhArmika gujarAtI 2. vijayadharmasUri caritra caritra gujarAtI 3. jainazikSA digdarzana tasvavijJAna gujarAtI, hindI 4. zAsI mulasA gujarAtI hindI 5. prAcIna zvetAmbara itihAsa gujarAtI arvAcIna digambara 6. vijayaprazastisAra itihAsa hindI 7. zrAvakAcAra gujarAtI, hindI 8. terApanthI matasamIkSA tatvajJAna hindI 9. terApanthI hitazikSA 10. zikSAzatakaH padya dhAmika 11. aitihAsika sajjhAya pAlA itihAsa gujarAtI 12. ahiMsA upadeza gujarAtI, hindI, marAThI 13. Adarza sAdhu caritra hindI dhArmika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtI ( 100 ) 14. sUrIzvara aura samrATa itihAsa gujarAtI, hindI, aMgrejI 15. aitihAsika rAjasaMgraha gujarAvI bhAga 4 16. gRhasthoM ke guNa dhArmika hindI 17. vijayadharmasUri aSTaprakArI caritra pUjA-padya 18. zAha ke bAdazAha aitihAsika nATikA gujarAtI, hiMdI 19. bAla nATakI nATikA gujarAtI, hiMdI, saMskRta 20. samayane olakho bhA,1 sAmAjika 21. sanayane polakho bhA.2 , 21, navo prakAza sAmAnika 23. prAcIna lekhasaMgraha itihAsa 21. dharma pravacana upadeza 25. vijayadharmasUri-svargavAsa pachI caritra 26. vijayadharmasurinAM vacana : gabarAsI, hindI, siMdhI kusumo tatvajJAna aMgrejI 27. vaktA kaise bane ? pAThya-pustaka gajarAtI, hindI 28. ahaMtapravacana tatvajJAna prAkRta, gujarAtI 29. merI mevADayAtrA pravAsa prantha hindI 30. vidyAvijayajInAM vyAkhyAno upadeza gujarAtI, aMgrejI bhAga 1, 2, 3, 31. zrI himAMzuvijayajInA lekho itihAsa hindI, mujarAtI siMdhI, urdU 12. bainadharma tatvajJAna gujarAtI, hindI 33. mArI siMghayAtrA pravAsa grantha gabarAtI 34 mArI kacchayAtrA pravAsa grantha , Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. IzvaravAda nibandha 36. zikSaNa aura caritra nirmANa 37. nUtana bAla saMskRta zikSakA pAThyapustaka 38. indora vyAkhyAnamAlA upadeza 1. pAI asahamahAsavaH (prAkRta mahAkoSaH) mi sui 3. 75-0-0 2. uttarAdhyayana sUtra: kamalasaMyamI zrI jayantavijayajI 3-8-0 bhA. 2 TIkAH 8. "" bhAga 3 3-5-0 4. bhAga 4 3-8-0 "" " 5. tatvArthAdhigama sUtrANi, bhASyasahitAni umAsvAti 8-0-0 vAdidevasUri 6-0-0 6-0-0 "" " 21 ( 101 ) "" 6. syAdvAdaratnAkara bhAga 1 39 "" anya pustakeM tatvajJAna "9 paM. haragovinda seTha hindI hindI saMskRta, hindI hindI 14. An interpretation of Jain Ethics Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat "" "" "" " mu0 zrI jayantavijayajI 10. AbU bhAga 1 11. jinavANI: gujarAtI rA0 suzIla 12. dharmadezanAH gujarAtI zra0 zrI vijayadharmasUri 13. tatvArthasUtra bhA0 1 vivecanAyuktaH 6-0-0 6-0-0 1-0-0 1-0-0 1 - 0.0 paM0 sukhalAla jI 8-0-0 0-4 Do. Krause www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 102 ) 0-4-0 15. An Kaleidoscepe of Indian wisdom 16. The Heritago of Indian wisdom 0-4-0 17. sInerI so sakhUno adala nasaravAnajI kharAsa 0-12-0 18. prabhunA paMthe *-12-0 19. saMta samAgama 0.12.0 y "" "" "" prAptisthAnamantrI - zrI vijayadharmasUrijaina granthamAlA zivapurI ( madhyabhArata ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ azAsakIya zikSaNa saMsthAeM bhAratavarSa meM jo zikSaNa saMsthAeM cala rahI haiM, ve do vibhAgoM meM vibhakta kI jA sakatI haiM:- zAsakIya aura azAsakIya | zAsakIya saMsthAoM kI Arthika aura vyavasthA sambandhI sabhI prakAra kI javAbadArI zAsana ke Upara rahatI hai / 1 1 - azAsakIya saMsthAoM ke prakAra azAsakIya saMsthAeM do prakAra kI pAI jAtI haiM:eka nijI aura dUsarI kevala paropakArArtha calane vAlI / nijI saMsthAeM eka yA isase adhika vyaktiyoM dvArA kevala paisA paidA karane ke lie calAI jAtI haiN| jaise anya vyavasAyoM dvArA gRhastha loga paisA paidA karate haiM, isI prakAra yaha bhI unakA eka vyavasthAya hai / isameM apane kuTumba kA poSaNa kiyA jAtA haiM / makAna, jamIna, jAyadAda, bar3hAI jAtI hai kintu vaha saba apane nija ke liye / isake sAtha samAja kA yA zAsana kA koI sanbandha nahIM rahatA aura vidyArthiyoM ke zulka tathA anya jo bhI sAdhana prApta kiye jA sakate haiM, una para isake Aya-vyaya kA AdhAra rahatA hai / kintu kahIM kahIM aisA bhI dekhA jAtA hai ki aisI nijI svArthI saMsthAeM bhI janatA se candA ekatrita karatI haiM aura zAsana se bhI sahAyatA letI haiN| aisA karane ke liye unheM aneka prakAra kA jhUTha aura prapaMca bhI karanA par3atA hai| dUsare prakAra kI, jo kevala paropakArArtha calane vAlI saMsthAeM hotI hai, unameM kucha to aisI hotI haiM, jo kisI zrImanta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 104 ) ne apanI lakSmI kA sadupayoga karane ke liye eka bar3I rakama nikAlakara dhArmika jJAna pracAra, saMskRti vidyA pracAra athavA sArvajanika zikSaNa pracAra ke liye sthApana kI huI hotI hai| usakA vyaya usI rakama meM se calAyA jAtA hai| AvazyakatA par3ane para jaise zAsana se sahAyatA lI jAtI hai, vaise janatA bhI aisI paropakArArtha palane vAlI saMsthAoM ko sahAyatA karatI hai| inameM kucha aisI bhI saMsthAyeM hotI hai, jo kisI samAja kI tarapha se, samAja ke zrImantoM se candA ekatrita karake kisI uddezya ko lekara sthApana kI gaI hotI haiN| isa prakAra kevala paropakArArtha zikSaNa pracAra ke liye sthApana hone vAlI saMsthAoM kI vyavasthA vartamAna yuga ke niyamAnusAra sthAnika kameTI, vyavasthApaka kameTI, janarala kameTI Adi dvArA hotI hai / aisI saMsthA ke sira para dravya-vyaya kI bahuta bar3I javAbadArI hone se prativarSa ke Aya-vyaya ke hisAboM ko, bAkAyadA mAnya oNDoTara se oNDiTa karAkara aura janarala kameTI se bahAlI lekara, menejiMga kameTI dvArA prakAzita karanA, anivArya ho jAtA hai / aisI saMsthAeM prAyaH kisI zikSA premI sAdhu yA gRhasthoM kI preraNA aura unakI U~cI bhAvanAoM se sthApita hotI haiN| aisI saMsthAoM ko yadi usake preraka aura sthApaka kI sevA kA lAbha niHsvArthavRtti pUrvaka mila jAtA hai, to vaha saMsthA 'sone meM sohAgA' bana jAtI hai| kyoMki jina uddazyoM aura mahatvAkAMkSAoM ko lekara, jisakI preraNAoM se aisI saMsthAeM sthApana hotI hai, ve svayaM saMsthA ke pIche rahI huI bhAvanA ko saphala karane meM jitanI dilacaspI, prema aura mamatva rakha sakate haiM, vaisA dasare Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 105 nahIM rakha sakate / aisI saMsthAoM ko zAsana bhI prasannatApUrvaka mahAyatA karatA hai aura karanI hI caahiye| ima prakAra aneka bhavya uddezyoM, bhAvanAoM aura tarIkoM se pracura saMkhyA meM sAmAjika zikSaNa saMsthAyeM sthApana huI haiN| 1-zikSaNa ke hetu kI saphalatA aba yaha bAta prasiddha aura sarvamAnya ho cukI hai ki zAsakIya zikSaNa saMsthAoM kI apekSA, aisI sAmAjika zikSaNa saMsthAnoM meM zikSA kA hetu adhika saphala hotA hai| isake kaI kAraNa haiM / (1) aisI saMsthAyeM kisI eka yA eka se adhika vyaktiyoM kI manobhAvanA ke vizeSa uddezya ko lekara sthApana hotI haiM aura isakA saMcAlana, kevala mazIna kI taraha nahIM, kintu AvazyakatAnusAra parivartana pUrvaka hotA rahatA hai| (2) isameM adhyApakoM kI pasandagI khAsa vicArapUrvaka kI jAtI hai| (3) aisI saMsthAoM meM prAyaH chAtrAlaya avazya hote haiN| kyoMki caritra nirmANa ke kArya meM chAtrAlayoM kA rakhanA AvazyakIya ho jAtA hai / (4) ainI saMsthAoM kI vyavasthA meM prAya: bAdhaka tattva kama upasthita hote haiN| (5) aisI saMsthAoM kA dainika kAryakrama aura anya vAtAvaraNa aisA utpanna kiyA jAtA hai jisase zikSaNa aura caritra nirmANa kA hetu saphala hone meM bala mile| aisI saMsthAnoM kI Arthika sthiti prAyaH kamajora hone ke kAraNa se, jaise vyaya mitavyayitA se kiyA jAtA hai, vaise garIba aura madhyama sthiti ke logoM ko jitanA ho sakatA hai utanA vidyAdAna dene meM bahuta kucha riyAyata dI jAtI hai, jisase zikSaNa mahaMgA bhI nahIM pdd'taa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratavarSa meM kahA jAtA hai ki jude-jude rAjyoM meM zAsakIya saMsthAoM kI apekSA aisI saMsthAyeM adhika haiN| madhyabhArata meM pasI saMsthAoM kI saMkhyA bahuta kama hai| parantu aba zAsana kA dhyAna usa tarapha gayA hai aura aisI saMsthAoM ko protsAhita bhI kiyA jAtA hai| 3-prazAsakIya saMsthAoM kI Arthika sthiti samAja ke dAna para AdhAra rakhakara calane vAlI saMsthAyeM prAyaH Arthika kaThinAiyoM kA sAmanA avazya karatI hI rahatI hai| saMsthA choTI ho cAhe bar3I, prAyaH isakA sabhI ko anubhava ho rahA hai, aisA merA mAnanA hai / 50 varSa se bhArata kI paidalayAtrA karate huye, zikSaNa kSetra ke eka vidyArthI kI haisiyata se, prAyaH saba jagaha saMsthAoM ko dekhane kA tathA unakI bAgha aura Antarika vyavasthAmoM ko samajhane kA prayatna karatA rahatA huuN| usa sAre anubhava kA niSkarSa agara kahUM to yaha hai: jisa saMsthA ke liye kisI vyakti yA vyaktiyoM ne lAkhoM yA karor3oM rupaye alaga rakhe hoM aura usake vyAja meM se saMsthA calAI jAtI ho aisI, athavA dayAlabAga kI taraha eka vyApArika dRSTi se vyApAra dvArA lAkhoM rupaye paidA karanA aura usameM se saMsthA calAnA, aisI saMsthAoM ko chor3akara, jo saMsthAeM kevala samAja ke cande para calAI jAtI haiM, una saMsthAoM ko Arthika kaThinAiyoM kA sAmanA avazya karanA par3atA hai| sAmAna saMsthAoM kI bAta to dUra rahI, banArasa hindU yUnivarsiTI aura vizva bhAratI jaisI mahAna saMsthAoM kA vArSika ghATA bhI kisI vAnI zrImanta dvArA yA janatA ke dvArA pUrA kiyA jAtA hai| mahAtmA gAMdhI jI kA ahamadAbAda kA Azrama, mAvanagara kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 187 ) dakSiNAmUrti vidyArthI bhavana aimI aisI kaI prasiddha saMsthAeM bijalI kI camatkAra kI taraha se asta ho gii| abhI bhI kaI aisI bar3I. bar3I saMsthAeM haiM, jo aphrIkA Adi dezoM meM apane pratinidhiyoM ko bhejakara, sinemA nATakoM ke zo lekara, evaM saMsthA ke lar3ake lar3akiyoM ko nacAkara paisA ekatrita kara letI hai aura kisI prakAra apanA vArSika vyaya pUrA karatI haiN| imIliye dAnavRtti para calane vAlI saMsthAoM kI Aya ko maiM AkAzavRtti kI Aya kahatA huuN| samaya para anukUla varSA girane para, kAztakAra phUlA nahIM smaataa| kintu samaya para pAnI nahIM Ane se, kAztakAra kI jo dazA hotI hai, vahI dazA saMsthA aura saMcAlakoM ko bhI kabhI kabhI hotI hai| mila jAte haiM, taba hajAroM lAkhoM milate haiM aura nahIM Ate haiM to cAra chaH mahIne taMgI bhI uThAnI par3atI hai| isIliye maiM isako AkAzavRtti kahatA hUM, lekina saMsthA ke niHsvArthI saMcAlakoM ko na isase nirAzA hotI hai, na duHna / aimI kaThinAiyoM ke sAtha jo saMsthAyeM calAI jAtI haiM, merA namra mana hai ki ve adhika phaladAyaka bhI hotI haiN| kyoMki saMcAlaka rAta dina isakI pragati ke liye prayatnazIla rahatA hai aura usakI bhAvanA bhI bharI rahatI hai ki. maiM apanI jindagI paryanta pragati hI dekhatA rhuuN| marane ke bAda kyA hai "pApa mare sArI DUba gaI duniyAM" 4-zAsakIya sahAyatA aisI sAmAjika saMsthAoM ko zAsana kI ora se sahAyatA dene ke niyama hamezA se cale Ate haiN| samayAnusAra inameM parivartana avazya huA karatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu eka samaya thA, kisI bhI sArvajanika kArya meM zAsana ko sahAyatA lenA bahuta kama loga pasanda karate the| kAraNa yaha thA ki sahAyatA to kama milatI thI kintu dakhalagirI jyAdA hotI thii| samaya meM parivartana ho gyaa| zAsana kI udAra nIti ke kAraNa athavA zAsana kI nIti apane sira para se bomA kama karane kI hone ke kAraNa vartamAna zAsana ne sahAyatA ke jo udAra niyama banAye haiM ve prazaMsanIya haiN| zAsana yadi ina niyamoM ke anusAra aise sAmAjika kAryoM meM sahAyatA kare, to zikSaNa kA kSetra bahuta acchA phaladAyaka ho sakatA hai| aura isameM to sandeha hI nahIM hai ki aimI azAsakIya saMsthAoM ke dvArA, zikSaNa pracAra hone se zikSA kA hetu adhika se adhika saphala ho sakatA hai| kintu eka bAta anubhava siddha ho rahI hai ki niyama to niyama hote haiM kintu niyamoM ko pAlane kA AdhAra mAnava-svabhAva para rahA hai| zAsana vyavasthA karane vAle bhI mAnava haiN| jinake adhikAra meM, jo kArya zAsana ne rakhA ho, unakI udAratA yA kRpaNatA, unakI saralatA, yA kaThoratA unakI bhalA karane kI manovRtti yA burA karane kI manovRtti ina bAtoM ke Upara sArA dAramadAra hai aura yahI kAraNa hai ki zAsana kI apAra udAra noti hote huye bhI kabhI kabhI vinA kAraNa saMsthAoM ko vaSTa uThAnA par3atA hai| bar3e manuSya kA bar3appana sattA se pratIta nahIM hotA hai kintu unake hRdaya kI vizAlatA, guNa dRSTi, sahAnubhati aura prema se prakaTa hotA hai| hamArI saMsthA meM eka ejyUkezana DAyarekTara mahodaya pdhaare| unhoMne saMsthAoM ke choTe-bar3e sabhI kAryoM kA khUba sUkSamatA pUrvaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 109 ) 15........... nirIkSaNa kiyA / mere pAsa baiThe aura bAta-bAta para unhoMne saMsthA kI tArIpha kii| maiMne kahA sAhaba, hamArI saMsthA meM kitanI khAmiyAM haiM, kitanI apUrNatAeM haiM, hamArA kArya kitanA doSa pUrNa hai, yaha to Apane nahIM batAyA / Apa jaise mahAna zikSaNa zAstrI, vidvAna, anubhavI, mahAnubhAva se to meM yahI AzA rakhatA hUM ki Apa hamAre mArga darzaka baneM, saMsthA kI nyUnatAeM batAveM, tAki dhIre-dhIre una khAmiyoM ko dUra karane meM hama loga samartha ho sake / " unhoMne kahA "saMsAra meM aisA koI vyakti nahIM, kuTumba nahIM, samAja nahIM, zAsana nahIM ki jisameM nyUnatA na ho| maiM to isa saMsthA ke pIche Apa logoM kI jo bhAvanA hai aura una bhAvanAoM ko saphala banAne kA jo ApakA prayatna hai, usI ko dekhakara prasanna hotA hUM / Adarza bhAvanA aura Adarza prayatna nyUnatAoM ko apane Apa dUra kara leMge / " kahane kA tAtparya yaha hai ki "dRSTi vaisI sRSTi / " jisa kArya ko hama jisa dRSTi se dekheMge, usI prakAra kA dRzya hamAre sAmane AvegA / 'dRSTi se merA matalaba hai manovRtti / ' isIliye bar3e jabAbadAra padAdhikAriyoM meM udAra dRSTi kI AvazyakatA hai aura jo vAstava meM bar3e hote haiM, ve prAyaH udAra dRSTi vAle hI hote haiN| ve kisI kA nukasAna karanA to cAhate hI nahIM / khAsa karake isa samaya meM, jaba ki sAre saMsAre meM andhAdhundhI cala rahI hai, IrSyA, dveSa kA sAmrAjya sarvatra phaila rahA hai, jarA-jarA se svArtha ke liye manuSya kaise bhI acche se acche kArya ko naSTa karane meM nahIM hicakatA, usa avasthA meM javAbadAra vyaktioM ko kitanI gambhIra, mastiSka kA saMtulana aura vicAra zIlatA rakhane ko AvazyakatA hai, yaha dikhalAne kI AvazyakatA nahIM hai kyA ? jabAbadAra vyakti ke thor3e se pramAda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 110 ) meM bhayaMkara anyAya aura anartha hone ke udAharaNa Aja saMsAra meM kitane mila sakate hai| hama kisI kA bhalA na kara sake, to hamArA kama bhAgya kintu kisI nirdoSa ko nukasAna pahu~cAne kA pApa to hama na kreN| yaha bAta pratyeka samajhadAra vyakti ko apane hRdaya meM ota-prota banA lenI cAhiye / eka sAdhAraNa kahAvata hai 'sau gunhegAra chUTa jAya, isakI harakata nahIM, kintu eka binA gunhegAra hamAre hAtha se daNDita na ho|" yahI sattAdhAriyoM kA zAnapana hai, yahI unakI buddhimattA hai, yahI unakA bar3appana hai| vartamAna samaya kI zAsana kI sahAyatA meM eka dikkata yaha bhI khar3I huI hai ki sahAyatA pratimAsa nahIM dI jaatii| deza kI vartamAna paristhiti se koI ajJAta nahIM hai / vyApAriyoM kA vyApAra jaise Thapa huA hai, vaise unakI dAna vRtti bhI saMkucita ho gaI hai| emI avasthA meM tIna-tIna yA chaH chaH mahinoM taka sahAyatA kI rakama kA na milanA, dAna vatti para AdhAra rakhane vAlI saMsthAoM ko kitanI kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hogA-yaha saba koI samaja sakate haiN| zAsana ko isa samaya bahuta kucha bAtoM kA vicAra karanA hai| Aja sAre saMsAra meM pratyeka prakAra kI mahaMgAI sImA kA ullaghana kara cukI hai| vaha itanI bar3ha gaI hai ki Aja ke 50) pacAsa rupaye, pahile ke 20) 70 ke barAbara bhI nahIM rhe| pariNAmataH vetana,Adi sabhI kAryoM kA vyaya bhAzAtIta bar3ha gayA hai| tIsarI bAta yaha hai ki pAzcAtya dezoM kA anukaraNa karate hue, bAlakoM ke zArIrika vikAsa ke jo sAdhana pahile alpa vyaya, balki binA vyaya ke upalabdha hote the aura usameM apUrva vikAsa hotA thA, usake badale meM atyanta vyayasAdhya sAdhana bana gaye haiM / zAsana bhI aise sAdhanoM kA upayoga karane ke liye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka athavA anya tarIke para bAdhya karatA hai| cauthI bAta yaha hai ki vartamAna samaya meM Thosa kAma kI apekSA kAgajI kAma itanA bar3ha gayA hai ki jisake kAraNa samaya aura dravya-vyaya bhI kAphI ho rahA hai| ____uparyukta bAtoM kI tarapha yadi koI saMsthA upekSA baddhi rakhato hai aura apanI paddhati ke anusAra, zikSaNa pracAra ke lakSya ko parA karane meM dattacita rahatI hai to zAsanAdhikAriyoM kI amacI ke pAtra bhI banane kA bhaya nirantara rahatA hai / isaliye icchA se kiMvA anicchA se, sabake sAtha sabako ye kArya karane par3ate haiN| eka tarapha janatA kA sahayoga kama aura vyaya adhika aisI paristhiti meM sAmAjika zikSaNa saMsthAoM kA bhaviSya mujhe to bhayajanaka mAlUma hotA hai| isaliye zAsana ko cAhiye ki upayukta sArI paristhiyoM para dhyAna dera 50 pratizata sahA. yatA karane ke niyama meM parivartana kara, adhika nahIM to kama se kama 75deg/ pratizava kI sahAyatA karane kA niyama banAnA caahiye| saMsthAeM, khAsa karake aisI sAmAjika zikSaNa saMsthAeM ki jo kevala paropakArArtha calatI haiM aura jyAdAtara garIba aura madhyama varga ke vAlakoM meM zikSaNa pracAra aura caritra nirmANa ke liye hI calAI jAtI hai, aisI saMsthAnoM meM adhyApaka aura pustakAdi zikSaNa sAdhanoM ke atirikta anya vyaya bhI kAphI hotA hai ki jo anivArya hotA hai / zAsana yadi vetana aura eka Adha naukara ke vyaya kI hI 30 pratizata dekara ke cupa raha jAya, to saMsthA ke saMcAlakoM ko dUsare bahuta bar3e vyaya kI vyavasthA karane ke liye, bhIkha mAMgane kI bhAvazyakatA hotI hai, jo ki bhAja ke samaya meM eka asAdhya sA prayoga raha gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112 ) isaliye merA namra nivedana hai ki zAsana ko apanI adhika udAra noti banAne kI AvazyakatA hai| yadi zAsana aisI saMsthAoM dvArA zikSaNa ke hetu saphala hone kI AzA rakhatA hai to bezaka, jaisA ki maiM pahile likha cukA hUM ki jo saMsthAyeM nijo hoM. svArthI hoM, kevala paisA kamAne ke liye calAI jAtI hoM jinakA koI vidhAna na hoM aisI saMsthAoM ko zAmana kI ora se sahAyatA na mile, to koI barI bAta nahIM hai / balki milanI ho na cAhiye / kintu jo saMsthAeM sambo haiM, prAmANika haiM, Thosa kAma karane vAlI haiM, paropakArArtha calatI haiM, jinakA vidhAna vartamAna samaya ke niyamAnusAra nizcita ho, aisI saMsthAoM ko adhika se adhika sahAyatA dekara pragatizIla banAne meM pUrA sahayoga denA cAhiye / __AzA hai zAsana uparyukta sabhI paristhitiyoM kA avazya vicAra kregaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMsA kA pariNAma 'dukha, yaha bhUla kA phala hai / ' saMsAra kA yaha aTala niyama hai ki galatI ke binA duHkha kabhI nahIM A sakatA | jaba manuSya ke Upara duHkha AtA hai, taba vaha dUsare para doSa dene kA prayatna karatA hai, kintu vaha bhUla jAtA hai ki dUsarA to kevala nimitta kAraNa hai / duHkha kA upAdAna to khuda kI bhUla hai| vyakti, samAja, rASTra sabhI ke yaha niyama lAgU hotA hai / deza meM bhUkampa AtA hai, Aga kA prakopa hotA hai, pAnI kI bAr3he AtI hai, ativRSTi anAvRSTi duSkAla par3atA hai, plega, haijA, 'inphlyuenjA' maiMninajAITisa, aise hI anyAya rogoM se hajAroM lAkhoM manuSyoM kI 'mRtyu hotI hai, TiDDI daloM se AbAda kRSi barabAda ho jAtI hai, jAnavaroM kA upadrava hotA hai, ityAdi aneka prakAra ke dukha mAnavajAti para Ate haiN| umra samaya dUsarA koI upAya na cale to, hama yA to Izvara ke Upara usakA Aropa mar3hate haiM yA kudarata ke Upara | 'kyA kareM Izvara kI marjI hai jo deza ke Upara aisI Apatti AI ! yA yUM kaheMge, 'kyA kareM ? yaha to kudarata kA prakopa hai !' yahI do aise haiM jo hamAre lAjavAba ke liye jabAbadAra banAye jAte haiN| yadi ye donoM musibata hote, to na mAlUma mAnavajAti apanI bhUla ke badale unake sAtha kaisA kaisA vyavahAra karatI ? kintu ye donoM mUrtimanta na hote hue bhI, 'mAnava jAti kI bhUloM kA prAyazcitta uttarottara adhikAdhika jo mila rahA hai, usakA tamAzA adRzya meM rahakara khUba dekha rahe haiN| cAhe jagata kitanI gAliyA~ de, aura cAhe ghorAtighora pApoM ko karate hue, 'usakI kitanI bhI prArthanA kareM, kintu usako usakA sparza taka nahIM hotA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com "
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( kha ) jo deza ahiMsA kI udghoSaNA karatA hai. jisa deza meM bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA buddha jaise mahApuruSoM ne paNAI. vAyAoM veramaNa kA amRta-rasa pilAyA hai, jisa deza ke RSiyoM ne, 'AtmanaH pratikUlAni pareSAM na mamAcaret' kA Adeza diyA hai, jisa deza ke rASTrapitA ne 'jobo aura jIne do' kA abhI hI tAjA sandeza sunAyA hai, jima deza meM 'ciraMjoyAt ciraMjIyAt dezIyaM dharma-rakSaNAt' kA nArA hamezA se lagatA AyA hai, jisa deza meM dUsare ke hita ke liye svayaM kA balidAna kara dene kA pATha par3hAyA gayA hai aura jisa deza kI deviyoM ne apane prANoM kI apekSA satItva ko hI mahAna samajhA hai, uma dezakI, mAnava samAja kI Aja kI dazA kA sUkSmatA se nirIkSaNa karane vAlA kyA yaha nahIM kaha sakatA hai ki Aja hamAre deza meM jo kucha upadrava ho rahe haiM, jo kucha Apatti ke bAdala chA rahe haiM,ve saba hamAre hI pApoM kA pariNAma hai ? hamArI hI bhUloM kA natIjA hai ? hamArI hiMsaka manovRttiyoM kA badalA mila rahA hai ? hamArI hI bhraSTAcAritA kA yaha phala hai ? hama, bhagavAna mahAvIra aura buddha, Adi RSiyoM ko ahiMsA kI duhAI dete haiM, kintu hamArI manovRttiyoM meM, hamArI vANI meM aura hamAre AcaraNa meM kitanI hiMsA bharI huI hai ? isakA koI vicAra karatA hai kyA ? jahAM sUkSma se sUkSma jIvoM ko hiMsA bhI jahAM taka ho sake na ho, itanA vicAra karane vAlI hamArI saMskRti aura kahAM bar3e se bar3e aura saMsAra ke upayogI jIvoM kA bhI saMhAra karane vAlI hamArI manovRtti ? kahAM to dUsare ke prANoM kI bhI Ahuti dene ko saMskRti aura kahAM apane svArtha ke liye apane hI samAna saMsAra ke anya prANiyoM kA saMhAra karane kI pAzcAtya saMskRti kA anukaraNa ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ga ) isakA eka hI kAraNa hai aura vaha yaha hai ki puNya pApa kI bhAvanAoM ko hRdaya se dUra karanA / Izvara ko jagata kA pitA bhale hI mAnA jAtA ho, kintu apane svArtha ke liye, apane saukhya ke liye Izvara ke choTe-choTe baccoM kA saMhAra karanA yaha kyA Izvara ko aura apanI AtmA ko dhokhA denA nahIM hai ! Izvara kA apamAna nahIM hai ? eka ora 'Atmaupamyena sarvatra samaM pazyatiyo'rjuna; sukhaM vA yadi vA duHkha, saMyogI para momataH / ' yaha Izvara : AjJA mAnI jAya, aura dUsarI ora se apane svArtha ke liye jIvoM kA saMhAra kiyA jAya, yaha AjJA kaisI ? harirasa Adi jaGgala ke jAnavaroM kA, zikAra se saMhAra kiyA jAya, aura kahA jAya yaha ki, 'khetI kI hAni karate haiM, isa liye ve mAre jAte haiM / ' parantu, manuSya yaha bhUla hI jAtA hai ki jina rAjyoM meM pUrva samaya meM zikAra nahIM hotA thA, usa samaya Aja kI apekSA kaI gunI adhika phasala utpanna hotI thI / Aja 'adhika anna upajAo' kI cillAhaTa kI jAtI hai, kintu usa pApa kA pariNAma hai ki dina prati dina anna kA duHkha bar3hatA ho jAtA hai aura dUsaroM ko tarapha 'bhikSAM dehi' karake lajjA janaka hameM hAtha pasAranA par3atA hai / eka rAjA ne 3-4 zikAriyoM ko rakha kara ke zahara ke kuttoM kA saMhAra karane kA hukma diyaa| dharma ke sthAna ha, hinduoM kA mohallA ho, cAhe koI bhI sthAna ho kuttA ko jahA~ dekho golI se uDA do, aisI AjJA dI / jaba kahA gayA ki yaha to ThIka nahIM hotA, to jabAva milA ' kuttoM ke kAraNa merI aura prajA kI nidrA meM bhaMga AtA hai / ' kitanA vicitra javAba | sAThI prajA to bicArI isa hiMsA ko dekha kara ro rahI thI aura svayaM rAjA zahara se 4 mIla dUra eka mahala meM rahate the, phira bhI kuttoM se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( gha) nidrA meM bhaMga / jaba yuktivAda meM mahArAjA sAina lAjavAba bane, taba kahane lage, 'bhale hI meM narka meM jAUM ? naraka meM to jAveMge yA na jAyeMge, Izvara jAne, kintu kyA aise pApoM kA prAyazcita yaha nahIM hogA ki aise aise rAjAoM ke siMhAsana Aja jamInadosta bana gaye ? dUsaroM ko trAsa dekara svayaM sukha prApta karane kI icchA rakhane vAle vAstava meM galata rAste para haiN| mAnavaH apanI buddhi-zakti kA upayoga apane se hIna zakti vAle jIvoM ko satAne aura unakA saMhAra karane meM kareM, usakA daNDa rAjya sattA bhale hI use na detI ho, kintu kudarata avazya detI hai / aura kudarata ke zastra var3hI haiM, jo Upara batalAye haiM / bhUkampa, bAr3ha, ativRSTi, anAvRSTi, duSkAla, roga, DakaitI, agnikAMDa, ityAdi / prANiyoM kI prakRtiyoM kA abhyAsa karane vAle ko mAlUma ho sakatA hai ki, jahA~ jina jIvoM kI hiMsA adhika hotI hai, vahAM una jIvoM kI utpatti bhI adhika hotI hai| khaTamala, macchara, sA~pa, bicchU, Adi jIvoM ko jahA~ jahA~ adhika mArA jAtA hai, vahAM usakI utpatti bho adhika hotI hai aura usase mAnavajAti ko trAsa bhI adhika hotA hai / sarakAra kI aura se bhI janatA ke svAsthya ke liye aise jIvoM ke mArane kI yojanAyeM kI jAtI haiM aura hajAroM lAkhoM rupaye kharca bhI kiye jAte haiM / kintu anubhava yaha batAtA hai ki una jIvoM kA saMhAra karake mAnavajAti jitanI sukha prApta karane kI icchA karatI hai, utanI hI una jIvoM kI upadrava se evaM anyAnya nimitto adhikAdhika dukhI hotI hai / Aja sAre deza meM kitane roga phaile, kitanA mAnava ko kaSTa ho rahA hai, yaha saba kisakA pariNAma hai ? jahA~ sA~pa, bichuoM ko nahIM mArate haiM, vahA~ Aja sAMpa bichU zAyada hI kabhI dekhe jAte haiM aura jahA~ mAre jAte haiM, vahAM se unakI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ du ) hastI kabhI nahIM miTI, balki bar3hatI hI jAtI hai / jina gharoM meM khaTamala mAre jAte haiM, una gharoM meM unakA upadrava cAlU hI rahatA hai / jahA~ nahIM mAre jAte, vahA~ varSoM meM bhI kabhI dekhe nahIM jAte / sAMpa bichU aura khaTamala kI hI bAta kyoM ? bAgha, zera jaise bhayaMkara jAnavaroM ko bhI jina jaMgaloM meM zikAra adhika hotI hai, una jaMgaloM meM unakI hastI kabhI nahIM miTI | balki unakI utpatti adhikAdhika hotI hai; aura unake dvArA mAnava evaM pazuoM kA saMhAra bhI adhika hotA hai / mAnavajAti apanI mRtyu saMkhyA kama karane ke liye dUsare jAnavaroM kA saMhAra karatI hai kintu dUsaroM ke saMhAra se apane ko sukha kabhI nahIM mila sakatA, yaha bAta bhI nahIM bhUlanA cAhiye / = kucha varSa pUrva kI bAta hai / gajaTa Apha iNDiyA kA eka aMka dekhane meM AyA thA / gavarnamenTa Apha inDiyA ke sekreTarI ne eka vaktavya prakAzita karate huye dikhalAyA thA kiH san 1927 meM gavarnameMTa ne 139000ru0 jaMgalI jAnavaroM kA zikAra karane vAloM ko inAma meM diye aura 1250 u0 sAMpa mArane vAloM ko inAma meM diye. isa prakAra 140250 ru0 zikAriyoM ko inAma meM diyA gyaa| hara inAma ke pariNAma meM 25500 jaMgalI jAnavaroM kA aura 59080 sApoM kA nAza kiyA gayA / ' itane dravya vyaya aura itane jIvoM kI hiMsA kA pariNAma kyA nikalA ? yaha dekhiye | jisa varSa meM arthAt 1927 meM 140250 ru0 jaMgalI jAnavaroM aura sAMpoM ko mArane meM kharca kiye gaye, usI varSa meM jaMgalI jAnavara aura sAMpoM ke kAraNa 21354 manuSya kI mRtyu huI,. jisameM 2285 manuSya bAgha Adi jaMgalI jAnavaroM ne mAre aura 19066 sAMpoM ke kAraNa mare / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 41 www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArIpha to isa bAta kI hai ki san 1925 meM 1962 manuSya jaMgalI jAnavaroM ne bAye aura sana 1926 meM 1985 manaSya khAye, jabaki jisa varSa meM 13100 ru. kharca karake jo 25500 jaMgalI jAnavaroM kA saMhAra kiyA gayA usa varSa 2285 manuSyoM kA saMhAra jaMgalI jAnavaroM se hupA aura 16066 manuSya sAMpoM dvArA mAre gye| jarA socane kI bAta hai, prativarSa jaise-jaise jaMgalI jAnavaroM kA saMhAra adhika kiyA gayA, vaise-vaise una jaMgalI jAnavaroM dvArA manuSyoM kA saMhAra adhikAdhika hotA gayA / jAnavaroM ko mAra kara khuda ko bacAne ke prayoga meM isase adhika niSphalatA aura kyA ho sakatI hai ? aura yahA AMkar3e 'briTiza gavarnameMTa' ke jamAne ke sarakArI A~kar3e haiM,jisakI prAmANikatA meM sandeha karane kA koI avakAza nahIM hai / yaha koI dhArmika vRtti vAle ke manaH kalpita Akar3e nahIM haiN| vartamAna samaya meM hamArA deza svatantra huA hai aura usake zAsanAdhikArI sabhI rASTrapitA mahAtmA gA~dhI jI ke anuyAyI kahalAte haiN| hamArA deza jaise ahiMsA pradhAna hai, vaise hamArA zAsanAdhikArI apanA zAsana rASTrapitA kI AjJA anusAra ahiMsA, satya, prema kI bhakti para bar3A rakhanA aura calAne kA dAvA karate haiM / hamAre zAsana kA pratIka bhI ahiMsA pracAraka mahArAjA azoka kA pratIka rakhA gayA hai, yaha saba kucha hote hue, abhI abhI bandaroM ke saMhAra, macchiyoM kA utpAdana Adi bAteM jaba sunI jAtI haiM, to bar3A AghAta pahuMcatA hai| Izvara ko mAne yA na mAne, kintu kudarata ke niyama sabako mAnane par3ate haiM / aura bure kA natIjA burA aura bhale kA bhalA, yaha bhI sabhI ko svIkAra karanA par3atA hai aura yaha pratyakSa bhI dikhAI detA hai| isa avasthA meM hama logoM ko cAhiye ki hamArI saMskRti ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmane rakha kara, jIvana vyavahAra banAveM, zAsana calAveM, isake viparIta jo kucha hogA, usakA natIjA ulTA hI hameM bhoganA par3A hai aura bhoganA pdd'egaa| hamAre dRzyoM meM ahiMsA vRtti utpanna karane kI jarUrata hai| anivArya hiMsA eka cIja hai aura svArtha vRtti ke kAraNa dUsare jIvoM kA saMhAra karanA ucita aura sukhadAyaka nahIM hai| hamAre sukha ke prayoga hameM samucita rIti se karanA cAhiye jisase hamArI saMskRti aura hamArI ahiMsaka vatti meM koI antara na pdd'e| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ alcohillo bollera BIC 10 % Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com