Book Title: Saman Diksha Ek Parichay
Author(s): Sanmatishree Samni
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003166/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya samaNI sanmatiprajJA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya samaNI sanmatiprajJA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAjasthAna) ISB No. 81-6195-014-0 prakAzaka : samaNa saMskRti saMkAya jaina vizva bhAratI, lADanUM-341306 saMskaraNa : 1666 mUlya : dasa rupaye lez2ara kampojiMga : navIna lez2ara priMTsa je-6, navIna zAhadarA, dillI- 110032 mudraka : pavana oNphaseTa priMTarsa je-6, navIna zAhadarA, dillI- 110032 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana yuga parivartanazIla hotA hai| yuga badalatA hai usake sAtha kucha AdamI badale aura saMgha bhI vivekapUrvaka kucha badalAva laaye| jaina zAsana meM AcArya, bahuzrutI jo nirapekSa aura madhyasthabhAva se sAdhanA karate haiM saMgha kI saMbhAla karate haiM unako adhikAra diyA gayA hai ki samaya-samaya para maulikatA kI surakSA karate hue Avazyaka parivartana bhI kre| isI bAta ko sAmane rakhakara terApaMtha ne eka naI zreNI kA nirmANa kiyA usakA nAma hai-samaNa shrennii| isa zreNI ke sadasya gRhatyAgI hote haiN| aura eka taraha kA nayA saMnyAsa unakA hotA hai| kucheka apavAdoM ke sivAya unakI caryA sAdhu jaisI hotI hai| Aja yaha zreNI samAja ke lie bahuta upayogI sAbita ho gaI hai| isako prArambha karane meM jitanI kaThinAI AyI Aja usakI utanI hI prazasti ho rahI hai| usa zreNI ke vAre meM samAja ko janatA ko kucha jAnakArI mile isalie eka choTI pustikA prakAzita ho rahI hai| AzA hai janatA isase lAbhAnvita hogii| 15-4.66 gaNAdhipati tulasI "abhyudaya" jaina vizva bhAratI, lADanUM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA zramaNa paramparA hajAroM varSoM se calI A rahI hai| tIrthaMkaroM dvArA jIe gae satya isa paramparA ke lie prakAza stambha haiN| AtmalakSI vyakti usa prakAza meM eka-eka kadama bar3hatA huA calatA hai| zatAbdiyAM bItI, sahasrAbdiyAM biitiiN| samaya ke pravAha ke sAtha kucha paramparAeM lupta ho gaIM, kucha ko parivartita kara diyA gayA, kucha vikRta ho giiN| traikAlika satyoM ko apane-apane svArthoM ke libAsa pahanA dene, apanI suvidhA ke DhAMce meM DhAla lene kI prakriyAeM tejI se calane lgii| taba AcArya bhikSu ne isake viruddha krAMti kii| pariNAmasvarUpa terApaMtha kA udbhava huaa| do sau paiMtIsa varSoM meM terApaMtha ne vikAsa kI aneka karavaTeM lI haiN| gaNAdhipati zrI tulasI aura AcArya mahAprajJa ne terApaMtha ko yuga kI gati ke sAtha yojita kiyA hai| vikAsa kI gati tIvra karane ke lie gaNAdhipati gurudeva ke mastiSka meM eka cintana kauMdhA, kriyAnviti huI, pariNAmataH samaNazreNI kA udbhava huaa| samaNazreNI kI sthApanA ke pIche kevala pracAra-prasAra kA uddezya nahIM rahA, balki sAdhanA ke kSetra meM viziSTa prayoga tathA AdhyAtmika vaijJAnika vyaktitva nirmANa ke svapna ne isakI sthApanA ke lie prerita kiyaa| terApaMtha kI bhUmikA para yaha eka saphala prayoga ghaTita huaa| Aja samaNazreNI ikkIsavIM sadI ke saMnyAsa ke rUpa meM jAnI jA rahI hai| samaNazreNI gaNAdhipati zrI tulasI kI abhinava kRti hai| terApaMtha kI krAMti kI prayogazAlA hai-samaNa diikssaa| jIvana-rUpAntaraNa kA prathama caraNa tathA gaNAdhipati ke kartRtva kI eka anupama jhalaka hai-smnnshrennii| yaha choTI-sI pustikA, jo Apake hAtha meM hai, samaNazreNI se Apako paricita karAtI hai| yadyapi apanI solaha varSa kI vikAsa yAtrA se isa zreNI ne deza aura videza meM apanI eka pahacAna banAI hai, phira bhI abhI taka kAphI saMkhyA meM loga isake AcAra-vicAra, kriyA-kalApa, kAryakSetra tathA upayogitA se anabhijJa haiM, alpabhijJa haiM aura jAnane ke icchuka haiN| yaha laghu pustikA isa zreNI ke bAre meM jijJAsu vyakti ko saMkSipta kiMtu sampUrNa jAnakArI pradAna karatI hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 samaNa dIkSA : eka paricaya gurudeva zrI kI yaha hArdika abhIpsA hai ki samaNa zreNI kA itihAsa likhA jaae| itihAsa Apake caraNoM meM samarpita ho usase pUrva yaha pustikA 'pUrva pIThikA' ke rUpa meM prastuta hai / AzA hai yaha laghu prayAsa pAThakoM ko samaNazreNI ke vAre meM sampUrNa jAnakArI dene meM saphala hogaa| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama * samaNa dIkSA kyA hai? * samaNazreNI kI pRSThabhUmi * samaNazreNI ke mAnaka * AcAra saMhitA * anuzAsana vyavasthA dIkSA * sAdhanA * zikSA * yAtrA * saMkalpa-patra * samaNa-pratikramaNa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA kyA hai? samaNa dIkSA hai apane ApakI pahacAna kA eka amogha sNklp| samaNa dIkSA hai jIvana ke maulika mUlyoM kA bodha dene vAlA eka abhinava anusstthaan| samaNa dIkSA hai mana ko nirgrantha banAne kA eka choTA-sA upkrm| samaNa dIkSA hai eka aisA par3Ava, jahAM se maMjila sAmane dIkhane lagatI hai| samaNa dIkSA hai viplavI zaktiyoM ke prativAda meM ubharatI huI Atmazakti kA saakssaatkaar| samaNa dIkSA hai eka nayA prayoga, jo ameka prakAra kI saMbhAvanAoM ke valaya se AveSTita hai| samaNa dIkSA hai jIvana kA vaha virAma, jahAM se eka naye chaMda kA prArambha hotA hai| samaNa dIkSA hai adhyAtmavidyA sIkhane aura muktabhAva se bAMTane kA eka nayA abhikrm| samaNa dIkSA hai lokottara banane kI dizA meM kiyA gayA prsthaan| samaNa dIkSA hai apane samasta pariveza ke prati sakriya rahane kA mnobhaav| samaNa dIkSA hai mumukSu aura muni ke madhya eka sazakta setu| samaNa dIkSA hai samaya ke bhAla para udIyamAna naye nirmANa kA eka sNket| samaNa dIkSA hai jAgrata kala kI udagrIva pratIkSA meM aMgar3AI le rahA adhyAtma kA aNkur| . aMdhere meM ujAlA karane kA prayatna hai-samaNa diikssaa| - gaNAdhipati tulasI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNazreNI kI pRSThabhUmi terApaMtha krAMti kA dUsarA nAma hai| raktakrAMti, zvetakrAMti yA haritakrAMti nahIM, balki adhyAtma-krAMti kA apara nAma hai-teraapNth| 'AtmA rA kAraja sArasyAM, mara pUrA desyAM' isa phaulAdI saMkalpa se janmA eka saca hai-teraapNth| terApaMtha eka AcArya kI anuzAsanA, se zAsita hai aura eka hI vidhAna se maryAdita hai| terApaMtha kI pragati kA zreya isakI gauravazAlI AcArya paramparA ko hai| sakSama, sabala, tejasvI aura medhAvI AcAryoM ne terApaMtha kI mAna-maryAdA kI surakSA ke sAtha-sAtha apane navIna avadAnoM se isakI zrI ko vRddhigaMta kiyA hai| terApaMtha AcArya paramparA meM AThaveM AcArya haiM-AcArya zrI kaaluugnnii| zrImat kAlUgaNI ne apanA uttarAdhikAra sauMpate vakta yuvAcArya tulasI ko sAdhvI samAja ke zaikSika evaM bauddhika vikAsa kA jo saMketa diyA thA, AcArya-pada para AsIna hote hI unhoMne usa kArya ko prAthamikatA dii| pratibhA ko parakhA tathA svataMtra cintana ke vikAsa ko avakAza diyA aura sAdhvI samAja ke unnayana kI pRSThabhUmi taiyAra hone lgii| vikAsa kA krama bnaa| dIkSA se pahale zikSA ke lie pAramArthika zikSaNa saMsthA kA udaya huaa| gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI ke cintana kI dhArA meM nae-nae sapane tairate haiN| mevAr3a kI aitihAsika dharatI udayapura 1662 ke Apane phira eka svapna dekhaa| usa varSa paTTotsava ke pAvana prasaMga para gurudeva ne apane saMkalpoM ko mUrta rUpa dene hetu kucha vinduoM kI carcA kI, jinameM eka thA-'saMgha meM jJAna-vijJAna kI zAkhAoM kA rUpa vikasita ho aura sAdhu-zrAvaka ke bIca eka aisA varga taiyAra ho jo mahAvIra ke sArvabhauma siddhAntoM ko tIvragati se jana-jana taka pahuMcA ske|' cintana kA yaha bindu samaNazreNI ke udbhava kA prathama saMketa thaa| usa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 11 samaya isakA koI AkAra-prakAra na thaa| mAtra eka dhuMdhalI-sI rekhA thii| usa rekhA ko mAnacitra kA rUpa dene ke lie bahuzruta sAdhu-sAdhvI samudAya AcArya zrI ke upapAta meM baitthaa| cintana kI naI nIti prastuta karate hue gurudeva ne kahA-bauddha dIkSA kI bhAMti hamAre yahAM bhI eka aisI dIkSA AviSkRta ho, jisameM vyakti kucha samaya ke lie dIkSita hokara sAdhanA aura zikSA kA abhyAsa kare tathA pracAra-prasAra meM apanA yogadAna de| isase naitika zikSA kI abhivRddhi hogI tathA videzoM taka jainadharma ke siddhAntoM kI bAta phuNcegii|' gurudeva kA svapna saMkalpa bnaa| samaya bItatA gyaa| saMkalpa kI sampUrti ko anukUla vAtAvaraNa na milA para puruSArtha ne kabhI hAra na maanii| dIrgha evaM satat prayatna se Akhira vaha dina A hI gayA jisakA sabako intajAra thaa| san 1980 kA lADanUM cAturmAsa / AcArya zrI ne nae ujAle kA itihAsa gaDhane ke lie punaH apanA saMkalpa udghoSita kiyaa| bhAdra zuklA pUrNimA ke dina dIkSA mahotsava thaa| isa avasara para bhAvI rahasya kA udghATana karate hue gurudeva zrI ne kahA-kArtika zuklA dvitIyA ke dina dIkSA mahotsava hogA, vilakSaNa dIkSA mahotsava / isa udghoSaNA ne terApaMtha samAja meM bhArI UhApoha paidA kara diyaa| vilakSaNa zabda kI managaDhanta vyAkhyAeM hone lgii| aneka pratikriyAtmaka prazna vAtAvaraNa meM uchalane lage-yaha vilakSaNa dIkSA kyA hogI? kyA Aja taka sAmAnya dIkSA hI hotI thI? kyA unako videza bhejA jAegA? bhArata ke sAre loga prabuddha ho gae, jo inheM videza jAne kI AvazyakatA mahasUsa huI? bhArata ke kone-kone meM yaha bAta havA kI taraha phaila gii| jijJAsAeM ubharatI giiN| samAdhAna pAne patra Ane lge| para samAdhAna de kauna? saba kArtika zuklA dvitIyA kI pratIkSA meM the| vilakSaNa dIkSA kI ghoSaNA se pUrva usa zreNI ke anuzAsana, vyavasthA, AcAra-saMhitA, dinacaryA, saMrakSaNa Adi ke prArUpoM para ghaNToM cintana kiyA gyaa| parivArika jana bhI isa naI nIti se udvelita the yaha jAnate hue bhI ki terApaMtha kI dIkSA koI Ter3hI-mer3hI pagaDaMDI nahIM sIdhA rAjamArga hai| kahIM aMdherA nahIM, dina kA prakAza hai| kucha abhibhAvakoM ne virodha bhI kiyA kyoMki unake sAmane naye mUlya prasthApana ke lie nIMva DAlI jA rahI thI jisase ve anajAna the| apane hI cintana ke cakravyUha meM ulajha-ulajhakara ve Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samaNa dIkSA : eka paricaya anizcintatA kA anubhava kara rahe the| unheM ina bAtoM kI cintA thI-hamArI beTiyoM kA bhaviSya kyA hogA? inakA jimmedAra kauna hogA? samAja kI dRSTi meM inakI kyA avadhAraNA hogI? parivAra ke sAtha kyA saMbaMdha raheMge? ye kinake anuzAsana meM raheMgI? isa taraha makar3I kI bhAMti svayaM jAla bunate aura svayaM hI usameM phaMsa jaate| unakI yaha cintA nirAdhAra nahIM thii| saMsthA ke adhikArI bhI ina praznoM se achUte nahIM the| ___lAkhoM logoM meM bar3hatI huI jijJAsAeM, utkaNThAeM samAhita honA cAhatI thiiN| para naye tIrtha ke nirmAtA mauna the| unakA mauna utkaNThAoM ko aura adhika bar3hA rahA thaa| pUrA vAtAvaraNa jaise asamAhita ho rahA thaa| samAhita thIM kevala ve bahaneM, jinheM isa nae paMtha para prasthita honA thA kyoMki saghana AsthA kA dIpa. aura samarpaNa kA anamola ratna unake pAsa thaa| samAhita the abhibhAvaka varga, jinheM samucita aura saMkSipta jAnakArI dekara Azvasta kara diyA gayA thA aura samAhita thA sAdhu-sAdhvI parivAra jinakI jijJAsAoM ko aneka goSThiyoM ke mAdhyama se virAma de diyA gayA aura unheM vilakSaNa dIkSA kA svarUpa samajhAyA gyaa| isa mahAyajJa meM apanI prathama Ahuti dene ke lie chaha mumukSu bahineM taiyAra huIM-mumukSu saritA (lADanUM), mumukSa savitA (lADanUM), mumukSu mahimA (bhInAsara), mumukSu kusuma (indaura), mumukSu saralA (momAsara) tathA mumukSu vibhAvanA (laaddnuuN)| kArtika zuklA dvitIyA kA cirapratIkSita din| pUjya gurudeva kA sar3asaThaveM varSa meM prvesh| chiyAsaTha varSa kI pUrNAhUti para chaha dIkSA kA vilakSaNa yog| cAroM ora praphullita evaM pramudita vaataavrnn| sUrya soyA huA thA, para janatA jAga rahI thii| lADanUM zahara kI galiyAM, sar3ake, ghara saba umar3I janamedinI se ApUrita the| jaina vizva bhAratI kA prAMgaNa jana-saMkula thaa| ekama kI rAta jaise jAgaraNa kI rAta thii| katAroM meM khar3I baseM, moTareM kisI antarrAjyIya basa aDDe kI sUcanA de rahI thiiN| jayaghoSoM se vAtAvaraNa guMjita ho rahA thaa| vilakSaNa dIkSA se pUrva kA vAtAvaraNa bhI isakI vilakSaNatA kI sUcanA de rahA thaa| sUrya kA ratha gagana patha para prasthita hone ke sAtha hI hajAroM loga sudharmA sabhA meM ekatrita hone lge| pUrA vAtAvaraNa dIkSAmaya thaa| lagabhaga pacAsa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 13 hajAra AMkheM isa apUrva dRzya kI sAkSI banane ko Atura thiiN| yathAsamaya kAryakrama prArambha huaa| dIkSArthinI bahinoM ke krAMtikArI, saMzayAtIta aura samarpaNa se ota-prota vicAroM ko sunakara vizAla janamedinI kI dhar3akane mAnoM thama gaI hoN| cAroM ora gaharI zAMti, nIrava, nistabdha vAtAvaraNa thaa| ____ naye veza meM upasthita ye mumukSu bahineM devakanyA-sI pratIta ho rahI thiiN| sapheda, dUdha-sA ujjvala veza unakI Antarika ujjvalatA ko mAnoM prasphuTita kara rahA ho| vilakSaNa veza ne vilakSaNatA ke eka pahalU ko samAhita kara diyaa| yaha paridhAna na mumukSu jaisA thA, na sAdhvI jaisA, na isAI sAdhvI jaisA thA na nauM jaisaa| sucintana pUrvaka banAyA gayA yaha veza jahAM zarIra kA surakSA kavaca thA, vahAM sAdagI aura saMyama kA paricAyaka tathA janatA ke AkarSaNa kA kendra bhI bnaa| - isa abhUtapUrva dRzya kI sAkSI banI hajAroM AMkheM tRpti kA anubhava kara rahI thiiN| jIvana meM kucha kSaNa aise Ate haiM jo smRti prakoSThoM meM kaida ho jAte haiN| yaha mahotsava bhI kucha aisA hI thaa| mahinoM taka isakI carcA yatra-tatra sunI jAtI rhii| kucha loga AcArya tulasI ke kartRtva kI dAda de rahe the to kucha ina dIkSita hone vAlI bahanoM ke sAhasa ko sarAhanA kara rahe the| kucha terApaMtha ke zubha bhaviSya kI kalpanA kara rahe the to kucha isa zreNI ko tAttvikatA kI kasauTI para kasa rahe the| gurudeva tulasI ne isa zreNI kI kasauTI ke lie logoM ko khulA avakAza diyaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa zreNI ke mAnaka gaNAdhipati zrI tulasI kriyAzIla vyaktitva ke dhanI haiN| unake jIvana ke Adarza haiM-gatizIlatA, upayogitA aura pvitrtaa| samaNa zreNI unake usa trikoNAtmaka Adarza kA eka racanAtmaka pakSa hai| isako isa zatAbdI ke uttarArddha kI upalabdhi kahA jA sakatA hai| samaNazreNI kA udbhava, acAnaka ghaTita ghaTanA nahIM hai aura na hI yaha mahAvrata dIkSA kA saralIkaraNa hai| yaha zreNI AdhyAtmika jIvana zailI kA Adhunika prayoga hai| gaNAdhipati zrI tulasI ne apanI sRjanadharmitA se sAmAjika paramparAoM kA pariSkAra kiyA hai, dharma ko naI paribhASA dI hai adhyAtma ko vijJAna ke sAtha jor3ane kA sAhasa kiyA hai| samaNa dIkSA saMnyAsa kA eka abhinava upakrama hai| naye saMnyAsa ke lie naye vidhi-vidhAna, naI veza-bhUSA, nae nAma aura saMbodhana kA nirdhAraNa kiyA gyaa| ye nae mAnaka isa zreNI kI alaga pahacAna bana ge| veza-bhUSA veza vyaktitva kI prathama jhalaka hai| isase vyaktitva kA vaiziSTya bhI ujAgara hotA hai| yaha paramparA-vizeSa kI pahacAna bhI detA hai| gRhastha kA veza alaga hotA hai aura sAdhuoM kA alg| vaidika paramparA meM saMnyAsI pItAmbara dhAraNa karate haiN| bauddha paramparA meM kASAya aura jaina paramparA meM zvetavastroM kA prAvadhAna hai| bhagavAn mahAvIra se calI A rahI isa paramparA ke anusAra samaNa zreNI ke paridhAna kA raMga zveta hI svIkRta huaa| terApaMtha dharma saMgha meM sAdhu-sAdhvI kA veza 250 varSoM meM vibhinna pariSkAroM aura parivartanoM se gujaratA huA sundaratama rUpa le cukA hai| samaNazreNI kA veza usase kucha bhinna ho, yaha socA gyaa| zreNI-pravartana se pUrva aneka prakAra se isake bAre meM cintana kiyA gyaa| Akhira jisa veza ko antima Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 15 rUpa diyA gayA vaha hai-sapheda sAr3I para sapheda kavaca, kavaca para gulAbI raMga ke valaya meM kasIdA gayA 'arham' tathA mukhavastrikA ke sthAna para hAtha meM sapheda mukha vastra (ruumaal)| samaNazreNI kA yaha paridhAna jahAM upayogI siddha huA vahAM AkarSaNa kA kendra bhii| isa deza ke nirdhAraNa meM mahAzramaNI kanaka prabhA tathA unakI sahavartinI sAdhvI vRnda kI bhUmikA mukhya rahI hai| sAmAyika sUtra ____ sAmAyika sUtra dIkSita jIvana kA AdhAra sUtra hai| samaNa dIkSA ke lie sAmAyika sUtra kA navIna DhaMga se nirmANa kiyA gyaa| usakI bhASA prAkRta hai tathA zabdAvalI mUla sAmAyika sUtra se bhinna hai| isameM paccaravAmi ke sthAna para uvasaMpajjAmi (svIkAra karatA hUM) tathA vajjayAmi (chor3atA hUM) zabdoM kA bAra-bAra prayoga huA hai| isameM AgAra sahita sAvadyayoga kA tyAga tathA Antarika vRtti-zodhana para adhika bala diyA gayA hai| isa sUtra kA hindI anuvAda isa prakAra hai bhante ! maiM sAvadyoga kA pratyAkhyAna karatA hUM/karatI huuN| __ maiM caturvidha samaNadharma-kSAMti, mArdava, Arjava aura lAghavakI upasampadA svIkAra karatA hUM/karatI huuN| _ maiM caturvidha Antarika doSoM-krodha, mAna, mAyA aura lobha kA varjana karatA hUM/karatI huuN| maiM paMcavidha samaNaviramaNa-prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna maithuna aura parigraha kA varjana karatA hUM/karatI huuN| __maiM trividha samaNa-anuzAsana-mana-anuzAsana, vacana-anuzAsana aura kAya-anuzAsana-kI upasampadA svIkAra karatA hUM/karatI huuN| ___ maiM samaNazIla-zAnta sahAvAsa kI upasampadA svIkAra karatA hUM/karatI huuN| __ maiM caturvidha pApa-kalaha, abhyAkhyAna, paizunya aura paraparivAda kA varjana karatA hUM/karatI huuN| ___ maiM paMcavidha samaNa viveka-gamana viveka, bhASA viveka, bhojana viveka upakaraNa viveka aura utsarga viveka kI upasampadA svIkAra karatA hUM/karatI huuN| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samaNa dIkSA : eka paricaya maiM caturvidha samaNa sAdhanA - svAdhyAya, dhyAna, anuprekSA aura Asana kI upasaMpadA svIkAra karatA hUM / karatI hUM / maiM zruta sAmAyika tathA darzana sAmAyika kI upasaMpadA svIkAra karatA hUM/karatI huuN| isI sAmAyika sUtra ke AdhAra para samaNa - samaNI apanI sAdhanA kI bhUmikA majabUta kara mahAvratoM kI ora prayANa karate haiM / vandanA vidhi bhAratIya janamAnasa meM saMnyasta jIvana kA eka alaga vaiziSTya hai| jisa kSaNa saMsAra ke bandhanoM ko tor3akara mumukSu usa nirbandha patha para prasthita hotA hai, usI kSaNa vaha sabake lie pUjanIya / vandanIya bana jAtA hai| pratyeka paramparA meM saMnyasta logoM kI pUjA vidhi, vandana vidhi alaga-alaga hotI hai| jainadharma meM sAdhu-sAdhvI ko tIna bAra pradakSiNA sahita 'tikkhutto pATha' se vandana karane kI vidhi hai / samaNazreNI ke lie isa vidhi kA prayoga anucita to nahIM, kintu usakI alaga pahacAna dene vAlA nahIM thA / ataH cintanapUrvaka nirdhArita kI gaI isa vidhi meM samaNa - samaNIvRnda ko vandanA karane ke lie do sammAnya zabdoM 'vandAmi nama'sAmi' ( vandanA karatA hUM, namaskAra karatA hU~)' kA cayana kiyA gyaa| pratyuttara meM unake lie 'arham' zabda kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| 'arham' zabda vItarAgatA kA bodhaka hai / isakA maMtra ke rUpa meM japa bhI kiyA jAtA hai / nAmakaraNa dIkSita hone vAlA mumukSu apane sAMsArika ghara, parivAra, rizte-nAte, sabako alavidA kaha, sarvathA nae jIvana meM praveza karatA hai / yaha usakA dUsarA janma hotA hai / brAhmaNa dvija kahalAtA hai / dvija kA artha hai do janma | eka janma mAM ke garbha se letA hai aura dUsarA yajJopavIta saMskAra se / sAdhu bhI dvija kahalAtA hai / eka janma zarIra kA hotA hai dUsarA jIvana kA / zarIra ko mAM janma detI haiM, jIvana ko guru / jIvana ke binA zarIra ke janma kI bahuta sArthakatA nahIM hotI / dIkSA mumukSu kA dUsarA janma hai| nayA janma, nayA kAma / pUrvanAmoM kI pahacAna naye arthoM kA udghATana kare isake lie dIkSita hone vAle vyakti ko naI saMjJA dI jAtI hai| sAMskRtika tathA arthabodha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 17 dene vAle nAmoM ke pIche prajJA zabda yojita kiyA jAtA hai| sAdhvI samAja meM prabhA, zrI, latA, vibhA, Adi aneka prakAra ke zabda mUla nAma ke pIche jur3ate haiM kintu samaNa zreNI ke pratyeka sadasya ke nAma ke pIche 'prajJA' zabda kA hI cayana kiyA gayA hai| sthitaprajJA smitaprajJA, madhuraprajJA, kusuma prajJA, saralaprajJA aura vizuddhaprajJA nIMva ke patthara banane vAlI samaNiyAM haiN| samaNa zreNI ke prAthamika mAnaka isakI alaga pahacAna dete haiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAra saMhitA vrata AcAra kahalAte haiN| vratoM kA samUha yA niyamAvalI AcAra-saMhitA kahalAtI hai| kisI bhI saMgaThana, saMsthA athavA sabhA kI nizcita AcAra saMhitA hotI hai| isake binA gati-pragati nahIM ho sktii| AcAra-saMhitA mIla kA vaha patthara hai, jo lakSya kI ora bar3hane vAloM ko mArga kA saMketa detA rahatA hai / samaNazreNI ke lie nirdhArita AcAra-saMhitA samaNa-samaNI ke lie mIla ke patthara athavA dizAsUcaka yaMtra ke samAna hai| jainadharma meM sAdhanA kA AdhAra mAnA gayA hai-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aprigrh| sAdhu ho yA gRhastha, unake dhArmika jIvana kI bhUmikA ye vrata hI haiN| anya vrata yA niyama inhIM ke irda-girda hote haiN| samaNazreNI kI AcAra-saMhitA bhI inhIM vratoM para AdhArita hai 1. sAmAnyata. jIva-hiMsA se virata rhnaa| 2. sacitta bhojana nahIM krnaa| 3. asatya vacana nahIM bolnaa| 4. adatta makAna yA vastu kA grahaNa nahIM krnaa| 5. brahmacarya kA pAlana krnaa| 6. asaMgraha vrata kA pAlana krnaa| kisI bhI prakAra kI cala-acala sampatti nahIM rkhnaa| rUpaye-paise nahIM rkhnaa| AbhUSaNa nahIM rkhnaa| or3hane-bichAne, pahanane ke vastra, pAtra Adi nirdhArita sImA se adhika nahIM rkhnaa| 7. rAtri-bhojana nahIM krnaa| 8 rAtri meM kisI prakAra kA khAdyapadArtha pAsa meM nahIM rkhnaa| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 16 6. vikathA nahIM karanA-vAsanA ko uttejita karane vAlI, rasa-lolupatA, vigraha aura vaimanasya bar3hAne vAlI bAtacIta nahIM krnaa| yaha AcAra-saMhitA samaNa/samaNI kI sAdhanA kA abhinna aMga hai| AcAra kI suvyavasthita zrRMkhalA meM Abaddha rahane vAlA saMgaThana hI vAstava meM majabUta, dIrghakAlika aura vizuddha saMgaThana hotA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuzAsana maMjila kI ora kadama baDhAte samaya mArga meM bahuta se durUha mor3a Ate haiM, jahAM sAdhaka kI viveka-cetanA para AvaraNa A jAtA hai| aisI avasthA meM anuzAsana, maryAdA, niyama, vidhi-vidhAna kI sImAeM unheM sahI rAha kA bodha dete haiN| anuzAsana unnata jIvana kI pahacAna hai| anuzAsana jahAM svacchanda AcaraNa para roka lagAtA hai vahAM vikAsa ke lie svataMtratA bhI pradAna karatA hai| vRkSa kI kalama ko ropate samaya usake cAroM ora surakSA-pAlI bAMdhI jAtI hai, bAr3a kA gherA lagAyA jAtA hai| samaNazreNI kA yaha navajAta paudhA anuzAsana kI bAr3a ke bIca apane AtmAnuzAsana ko puSTa karatA rahe-isa dRSTi se isake lie kucha anuzAsana kI lakIre khIMcI giiN| samaNadIkSA ke prasaMga ke sAtha eka prazna uThA-ina para anuzAsana kisakA rahegA? kisI gRhastha kA anuzAsana ina para ho, yaha ucita nhiiN| isa prazna ke samAdhAna meM jo kucha nirdhArita kiyA gayA vaha isa zreNI ke lie anuzAsana kA pATha bana gayA 1.samaNazreNI para AdhyAtmika anuzAsana AcArya kA rhegaa| 2. samaNa sAdhuoM ke aura samaNI sAdhviyoM ke saMrakSaNa meM sAdhanA kregii| 3. samaNI kahIM bhI akelI nahIM jaaegii| 4. samaNa/samaNI ke apane-apane varga meM koI eka parivartita rUpa se niyojaka yA niyojikA niyukta hotA rahegA/hotI rhegii| 5. samaNa/samaNI apane niyojaka niyojikA ko sUcita kiye binA nivAsa sthAna se bAhara nahIM jaayegaa/jaaegii| 6. samaNa kisI akelI strI ke sAtha aura samaNI kisI akele puruSa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 21 ke sAtha bAta nahIM kregaa/kregii| 7. 'gaNa meM rahUM nirdAva ekallo'--AcArya bhikSu ke isa nIti vAkya ko sAmane rakhakara samaNa/samaNI sAmudAyika jIvana jIte hue bhI kisI ko apanA banAne kA prayatna nahIM kregaa/kregii| 8, samaNa/samaNI pratidina saMkalpa patra dohraaegaa/dohraaegii| 6. maulika AcAra yA anuzAsana kA atikramaNa hone para samaNa aura samaNI AcArya yA AcArya dvArA nirdiSTa vyakti ke pAsa prAyazcitta kregaa/kregii| 10. samaNazreNI meM dIkSita hone ke bAda bhI koI samaNa-samaNI AcAra aura anuzAsana kI dRSTi se ayogya pramANita ho jAe to use zreNI se pRthak kiyA jA skegaa| 11. samaNa/samaNI apane-apane varga meM sauhArda aura sahayoga kA vikAsa karatA rahegA karatI rhegii| 12. samaNa/samaNI vyaktigata jIvana meM adhika se adhika svAvalambI aura svanirbhara rahane kA abhyAsa kregaa/kregii| gurudeva zrI tulasI evaM AcArya mahAprajJa dvArA nirmita anuzAsana kI ye dhArAeM kisI bhI deza ke saMvidhAna se kama nahIM haiN| anuzAsana kI inhIM dhArAoM ke sahAre samaNazreNI apane pandraha varSoM kI saphala yAtrA kara sakI hai| terApaMtha meM anuzAsana thopA huA nahIM hai balki pratyeka sadasya dvArA sahaja svIkRta hai| anuzAsana samaNazreNI ke lie surakSA kavaca hai| bAharI kavaca bAhya vAtAvaraNa se kevala zarIra kI surakSA karatA hai, anuzAsana zarIra aura jIvana donoM kI rakSA karatA hai| vaha kalAtmaka jIvana jIne kA patha hai| gaNAdhipati zrI tulasI ke zabdoM meM-'anuzAsana vaha kalA hai, jo jIvana ke prati AsthA jagAtI hai| anuzAsana vaha AsthA hai, jo vyavasthA detI hai| anuzAsana vaha vyavasthA hai, jo zaktiyoM kA niyojana karatI hai| anuzAsana vaha niyojana hai, jo nae sRjana kI kSamatA vikasita karatA hai| anuzAsana vaha sRjana hai, jo AdhyAtmika cetanA ko jagAtA hai| anuzAsana vaha cetanA hai, jo astittva kA bodha karAtI hai| anuzAsana vaha bodha hai, jo kalAtmaka jIvana jInA sikhAtI hai|' Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavasthA vyavasthA satyamApnoti, satyaM shivtvmshnute| zivaM yatra bhavet tatra, saundaryaM sahajaM bhvet|| vyavasthA satya ko prApta karatI hai, satya ziva ko| jahAM ziva (kalyANa) hotA hai, vahAM saundarya sahaja ghaTita ho jAtA hai| paMcasUtram kA yaha zloka vyavasthA kI phalazruti ujAgara karatA hai| terApaMtha kA saundarya isakI sundaratama vyavasthA ke kAraNa nikharA hai| eka guru aura eka vidhAna Aja terApaMtha kI pahacAna bana cukA hai| AcArya ke nirdezana meM saikar3o-saikar3oM sAdhu-sAdhviyAM apanI sAdhanA nirbAdha rUpa se kara rahI haiN| pArivArika, sAmAjika yA AdhyAtmika-kaisA bhI jIvana kyoM na ho, vikAsa ke lie vyavasthA pakSa kI sughar3atA jarUrI hai| samaNazreNI kI sthApanA tathA saMkhyAvRddhi ke sAtha isakI vyavasthA ko suciMtita Akara diyA gyaa| isa zreNI kI vyavasthA do bhAgoM meM vibhakta hai-1. sampUrNa vyvsthaa| 2. varga vyvsthaa| sampUrNa vyavasthA kI mukhiyA niyojikA kahalAtI hai aura varga kI mukhiyA nirdeshikaa| ye do vyavasthAeM parivartanazIla haiN| isa badalatI vyavasthA meM kisI bhI yogya samaNI kA niyojikA pada ke lie cayana kiyA jA sakatA hai| pada-mukti ke pazcAt vaha eka sAmAnya samaNI ke rUpa meM sAdhanA karatI hai| yahI bAta nirdezikA ke lie bhI hai| Aja jo samaNI nirdezikA ke rUpa meM anya tIna samaNI kA nirdezana karatI hai kAryakAla mukti ke bAda kisI anya samaNI ke nirdezana meM utanI hI prasannatA ke sAtha apanI sAdhanA gatizIla rakhatI hai| samabhAva kI yaha vilakSaNa vyavasthA hai| isa parivartanazIla vyavasthA ke do lAbha sAmane Ate haiM1. pada-pratiSThA ke prati aMhakAra kA na jaagnaa| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 23 2. aneka samaNa/samaNiyoM kI yogyatA kA aMkana aura nirmaann| sampUrNa vyavasthA samaNazreNI meM niyojikA-pada sarvocca pada hotA hai| niyojikA samaNI pUrI zreNI ke vikAsa aura hrAsa kI uttaradAyI hotI hai| zreNI ke pariprekSya meM inakA kAryakSetra vistRta hotA hai| niyojikA ke mukhya kArya haiM * vastra, pAtra, cikitsA, sevA Adi kI vyavasthA krnaa| * sAmUhika kArya kA vibhAjana krnaa| * citta-samAdhi athavA vargoM kA nirdhAraNa krnaa| . sAmUhika goSThiyoM kA saMcAlana krnaa| . AcAra, anuzAsana, niyama, vidhi-vidhAnoM kA pAlana krvaanaa| * zaikSa samaNI kI sAra-saMbhAla kI vyavasthA krnaa| . adhyayana-adhyApana kI vyavasthA krnaa| * zreNI kI sAraNA-vAraNA krnaa| niyojikA samaNI gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI tathA AcArya zrI mahAprajJa, mahAzramaNI sAdhvI pramukhAzrI kanakaprabhAjI tathA mahAzramaNa ke nirdezana meM ye sAre kArya saMcAlita karatI hai| jo samaNI jaba taka isa pada para rahatI hai, apane dAyitva kA pUrI niSThA ke sAtha nirvahana karatI hai| samaNI niyojikA apane samaNIvarga kI mukhiyA hotI hai aura samaNa niyojaka samaNa varga ke| Aja taka ke kAlakrama meM nimnAMkita samaNa/samaNI niyojaka aura niyojikA pada ko alaMkRta kara cukI haiM/kara rahI haiMsamaNI niyojikA smitaprajJAjI (lADanUM) madhuraprajJAjI (bhInAsara) paramaprajJA jI (bIdAsara) maMgalaprajJA jI (momAsara) niyojaka sthitaprajJajI (bAva) mAnavaprajJajI (saradArazahara) varga vyavasthA prAyaH cAra-cAra samaNI kA eka varga hotA hai| inameM eka ko mukhiyA banAyA jAtA hai, jise nirdezikA kahate haiN| nirdezikA kA kAryakSetra sImita samaNa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 samaNa dIkSA : eka paricaya hotA hai| usakA dAyitva hotA hai sahavartI samaNiyoM ke zArIrika, mAnasika svAsthya, sAdhanA, zikSA Adi kA vikAsa krvaanaa| AcAra, anuzAsana, niyama Adi kI anupAlanA krvaanaa| sAdhutva ke yogya saMskAra denaa| svayaM svAvalambI rahate hue sahavartI samaNiyoM ko zrama, sevA aura svAlambana kI preraNA denaa| usake jJAna, darzana, cAritra kI abhivRddhi ke lie jAgarUka rhnaa| vaktRtva, lekhana Adi ke lie prerita karate rhnaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA samaNa dIkSA saMnyasta jIvana kA eka prayoga hai| bhagavAn mahAvIra ne do prakAra ke dharmoM kA pratipAdana kiyA-agAra dharma aura anagAra dharma zrAvaka dharma aura munidhrm| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya tathA aparigraha (paMca AcAra) kA pUrNataH yAvajjIvana pAlana karanA anagAra dharma hai| ina niyamoM kA pUrNarUpa se nahIM kintu eka sImA taka pAlana karanA agAra dharma hai| ise gRhastha dharma bhI kahate haiN| samaNa dIkSA na munidharma kI caryAgata kaThoratA se Abaddha hai na gRhastha jIvana kI taraha sarvathA svataMtra / gRhastha aura muni jIvana ke bIca eka setu hai-samaNa dIkSA / yaha mahAvrata aura aNuvrata kI madhyavartI sAdhanA hai| isa dIkSA meM do, tIna, yA pAMca mahAvrata nahIM, balki ahiMsA, satva Adi pAMca vrata grahaNa kiye jAte haiN| yAtrA ke lie vAhana kA prayoga tathA auddezika AhAra karanA inake lie vaikalpika vidhAna hai| samaNa dIkSA ke do rUpa haiM-sAvadhika samaNa dIkSA aura yAvajjIvana samaNa diikssaa| sAvadhika dIkSA sAvadhika kA artha hai-avadhi shit| koI sAdhaka jIvana bhara saMnyAsa mArga nahIM apanA sakatA aura vaha saMnyasta jIvana kA anubhava bhI karanA cAhatA hai to samaNa bana sakatA hai eka varSa ke lie, do, tIna yA pAMca varSa ke lie| muni dIkSA meM sAvadhika dIkSA kA vikalpa nahIM haiN| isa vaikalpika prAvadhAna ke pIche do dRSTiyAM rahI haiM1. jaina darzana para anusaMdhAna karane vAloM ko prAyogika zikSaNa mila ske| 2. sAdhaka jIvana se prazikSita hokara apane gRhastha jIvana ko acchA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 samaNa dIkSA : eka paricaya banA ske| sAvadhika samaNa dIkSA meM jisa avadhi taka sAdhaka isa sAdhanA meM rahatA hai pArivArika saMbaMdhoM, riztoM-nAtoM ko usa avadhi taka virAma denA hotA hai| samaNa-paridhAna, bhikSAcaryA tathA usI anuzAsana aura AcAra kA pAlana karanA hotA hai, jo yAvajjIvana vAloM ke lie nirdhArita kI gaI hai| baiThanA, uThanA, calanA, bolanA sabhI kriyAeM saMyamita ho jAtI haiN| nizcita avadhi pUrI ho jAne ke bAda vaha gRhastha jIvana meM bhI jA sakatA hai, yadi vaha cAhe to munidharma ko bhI svIkAra kara sakatA hai| Aja taka isa sAvadhika zrRMkhalA meM bAraha bhAratIya bhAI tathA tIna videzI bhAI bahineM (1 bhAI 2 bahineM) dIkSita ho cuke haiN| unameM se sAta sAdhakoM ne munidharma ko aMgIkAra kiyA hai| yAvajjIvana dIkSA jIvana bhara ke lie samaNadharma ko svIkAranA yAvajjIvana samaNa dIkSA hai| usameM bhI do vikalpa haiN| yadi sAdhaka jIvana bhara samaNa-paryAya meM sAdhanA karanA cAhe to kara sakatA hai aura yadi vaha kucha varSa isameM sAdhanA kara muni dIkSA svIkAra karanA cAhe to bhI kara sakatA hai| abhI taka isa zreNI meM yAvajjIvana dIkSita hone vAle samaNa/samaNI kA lakSya munidharma svIkAra karanA rahA hai, kintu prathama vikalpa ke lie bhI isameM avakAza hai| vartamAna meM ikAsI samaNiyAM (81) isa sAdhanA meM yAvajjIvana ke lie saMkalpita haiM, jinakA lakSya agrima zreNI meM praveza karanA hai| aba taka tIsa samaNI munibhUmikA meM praveza kara cukI haiN| vartamAna meM isa zreNI meM pAMca samaNa sAdhanA kara rahe haiM unameM se tIna yAvajjIvana ke lie tathA do sAvadhika haiN| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA terApaMtha meM samaNazreNI kA udbhava kisI vizeSa lakSyapUrti ke lie huA hai| isakA lakSya mukhyataH tIna karaNIya kAryoM ke sAtha spaSTa hotA hai-sAdhanA, zikSA aura pracAra-prasAra / zikSA aura pracAra-prasAra ke kArya ko kuzalatApUrvaka sampAdita karane ke lie jIvana ko vibhinna prayogoM se sAdha lenA Avazyaka hai| sAdhanA Atma-maryAdA hai| ise svIkAra kara calane vAlA vyakti svIkRta saMkalpoM kI gaharAI meM utara sakatA hai, unakI UMcAI ko chU sakatA hai| imArata kI UMcAI ke lie gaharI aura majabUta nIMva kI AvazyakatA hai| jitanI gaharI nIMva, utanI UMcI imArata aura jitanI UMcI imArata utanA janAkarSaNa kA vaha kendra bhii| sAdhanA kI gaharAI bhI vyaktitva ko UMcAI pradAna karatI hai aura vaha UMcAI jIvana ko sArthaka karane meM saphala hotI hai| terApaMtha eka prayogazAlA hai| isameM samaya-samaya para nita naye sAdhanA ke prayoga hote rahate haiN| itihAsa batAtA hai Adya pravartaka AcArya bhikSu kaI bAra AhAra lekara gAMva ke bAhara cale jaate| vRkSa kI chAMva meM pAtra rakhakara svayaM tapatI reta meM ghaNToM-ghaNToM AtApanA lete| AtApanA lenA kaThora sAdhanA kA eka prakAra hai| aise eka nahIM, aneka udAharaNa terApaMtha itihAsa ke pRSThoM para svarNAkSaroM meM likhe hue haiN| isa zAsana-samudra meM aise-aise ratna hue hai aura haiM, jinhoMne apanI sAdhanA se apane ko, tathA saMgha ko majabUtI dI hai| samaNa zreNI ke sAmane sAdhanA kA vistRta kSetra hai| sAdhanA kI prAcIna paddhatiyoM ke sAtha-sAtha Adhunika dhyAna yoga ke prazikSaNa va prayogoM kA bhI unake lie avakAza hai| gurudeva zrI tulasI tathA AcArya zrI mahAprajJa dvArA nirdiSTa evaM nirdhArita vividha prakAra ke prayogoM se apane Apako bhAvita karatI huI yaha zreNI apane lakSya kI ora agrasara hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 samaNa dIkSA : eka paricaya vividha prayoga samaNazreNI meM sAdhanA ke lie do bhUmikAeM haiM-sAmUhika sAdhanA aura vyaktigata saadhnaa| sAmUhika sAdhanA sAdhanA ke ve prayoga jo saba sAtha milakara karate haiM, vaha sAmUhika sAdhanA hai| samaNazreNI meM dhyAna, japa, svAdhyAya Adi kucha aise anuSThAna haiM, jinheM sAmUhika kiyA jAtA hai| ina anuSThAnoM kI samaya-sImA nirdhArita hotI hai| aSTamI, caturdazI tathA pakkhI ke dina 'kAyotsarga pratimA' kI jAtI hai| yaha pratimA dhyAna kA eka vizeSa prayoga hai| isake mAdhyama se apane svarUpa ko jAnane ke lie vijAtIya tattvoM kA viveka kiyA jAtA hai| krodha Adi cAra kaSAya, bhaya, zoka, jugupsA (ghRNA) mithyAtva, kAma (viSaya-vAsanA) Adi vijAtIya tattva haiN| ye nirantara AtmA ko malina karate rahate haiN| kAyotsarga pratimA meM sthita hokara samaNa/samaNI sabase pahale ina vibhAvoM ko AtmA se pRthak dekhate haiN| vigata dinoM meM yadi inakA udayabhAva vyavahAra se prakaTa huA ho to usakA pratikramaNa karate haiM, vartamAna meM inakA saMvara karate haiM tathA bhaviSya meM aisA na karane kA saMkalpa lete haiN| kAyotsarga pratimA kA yaha prayoga sAdhaka ko adhyAtma kI UMcAiyoM para le jAne vAlA hai, vahIM vyAvahArika jagat meM zAnta sahavAsa kA vAtAvaraNa nirmita karatA hai aura Antarika vRttiyoM kA pariSkAra karatA hai| isa prayoga kI kAlAvadhi paiMtAlIsa minaTa kI nirdhArita hai| ukta prayoga zreNI ke sabhI sadasya sAtha baiThakara karate haiN| inake atirikta kucheka aise prayoga bhI haiM, jinheM saba sAtha milakara nahIM karate kintu unheM karanA sabake lie anivArya hai| Asana-prANAyAma Adi yoga sAdhanA tathA tapa ke kucha prayoga sabake lie jarUrI hai para saba sAtha meM kareM yaha anivArya nhiiN| aSTamI, caturdazI tathA pakkhI ke dina 'kAyotsarga pratimA' do bAra kI jAtI hai| tapa ke prayoga meM sAmAnyatayA pratyeka samaNa/samaNI ke lie eka varSa meM kama se kama tIsa upavAsa/paiMtAlIsa AyaMbila sATha ekAsana sATha dina vigaya-varjana karanA Avazyaka hai| vyaktigata sAdhanA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 26 dhyAna, tapa, japa Adi prayoga sAdhaka kI Antarika pavitratA meM nimitta banate haiM / ye jitane-jitane puSTa hote haiM, cetanA kA UrdhvArohaNa utanA utanA adhika hotA hai / apanI ruci ke anusAra dhyAna Adi ke vizeSa prayoga samaNa zreNI meM calate rahate haiM / vibhinna prakAra ke dhyAna ke prayogoM se zArIrika tathA mAnasika svAsthya kI rakSA hotI hai| maMtrAdi ke japa se Antarika zaktiyoM kA jAgaraNa hotA hai / tapa ke prayogoM se Antarika malinatA dUra hotI hai| anuprekSA ke dvArA vRttiyoM kA zodhana hotA hai / inhIM uddezyoM ko sAmane rakhakara samaNIvRnda dvArA ye saba prayoga vyaktigatastara para saMkalpapUrvaka kiye jAte haiM / nayA pariveza : naI bhUmikA samaNazreNI meM dIkSita hote hI unake vyavahAra, AcAra-vicAra ke nirmANa kA vizeSa prayatna kiyA jAtA hai, jisameM svabhAva nirmANa kI anuprekSAeM, saMkalpa zakti ke prayoga, vizeSa prakAra ke Asana-prANAyAma Adi karavAye jAte haiN| bAhya-vikAsa ke sAtha-sAtha Antarika vikAsa ke prayoga samAnAntara calate haiM / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA (adhyayana) gaNAdhipati zrI tulasI ke AcArya kAla meM terApaMtha ne zaikSaNika UMcAiyoM kA saMsparza kiyA hai| samaNazreNI zikSA ke navIna prayogoM ke lie haiM, unameM se eka hai Adhunika jJAna-vijJAnayukta zaikSika vikaas| pAramparika zikSA ke sAtha yadi yugIna saMdarbho ko na jor3A jAe to vaha zikSA gati pradAna nahIM kara sktii| kisI saMgaThana yA saMsthA kI pragati kA aMkana usake suzikSita sadasyoM ke AdhAra para kiyA jA sakatA hai| zikSA kA uddezya ___sAmAjika kSetra meM zikSA AjIvikA se jur3I huI hai| jIvana-nivAMha ke lie zikSA AlambanabhUta hotI hai, kintu eka mumukSu sAdhaka ke lie zikSA grahaNa kA yaha uddezya kadApi nahIM ho sktaa| zikSA grahaNa ke uddezya kI ora iMgita karate hue dazavaikAlika sUtra kahatA hai 1. suyaM me bhavissaI (mujhe zruta prApta hogaa)| 2. egaggacitto bhavissAmi (maiM ekAgracitta houuNgaa)| 3. appANaM ThAvaissAmi (maiM AtmA ko dharma meM sthApita kruuNgaa)| 4. Thio paraM ThAvaissAmi (maiM dharma meM sthita hokara dUsaroM ko isameM sthApita kruuNgaa)| ye cAra sUtra batAte haiM ki adhyayana DigrI yA AjIvikA ke lie nahIM, AtmotkarSa ke lie kiyA jAnA caahie| samaNa/samaNI ke sAmane AtmotkarSa kA lakSya spaSTa hai| zikSA ke vibhinnarUpa samaNazreNI ke sAmane zikSA kA vistRta kSetra hai| kisI bhI upayogI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 31 jJAna-vijJAna kI zAkhA ke lie unheM khulA avakAza hai| yahI kAraNa hai ki isa zreNI meM zikSA ke aneka rUpa udghATita hue haiM 1 snAtaka I zikSA kA prathama par3Ava hai. snAtaka (bI.e.) taka kA adhyayana - samaNazreNI ke prAyaH sadasya snAtaka haiM / snAtaka taka ke adhyayana kI vyavasthA pAramArthika zikSaNa saMsthA ke antargata brAhmIvidyApITha ( kaoNleja) meM hai / dIkSA se pUrva prAyaH sabhI mumukSu bI. e. taka kI zikSA grahaNa kara letI haiM / yadi kisI kAraNavaza unakI zikSA pUrNa nahIM ho pAtI hai to samaNI banane ke bAda bhI usake lie vyavasthA kI jAtI hai / snAtakottara isa zreNI meM ucca zikSA kA bhI pUrA-pUrA avakAza hai| jaina vizva bhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) ucca zikSA kA eka 'vilakSaNa' saMsthAna hai| yahAM prAcya vidyAoM ke sAtha Adhunika vidyAoM kA tulanAtmaka adhyayana karavAyA jAtA hai / vartamAna meM samaNa zreNI samaNa meM sattara samaNI tathA tIna samaNa vibhinna viSayoM meM snAtakottara (ema.e.) haiM / ATha samaNI adhisnAtaka haiN| kucha do viSayoM meM ema.e haiM / kucha samaNiyAM snAtakottara ke bAda zodhakArya meM bhI rata haiM / J.R.F tathA NET samaNa zreNI ke kAryakSetra ke antargata adhyApana kArya bhI sammilita hai / adhyApana kA kArya samaNa / samaNI varSoM se kara rahe haiM phira bhI isako pramANita karane ke lie kucha aupacArikatAeM pUrI karanI hotI haiN| yU.jI.sI. dvArA nirdhArita J.R.F. athavA NET kI DigrI vyAkhyAtA banane ke lie anivArya hai| kaoNlija aura yunivarsiTI meM adhyApana ke lie samaNa zreNI ne isa ora bhI apanA dhyAna kendrita kiyA / samaya-samaya para AvazyakatAnusAra samaNIvRnda ne ye parIkSAeM dekara saphalatA prApta kI haiN| vartamAna meM sAta 7 samaNiyAM vyAkhyAtA banane ke lie apanI yogyatA para J. R. F / NET kI muhara lagA cukI haiN| vyApakatA pradAna karane meM eka kArya hai / patri kA sampAdana-isa kArya meM bhI dakSatA prApti hetu samaNiyoM dvArA patrakAritA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 samaNa dIkSA : eka paricaya pAThyakrama bhI kiyA gayA hai| kampyUTara bIsavIM sadI kA uttarArddha vijJAna aura takanIkI kA yuga hai| vijJAna aura takanIkI kA eka saphalatama prayoga hai-kampyUTara / kampyUTara ne hara kSetra meM apanA prabhutva sthApita kiyA hai| isakI kAryakSamatA samaya aura zrama-donoM ke apavyaya ko bacAtI hai| jaine vizva bhAratI Agama sampAdana tathA zodha ke kSetra meM abhUtapUrva kArya kara rahI hai| isake pAsa vizAla pustakAlaya hai| jaina vizva bhAratI saMsthAna (vizvavidyAlaya) bhI hai| usake kArya kI vizAlatA ko dekhakara eka cintana sAmane AyA ki jai. vi. bhA. meM kampyUTara vyavasthA honI caahie| tatkAlIna AcArya tulasI tathA yuvAcArya mahAprajJa ne isa cintana kA mUlyAMkana kiyaa| dRSTi kI anukUlatA ne samaNIvRnda ko isa kArya ke lie prerita kiyaa| cAra samaNiyoM kA eka dala kalakattA phuNcaa| unameM se do samaNI ne do varSa taka 'kampyUTara paoNinTa' meM adhyayana kara 'DiplomA' kI DigrI prApta kii| Aja jaina vizva bhAratI ke antargata sAhitya, Agama, bhASya Adi ke prakAzana tathA Agama 'phIDiMga' Adi kArya samaNIvRnda ke nirdezana meM sampAdita ho rahe haiN| bhASAoM kA adhyayana ___ samaNazreNI ke udaya ke sAtha terApaMtha kA pracAra kSetra vistRta ho gyaa| deza ke dUra-darAja kSetroM tathA videza meM jainadharma darzana, prekSAdhyAna, aNuvrata, jIvana vijJAna Adi ke pracAra kI saMbhAvanA jgii| kSetra ke vistAra ke sAtha vibhinna bhASAoM kI AvazyakatA sAmane aaii| cintana claa| niSkarSa ke rUpa meM aMgrejI bhASA ke zikSaNa-prazikSaNa ko prAthamikatA dI gii| aMgrejI eka aisI bhASA hai, jo bhArata tathA videza-donoM meM samAna rUpa se upayogI siddha hotI hai| ataH samaya-samaya para samaNIvRnda kA aMgrejI ke vizeSa adhyayana hetu jayapura, dillI, bambaI, kalakattA, madrAsa, baiMgalora Adi kSetroM meM jAnA huaa| vahAM ke zrAvakoM ne una lie vizeSa vyavasthAeM kiiN| mahInoM taka vahAM rahakara aMgrejI kA adhyayana kiyA gyaa| isa prakAra vizeSa adhyayana, zikSaNa-prazikSaNa kI vyavasthAeM samaya-samaya para hotI rahIM, hotI rahatI haiN| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 33 isase samaNazreNI ke vikAsa meM naI cetanA sphurita huI hai| (adhyApana) prAcIna zikSA paddhati meM adhyApana kA dAyitva dharmaguruoM para hotA thaa| gurukula paramparA calatI thii| dharma, artha, kAma, aura mokSa kI saMtulita zikSA dI jAtI thii| vidyArthI varSoM taka dharmaguruoM ke pAsa rahakara zikSA grahaNa karate the| vartamAna pariprekSya meM ye sAre mAnadaNDa badala gae haiN| na dharmaguruoM ke pAsa adhyApana kA kArya rahA aura na gurukula paramparA hii| zikSA ke uddezya badale, viSaya badale, vyavasthAeM bhI badala giiN| na zikSaka rahe, na shikssaarthii| Aja donoM ke saMbaMdhoM meM koI tAlamela nahIM rhaa| usa mRtaprAya saMskRti ko punarjIvita karane ke lie samaNazreNI ko adhyApana kArya meM niyojita kiyA gyaa| samaNa zreNI kA adhyApana kArya jIvikA se nahIM, jIvana se jur3A hai| kevala zikSA se nahIM, sRjana se jur3A hai| samaNazreNI zikSaNa ke kSetra meM apanI mukta sevAeM dekara prAcIna saMskRti ko phira se pratiSThita karane kA laghuprayAsa kara rahI hai| isa zreNI ke sAmane adhyApana ke tIna stara haiM-prAthamika skUla, mahAvidyAlaya aura vishvvidyaaly| prAthamika skUla zikSA kA prathama par3Ava hai-prAthamika zikSA / yaha jIvana kA aisA kAla hai, jisake daurAna bAlaka meM sasaMskAroM kA vapana kiyA jA sakatA hai| yadi prArambhika zikSA kI ora vizeSa dhyAna diyA jAtA hai to Age kA mArga svataH prazasta ho jAtA hai| vimala vidyA vihAra (tulasIgrAma, jainavizva bhAratI, lADanUM) esa.TI.bI.e. (gaMgAzahara), sTIla plAnTa, (bokAro) kI skUleM Adi aise zikSaNa saMsthAna haiM, jahAM bAlakoM ko pAThyakrama ke sAtha-sAtha jIvana vijJAna kA prazikSaNa bhI diyA jAtA hai| samaNa/samaNIvRnda samaya-samaya para ina skUloM meM pahuMcate haiN| vidhArthiyoM ko prazikSaNa dete haiN| acchA jIvana jIne kI preraNA dete haiN| jIvana vijJAna ke nirdhArita pAThyakrama kA adhyApana bhI karavAte haiN| mahAvidyAlaya rAjasthAna meM jaina darzana, jIvana vijJAna kA pAThyakrama kaoNleja stara para Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 samaNa dIkSA : eka paricaya bhI calatA hai| rANAvAsa, pAlI, gaMgApura Adi isake mukhya kendra haiN| ye mahAvidyAlaya prativarSa eka nizcita samaya ke lie samaNa/samaNIvanda ko AmaMtrita karate haiN| jaina darzana tathA jIvana vijJAna viSaya ke adhikRta samaNa/samaNI vahAM jAkara apanI sevAeM dete haiN| ___ pAramArthika zikSaNa saMsthA ke antargata brAhmIvidyApITha meM snAtaka (bI.e.) taka kA pAThayakrama calatA hai| brAhmIvidyApITha mumukSu bahinoM kA zikSaNa saMsthAna hai| usa kaoNleja meM samaNIvRnda varSoM se adhyApana kArya kara rahA hai| jaina-vidyA, jaina-darzana, prAkRtavyAkaraNa aura sAhitya, saMskRta vyAkaraNa, saMskRta-sAhitya, jIvana vijJAna Adi viSayoM ke adhyApana kA dAyitva samaNazreNI para hai| vizvavidyAlaya samaNI varga jahAM vidyAlayoM, mahAvidyAlayoM meM adhyApana rata haiM, vahAM vizvavidyAlaya ko bhI ve apanI sevAeM de rahI haiN| vartamAna meM jaina vizvabhAratI saMsthAna mAnya vizva vidyAlaya meM cAra vibhAga hai-jainadarzana aura tulanAtmaka darzana, prAkRta-bhASA aura sAhitya, ahiMsA-zAMti evaM aNuvrata tathA jIvana vijJAna / prayetka vibhAga meM do-do samaNI vyAkhyAtA ke rUpa meM adhyApana kArya karatI haiN| ___adhyApana cAhe prAthamika skUloM meM ho, kaoNleja athavA yunivarsiTI meM ho, lADanUM meM ho athavA kahIM anyatra, sarvatra niHzulka kiyA jAtA hai| kyoMki zulka kA prazna vahAM uThatA hai, jahAM zikSA AjIvikA ke sAtha juDI hotI hai| yahAM adhyApana kArya Atmadharma samajha kara kiyA jAtA hai| prauDha zikSA . bhArata sarakAra dvArA lADanUM tahasIla ko sAkSara banAne kA kArya jaina vizva bhAratI ko diyA gyaa| usa abhiyAna ke antargata samaNIvRnda ne sampUrNa lADanUM tahasIla ke antargata Ane vAle gAMvoM kA daurA kiyaa| eka-eka vyakti se samparka kara, unheM zikSita (sAkSaratA) hone ke lie taiyAra kiyA tathA rAtrikAlIna kAryakrama Ayojita kara zikSA kI upayogitA ke sAtha-sAtha vyasana mukti, AhAra zuddhi tathA kurur3hiyoM se mukta banAne ke lie prerita kiyaa| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 35 sAhitya-sampAdana Agama sampAdana tathA sAhitya sRjana kI dRSTi se terApaMtha sampUrNa jaina jagat meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai ! terApaMtha dvArA sampAdita AgamagraMtha, koza, bhASya, niryuktiyoM Adi kI prAmANikatA svataH siddha hai / terApaMtha sAhitya kI apanI maulikatA hai / sAhitya sampAdana ke kArya meM Agama zabda koza Adi mahattvapUrNa kAryoM ke sampAdana meM samaNIvRnda sahabhAgI bane haiN| niryuktiyoM, vyavahArabhASya, nizIthabhASya Adi ke sampAdana ke durUha kArya meM bhI isa zreNI kI vizeSa bhUmikA rahI hai / 1 samaNa zreNI dvArA saMkalana kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa kArya hue haiM AcArya tulasI kI apAra sAhitya sampadA se saMkalita sUkti graMtha - eka bUMda : eka sAgara pAMca bhAgoM meM prakAzita hai / ise vizva kA sabase vRhat sUkti' saMgraha kahA jA sakatA hai| AcArya tulasI sAhitya : eka paryavekSaNa, AcArya tulasI sAhitya sampadA, pauruSa kI jalatI mazAla isa zreNI kI apanI kRtiyAM haiN| AcArya mahAprajJa kI tIna mahattvapUrNa kRtiyAM amUrta cintana, citta aura mana tathA saMbhava hai samAdhAna samaNa zreNI dvArA saMkalita hai / lagabhaga pacAsa se adhika laghuzodha prabandha saMmaNIvRnda dvArA likhe jA cuke haiN| aneka hastalikhita patrikAeM, gIta saMgraha, kAvya saMgraha, kahAnI saMgraha, nibaMdha saMgraha bhI gaNAdhipati gurudeva ke caraNoM meM samarpita kiye jA cuke haiM / vikAsa kI itizrI yahIM nahIM hai / bahuta bar3A kSetra sAmane par3A hai / vikAsa kI yAtrA abhI talahaTI meM hI hai, UMcAI to bahuta dUra hai| kahA jA sakatA hai ki gaNAdhipati gurudeva evaM AcAryazrI kI ananta preraNA se tathA mahAzramaNI jI ke vAtsalya bhare protsAhana se samaNa zreNI zikSA, sampAdana aura lekhana ke kSetra meM vikAsa kara rahI hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAtrA jaina muni kI caryA kA eka mahattvapUrNa aMga hai-yaatraa| hajAroM-hajAroM kilomITara kI paidala yAtrA karate hue sAdhu-sAdhvI DhANI-DhANI, gAMva-gAMva, zahara-zahara pahuMcakara insAna ko acchA jIvana jIne kI preraNA dete haiN| apane upadezoM, AkhyAnoM, AndolanoM, abhiyAnoM ke mAdhyama se jana-cetanA meM naitika jAgrati paidA karate haiN| varSa bhara meM mAtra cAra mahIne (cAturmAsa) eka sthAna meM rahate haiM, zeSa ATha mahIneM ghUma-ghUmakara janatA ko sanmArga dikhAne kA prayatna karate haiN| paidala yAtrA ke daurAna aneka kaThinAiyAM sAmane AtI haiN| mausama kI pratikUlatA, patha kI bohar3atA, AhAra-pAnI, AvAsa/sthAna kI kaThinAiyoM ke bAvajUda sAdhu-sAdhviyAM jharane ke jala kI taraha nirantara gatizIla rahate haiN| samaNazreNI jainamuni kA eka adhunAtana rUpa hai| gaNAdhipati gurudeva ke zabdoM meM-samaNazreNI Adhunika yuga kA saMnyAsa hai| isa zreNI ke lie padayAtrA kI anivAryatA nahIM hai| padayAtrA kI kaThinAiyoM tathA kSetrIya dUrI ko zIghra taya karane ke lie vaijJAnika saMsAdhanoM kI upayogitA ko dhyAna meM rakhate hue inheM vAhana ke prayoga kA vikalpa diyA gyaa| samaNa-samaNI AvazyakatAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna para jAne ke lie vAhana kA prayoga kara sakate haiN| vAhana se yAtrA karane ke kucha lAbha spaSTa haiM* sAdhu-sAdhvI ko paidala calakara jisa dUrI ko taya karane meM mahIne-mahIne laga jAte haiN| vaha dUrI samaNa/samaNI dvArA do-tIna dinoM yA kucha hI ghaMToM meM taya kara lI jAtI hai| * bhArata meM kaI aise kSetra haiM, jahAM sAdhu-sAdhviyoM kA jAnA kaThinatama hai| aise sthAnoM para samaNa samaNI AsAnI se pahuMca sakate haiN| . kaI bAra aisI rASTrIya-antarrASTrIya goSThiyAM, sammelana Adi hote haiM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 37 jisameM sabhI dharmoM ke saMnyAsI AmaMtrita hote haiM / jainamuni tatkAla vahAM pahuMca nahIM skte| usa sthiti meM samaNa zreNI kA upayoga sahajarUpa se huA hai evaM ho sakatA hai / deza bhara meM bikhare do-do, cAra-cAra terApaMtha parivAroM kI saMbhAla sAdhu-sAdhviyoM ke lie eka durUha kArya hai para samaNazreNI AsAnI se ise sampAdita kara sakatI haiN| videzoM meM hajAroM-lAkhoM bhAratIya jaina loga pravAsita haiN| aneka videzI vyakti bhI jainadharma-darzana, jaina sAdhuoM kI jIvana-zailI ko jAnane tathA sukhI jIvana ke sUtroM kI khoja meM lage hue haiN| sAdhu-sAdhviyAM apane svIkRta niyamoM kI sImA meM rahate hue videza nahIM jA skte| isa dizA meM samaNa - zreNI kI upayogitA svataH siddha hai / samaNa - samaNI mahAvIra ke siddhAntoM ke prati pravAsita bhAratIya jaina logoM kI AsthA ke sthirIkaraNa meM tathA vahAM ke mUla nivAsiyoM ko jainadharma tathA jIne kI kalA kA bodha dene ke lie videza kI dharatI para jA sakate haiM / sahI nirNaya * samaNazreNI kA prArambha huA usake kucha samaya pazcAt hI nepAla kI dharatI para vizva hindU sammelana kA virAT Ayojana hone vAlA thA / usa sammelana meM sabhI dharmoM ke saMnyAsI hI AmaMtrita the / isa sammelana meM apanI pAvana upasthiti dene ke lie gaNAdhipati tulasI ko bhI AmaMtrita kiyA gyaa| municaryA ke svIkRta niyamoM ke kAraNa ve vahAM pahuMca nahIM sakate the / ataH samaNiyoM ko bhejane kA nirNaya liyA gayA / gurudeva tulasI ke pratinidhi ke rUpa meM samaNIvRnda ne vahAM eka prazaMsya bhUmikA nibhaaii| yaha avasara samaNa zreNI kI sthApanA ke aucitya ko ujAgara karane kA sunaharA dina banA / samaNa-samaNI ko jainamuni tathA gurudeva tulasI ke pratinidhi ke rUpa meM deza-videza meM jAne kA avasara milatA rahA hai / yAtrA kA uddezya samaNazreNI kI yAtrA kA uddezya na rAjanIti ke sAtha jur3A hai aura na kisI bhautika, Arthika lAbha ke sAtha hI / isakA vizuddha uddezya hai- jainadharma, aNuvrata, prekSAdhyAna, jIvana-vijJAna ko jana-jana taka pahuMcAnA tathA terApaMthI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 samaNa dIkSA : eka paricaya zrAvaka samAja va jaina samAja kI pratilekhanA krnaa| __ bIsavIM sadI aNuastroM, vizvayuddhoM, tanAvoM, AtmahatyAoM aura caitasika vikSiptatAoM kI sadI rahI hai / mahAvIra dvArA die gae-ahiMsA, aparigraha aura anekAnta ke siddhAntoM meM vizva kI ina saba samasyAoM kA samAdhAna nihita hai para Aja ye siddhAnta kevala karNapriya raha gae haiN| jIvana-vyavahAra se inakA koI saMbaMdha nahIM raha gayA hai| gaNAdhipati tulasI ne ina siddhAntoM ko jIvanagata banAne kI dRSTi se aNuvrata, prekSAdhyAna aura jIvanavijJAna-ye tIna abhiyAna claae| samaNasamaNIvRnda deza-videza kI yAtrAeM kara, jana-jana ko inase paricita karAne kA prayatna kara rahA hai| terApaMthI zrAvaka samAja pUre bhArata meM-mahAnagaroM se lekara choTe-choTe gAMvoM taka phailA huA hai| ina saba sthAnoM para sAdhu-sAdhvI jA nahIM skte| lambe samaya taka yadi vahAM basane vAle zrAvakoM kI saMbhAla na kI jAe to ve apane saMskAra surakSita nahIM rakha paate| aise sthAnoM para samaNa-samaNI sahajatayA pahuMca jAte haiN| kSetrIya vistAra san 1660, yogakSema varSa ke pazcAt samaNazreNI meM lambI yAtrAeM prArambha huiiN| isase pUrva yAtrAoM kA koI vyavasthita krama nahIM thaa| paryuSaNa parva ke avasara para jahAM-jahAM cAturmAsa nahIM hotA, samaNIjI ke varga jaate| ve eka, do mahIne kI yAtrA kara lauTa aate| isI prakAra zivira Adi anya koI prasaMga AtA, yAtrAeM hotiiN| para yAtrAoM kA vyavasthita rUpa yogakSema varSa ke bAda se prArambha huaa| vigata sAta varSoM se samaNa-samaNI ke varga kSetrIya yAtrAoM para jAte haiN| chaha/sAta/dasa mahIne kA samaya vahAM bitAte haiN| usa kSetra ke gAMvoM-zaharoM meM base zrAvaka samAja kI saMbhAla karate haiM aura kSetrIya riporTa pUjya gurudeva va AcArya pravara ke zrI caraNoM meM prastuta karate haiN| aba taka isa zreNI ke dvArA bhArata ke aneka rAjyoM kI yAtrAeM ho cukI haiM-- Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 36 maNipura rAjasthAna AMdhrapradeza gujarAta tamilanADU mahArASTra karNATaka dillI ur3IsA hariyANA paMjAba meghAlaya madhyapradeza mijorama uttarapradeza nAgAlaiNDa AsAma aruNAcala baMgAla kerala bihAra jammU-kazmIra, himAcala,govA Adi san 1683 meM samaNazreNI kI videza yAtrA vyavasthita rUpa se prArambha huii| taba se lekara aba taka pratyeka varSa do yA tIna varga videza jAte . haiN| Aja taka nepAla, bhUTAna sahita vizva ke anekoM dezoM kI yAtrA ho cukI hai iMDoneziyA ijrAyala nIdaralaiMDa beljiyama svIDana svITajaralaiNDa maleziyA siMgApura rUsa hAMgakAMga AsTriyA haMgarI kanADA jarmanI amerikA oNsTreliyA tAivAna aphrIkA cIna nepAla baiMkAka bhUTAna, mAlTA, maiksiko Adi iMglaiMDa iTalI haoNlaiMDa jApAna Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 samaNa dIkSA : eka paricaya vibhinna kAryakrama yAtrAoM meM hone vAle kAryakrama do staroM para Ayojita kiye jAte haiM- sArvajanika aura sNghiiy| sArvajanika prekSAdhyAna eka aisA upakrama hai, jisameM Ama AdamI ko apanI samasyA kA samAdhAna dRSTigata hotA hai| saMtulita vyaktitva-vikAsa ke lie prekSAdhyAna anivArya tattva hai| yaha sAmpradAyika gheroM se Upara hai| yAtrAoM ke daurAna ziviroM ke mAdhyama se prekSAdhyAna kA saiddhAntika aura prAyogika rUpa prastuta kiyA jAtA hai| na kevala terApaMthI, na kevala jaina, balki itara jaina bhI ina ziviroM meM bar3e hI utsAha se bhAga lete haiN| yaha samAja ke hara varga ke lie bahuta hI upayogI siddha huA hai| prekSAdhyAna ziviroM ke atirikta skUloM, kaoNlejoM vizvavidyAlayoM meM aNuvrata, prekSAdhyAna, jIvana-vijJAna tathA jainadarzana ke maulika siddhAntoM ke viSaya meM pravacana, kAnphrensa, presa kaoNnphreMsa Adi kAryakrama rakhe jAte haiN| Aja taka lagabhaga 300 se adhika prekSAdhyAna zivira samaNa-samaNIvanda ke nirdezana meM sampanna kiye jA cuke haiN| ve karIbana 50 nezanala aura inTaranezanala kaoNnphreMsa meM bhAga le cuke haiM tathA 50 se adhika presa kaoNnphreMsa ko saMbodhita kara cuke haiM / isa varga ke dvArA saiMkar3oM-saiMkar3oM, skUla-kaoNleja meM vibhinna kAryakrama rakhe jA cuke haiN| ina kAryakramoM ke mAdhyama se deza ke hajAroM-hajAroM zikSaka lAkhoM-lAkhoM vidyArthI gaNAdhipati tulasI ke mizana se prabhAvita hue haiN| videzoM meM bhI kaI skUloM tathA vizvavidyAlayoM meM samaNa-samaNIvRnda ke kAryakrama prastuta hote rahate haiN| havAI, ArijonA, sTenphorDa, AksaphorDa, kembrija, zilyakona, buddhisTa barkale, siDanI Adi aneka videzI vizvavidyAlayoM meM prabhAvazAlI kAryakrama Ayojita ho cuke haiN| saMghIya kAryakrama jisa kSetra meM samaNa-samaNI jAte haiM, vahAM ke zrAvakoM kI sAra-sambhAla karanA unakA prathama dAyitva hotA hai| sudUra prAntoM meM rahane vAle loga bhI kendra se jur3e raheM, yuvApIr3hI tathA bAlakoM meM dhArmika saMskAra pallavita hote raheM, mahilAoM meM dharma ke gahare saMskAra hoM tAki ve pUre parivAra meM acche saMskAroM kA saMcaraNa kara skeN| isake lie zrAvaka sammelana, pArivArika Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 41 saMgoSThiyAM, mahilA sammelana, jJAnazAlA Adi ke saMcAlana se unameM jAgati paidA karate haiM tathA aise viSayoM para pravacana karate haiM, jinake mAdhyama se saMgha ke prati unako apane dAyitva kA bodha ho ske| samaNazreNI kI ye yAtrAeM saMghIya prabhAvanA tathA saMskAra-nirmANa meM bahuta upayogI siddha huI haiN| paidala yAtrA yAtrA ke lie vAhana kA prayoga samaNazreNI ke lie eka vaikalpika vidhAna hai| samaNa-samaNI kevala vAhana meM hI yAtrA karate hoM aisI bAta nahIM, paidala yAtrA ke prasaMga bhI banate rahate haiN| ye yAtrAeM pUjyagurudeva ke sAtha kI jAtI haiM taba ina yAtrAoM ke daurAna samaNIvRnda ke dvArA aNuvrata, prekSAdhyAna, jIvana vijJAna Adi mizana ko lekara mArgavartI vidyAlayoM aura mahAvidyAlayoM meM kAryakrama rakhe jaate| gaNAdhipati tulasI ke virAT vyaktitva se jana-jana ko paricita karAyA jAtA hai| gAMva-gAMva meM ghara-ghara jAkara logoM ko vyasanamukta jIvana jIne kI preraNA dI jaatii| ye paidala yAtrAeM jahAM saMghIya dRSTi se lAbhaprada hotI haiM, vahAM zreNI ke vikAsa meM bhI sahayogI banatI haiN| kevala gurusannidhi meM hI nahIM, svataMtra rUpa se bhI paidala yAtrAoM ke prayoga isa zreNI meM kiye gae haiN| aitihAsika amRta kalaza yAtrA ___ gurudeva tulasI ke krAMtikArI netRtva ke pacAsa vrss| una pAMca dazakoM kI kahAnI kahane vAlA amRta mahotsava / 28 aprela 1685 kA din| pacAsa divasIya amRta kalaza padayAtrA ke sAtha isa mahotsava kA shubhaarmbh| aitihAsika bhUmi mevAr3a ke gaMgApura kasbe meM muni tulasI ko AcAryapada pradAna kiyA gyaa| bAIsa varSa kA eka taruNa tejasvitA ko apane meM samAe san 1635 ko terApaMtha ke nauMveM sihAMsana para adhiSThita huaa| saphalatama zAsanakAla ke pacAsa varSoM kI pUrNAhuti ke upalakSa meM isa amRta-kalaza padayAtrA ke lie mevAr3a kA cayana kiyA gyaa| bItA huA kala eka bAra punaH jIvita ho utthaa| amRta-kalaza padayAtrA kI zuruvAta ke pahale dina isa abhiyAna kA udghATana samAroha rakhA gyaa| isa samAroha meM isa yAtrA kA uddezya tathA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 samaNa dIkSA : eka paricaya rUparekhA prastuta kI gii| paidala calane vAle yAtriyoM ko dizAnirdeza die ge| isa kAryakrama ke mukhya atithi bane-rAjasthAna ke mukhyamaMtrI zrI haradeva joshii| isa aitihAsika padayAtrA kA netRtva samaNIvRnda ne kiyaa| sAta caraNoM meM vibhakta isa yAtrA ne lagabhaga 560 kilomITara kI dUrI taya kii| bhIlavAr3A va udayapura jile ke 76 gAMvoM tathA zaharoM kA sparza kiyaa| isa padayAtrA ke pAMca uddezya the1. madya-niSedha 4. aspRzyatA-nivAraNa 2. milAvaTa nirodha 5. bhAvAtmaka ekatA 3. daheja-unmUlana isa padayAtrA ke daurAna 35466 saMkalpa-patra bhare ge| saMkalpa-patra bharane kA artha hai 35466 vyaktiyoM ne uparyukta saMkalpa grahaNa kiye| yaha aitihAsika amRta kalaza padayAtrA samaNazreNI kI kAryakSamatA ujAgara karane meM yogabhUta banIM tathA anekAneka kAryakartAoM kI kAryazailI kA paricaya huaa| sevA saMskAra yAtrA ___jaya tulasI phAuNDezana dvArA saMcAlita 'sevA saMskAra yAtrA' meM bhI isa zreNI kI upayogitA sAbita huI hai| aba taka mahArASTra va mAlavA pradeza ke eka sau cAlIsa gAvaM-zahara, jodhapura saMbhAga ke ikatIsa tathA hariyANA ke paiMtAlIsa gAMvoM-zaharoM kA daurA 31, 31 va 17 dinoM meM sampanna kiyA gayA hai| yaha yAtrA Age bhI jArI hai| isameM saMskAra-nirmANa kA mahattvapUrNa kArya kiyA jAtA hai| ___samaNaM zreNI apanI umra ke solaha basanta pAra kara cukI hai| isake udbhava ke sAtha uThI AzaMkAe, AlocanAeM, kapola-kalpanAeM saba kucha aba samAhita ho cukI haiN| isakI saphalatAoM ne samAja ke sAmane isakI upayogitA ko ujAgara kiyA hai| samaNazreNI kI upayogitA kisI vyakti vizeSa se jur3I huI nahIM haiM, yaha to terApaMtha-saMgha va isake AcAryoM ke vyaktitva kA vistAra hai, jisake hara koNase mAnavatA upakRta huI hai aura sadiyoM taka hotI rhegii| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samarpaNa-zabdAvali' vande AcAryavaraM hAtha jor3a arja karUM maiM evaM sahavartI sabhI samaNIjI zrI caraNoM meM upasthita haiN| jahAM niyojita kareM vahAM saharSa rahane kA bhAva hai| 56 samaNa dIkSA : eka paricaya Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalpa-patra maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra tathA unake nirgrantha pravacana meM zraddhA, pratIti aura ruci vyakta karatA karatI hUM tathA savinaya baddhAJjali yaha saMkalpa svIkAra karatA/karatI hUM ki zrI bhikSu, bhArImAla Adi pUrvaja AcArya, zAsana niyantA gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI tathA vartamAna AcArya zrI mahAprajJa dvArA pradatta anuzAsana mujhe mAnya hai| ____ gurudeva! Apa saMgha ke prANa haiM, zramaNa-paramparA ke adhinetA haiM, Apa para mujhe pUrNa zraddhA hai| 1. maiM Apake anuzAsana kA atikramaNa nahIM karUMgA/karUMgI 2. maiM apane apanI niyojaka/niyojikA ke anuzAsana kA bhI atikramaNa nahIM kruuNgaa/kruuNgii| 3. maiM samaNa-zreNI ke sAmAyika kA Atma-sAkSI se anuzIlana kruuNgaa/kruuNgii| ___4. maiM muni saMgha ke prati pUrNa niSThAvAn tathA vinamra rahUMgA rhuuNgii| 5. maiM samaNa-zreNI meM dIkSita sabhI samaNa-samaNiyoM ke prati sama baratAva karUMgA kruuNgii| kisI ko apanA banAne kA prayatna.nahIM kruuNgaa/kruuNgii| 6. maiM apane se bar3oM ke prati vinamra rahUMgA/rahUMgI tathA choToM ke prati udAra rhuuNgaa/rhuuNgii| 7. maiM pravAsa aura yAtrA meM ApakI dRSTi kA anusaraNa kruuNgaa/kruuNgii| 8. maiM apanI icchA se kisI ko samaNa-zreNI meM sammilita nahIM karUMgA kruuNgii| 6. maiM kisI bhI sAdharmika kI utaratI bAta nahIM kruuNgaa/kruuNgii| 10. kisI meM dopa jAna par3egA to maiM use yA samvaddha adhikArI ko, batAUMgA btaauuNgii| anyatra usakI carcA nahIM karUMgA kruuNgii| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 samaNa dIkSA : eka paricaya 11. maiM kisI bhI vivAdAspada viSaya meM Apa yA Apa dvArA nirdiSTa vyakti ke nirNaya ko sahajatA se svIkAra kruuNgaa/kruuNgii| yaha saMkalpa patra maiMne zraddhApUrvaka svIkAra kiyA hai, saMkoca, Aveza yA prabhAvavaza nhiiN| svIkartA svIkI samaNa/samaNI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa-pratikramaNa - iriyAvahiya suttaM icchAmi paDikkamiuM iriyAvahiyAe virAhaNAe gamaNAgamaNe pANakkama bIkkamaNe hariyakkamaNe osA - uttiMga, paNaga-dagamaTTI makkaDA - saMtANA-saMkamaNe je me jIvA virAhiyA egiMdiyA beiMdiyA teiMdiyA cauriMdiyA paMciMdiyA abhihayA vattiyA lesiyA saMghAiyA saMghaTTiyA pariyAviyA kilAmiyA uddaviyA ThANAo ThANaM saMkAmiyA jIviyAo vavaroviyA tassa micchAmi dukkaDaM / - kAussaggapaiNNA-suttaM tassa uttarIkaraNeNaM pAyacchittakaraNeNaM visohIkaraNeNaM visallIkaraNeNaM pAvANaM kammANaM nigvAyaNaTThAe ThAmi kAussaggaM annattha UsasieNaM nIsasieNaM khAsieNaM chIeNaM jaMbhAieNaM uDDueNaM vAyanisaggeNaM bhamalIe pittamucchAe suhumehiM aMgasaMcAlehiM suhumehiM khelasaMcAlehiM suhumehiM diTThisaMcAlehiM evamAiehiM AgArehiM abhaggo avirAhio hojja me kAussaggo jAva arahaMtANaM bhagavaMtANaM namokkAreNaM na pAremi tAva kArya ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosirAmi / - cauvIsatyava-suttaM logassa arahaMte 1. dhyAna prArambha kreN| ujjoya gare, kittaissaM, dhammatitthayare cavIsaMpi usabhamajayaM ca vaMde, saMbhavamabhinaMdaNaM ca sumaI ca / paumappahaM supAsaM, jiNaM ca caMdappahaM vaMde // 2 // jiNe / kevalI // 1 // , Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 samaNa dIkSA : eka paricaya suvihiM ca pupphadaMtaM, sIala sijjaMsa vAsupujjaM ca / vimalamaNataM ca jiNaM, dhammaM saMtiM ca vaMdAmi // 3 // kuMthuM araM ca malli, vaMde muNisuvvayaM namijiNaM ca / vaMdAmi riTThanemiM pAsaM taha vaddhamANaM c||4|| evaM mae abhithuA, vihuyarayamalA pahINa - jaramaraNA / cavIsaMpi jiNavarA, titthayarA me psiiyNtu||5|| kittiya vaMdiya mae, je e logassa uttamA siddhA / Arogga- bohilAbhaM, samAhivaramuttamaM diMtu // 6 // caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA / sAgaravaragaMbhIrA, siddhA siddhiM mama disNtu||7|| Namo arahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM Namo loe savvasAhUNaM / ( dhyAna samApta) logassa ujjoya gare - cauvIsatyava-suttaM 'kA pATha prakaTa meM kheN| - sakkatthuI namotthu NaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM AigarANaM titthavarANaM sahasaMbuddhANaM purisottamANaM purisasIhANaM purisavarapuMDarIyANaM purisavaragaMdhahatthINaM loguttamANaM loganAhANaM logahiyANaM logapaIvANaM logapajjoyagarANaM abhayadayANaM cakkhudayANaM maggadayANaM saraNadayANaM bohidayANaM jIvadayANaM dhammadayANaM dhammadesayANaM dhammanAyagANaM dhammasArahINaM dhammavaracAuraMta - cakkavaTTINaM dIvo tANaM saraNa-gaI-paiTThA, appaDihayavaranANadaMsaNadharANaM viaTTachaumANaM jiNANaM jAvayANaM tiSNANaM tArayANaM buddhANaM bohayANaM muttANaM moyagANaM savvaNNUNaM savvadarisINaM sivamaya lamaruyamaNaMtamakkhayamavyAbAhamapuNarAvittayaM siddhigainAmadheyaM ThANaM saMpattANaM Namo jiNANaM jiyabhayANaM / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 46 -pratikramaNa prArambhamatthaeNa vaMdAmi prathama 'sAmAyika' Avazyaka kI aajnyaa| -AvassaI-suttaMAvassaI icchAkAreNa saMdisaha bhayavaM devasiyaM' paDikkamaNaM ThAemi devasiya-NANa-daMsaNa-caritta-visohaNaTuM karemi AvassayaM / (namukkAra-suttaM kA pATha par3heM) (maMgalasuttaM kA pATha kaheM) karemi bhaMte! sAmAiyaM sAvajjaM jogaM paccakkhAmiuvasaMpajjAmi NaM cauvvihaM samaNa-dhamma-khaMtiM, maddavaM, ajjavaM, lAghavaM / vajjayAmi NaM caubvihaM ajjhattha-dosaM-kohaM, mANaM, mAyaM, lohaM / uvasaMpajjAmi NaM paMcavihaM samaNa-veramaNaM-pANAivAyAo veramaNaM, musAvAyAo veramaNaM, adinnAdANAo veramaNaM, mehuNAo veramaNaM, pariggahAo vermnnN| uvasaMpajjAmi NaM tivihaM samaNa-aNusAsaNaM-maNa-aNusAsaNaM, vaya-aNu sAsaNaM, kaay-annusaasnnN| uvasaMpajjAmi NaM samaNa-sIlaM-sAMtaM shvaasN| vajjayAmi NaM caubvihaM pAvaM-kalahaM, abbhakkhANaM, pesuNNaM, paraparivAdaM / uvasaMpajjAmi NaM paMcavihaM samaNa-vivegaM-gamaNa-vivegaM, bhAsA-vivegaM, bhoyaNa-vivegaM, uvagaraNa-vivegaM, ussgg-vivegN| uvasaMpajjAmi NaM cauvvihaM samaNa-sAhaNaM-sajjhAyaM, jhANaM, aNuppehaM, tthaannN| . uvasaMpajjAmi NaM suya-sAmAiyaM kAle viNaye bahumANe, uvahANe tahA anninnhvnne| vaMjaNa-attha-tadubhaye, aTThaviho nnaannmaayaaro|| uvasaMpajjAmi NaM daMsaNa-sAmAiyaM 1. rAtrika, pAkSika, cAturmAsika, sAMvatsarika pratikramaNa meM 'devasiya' zabda ke sthAna para rAiya, devasiya, pakkhiya, devasiyacaumAsiya-pakkhiya, devasiyasaMvacchariya aisA kheN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 samaNa dIkSA : eka paricaya nissaMkiya, nikkaMkhiya, nivvitigicchA amUDhadiTThI ya uvavUha thirIkaraNe, vacchalla-pabhAvaNe atttth|| jAvajjIvaM eyaM savvaM uvasaMpajjAmi appasakkhiyaM gurusakkhiyaM / aikkamaNaM na karemi, na kAravemi, karaMtaM pi aNNaM na samaNujANAmi / tassa bhaMte paDikkamAmi niMdAmi garihAmi appANaM vosirAmi / dvitIya Avazyaka 'matthaeNa vaMdAmi' dvitIya cauvIsatthava Avazyaka kI AjJA / - cauvIsatthava-suttaM logassa ujjoya gare "kA pATha kaheMtRtIya Avazyaka 'matthaeNa vaMdAmi' tRtIyavaMdanA Avazyaka kI AjJA / - vaMdaNaya-suttaM icchAmi khamAsamaNo! vaMdiuM, jAvaNijjAe nisIhiyAe / aNujANaha me miugghN| nisIhi' ahokAyaM kAya - saMphAsaM / khamaNijjo bhe kilAmo / appakilaMtANaM bahusubheNa bhe divaso vaikkaMto? jattA bhe javaNijjaM ca bhe khAmemi khamAsamaNo! devasiyaM vaikkamaM AvassiyAe paDikkamAmi khamAsamaNANaM devasiyAe AsAyaNAe tittIsannayarAe jaM kiMci micchAe maNadukkaDAe vayadukkaDAe kAyadukkaDAe kohAe mANAe mAyAe lobhAe savvakAliyAe savvamicchovayArAe savvadhammAikkamaNAe AsAyaNAe jo me devasio aiyAro kao tassa khamAsamaNo ! paDikkamAmi niMdAmi garihAmi appANaM vosirAmi / icchAmi khamAsamaNo!" - vaMdaNaya-suttaM - "kA pATha do bAra kaheM / 1. 'nisIhi' kahakara paMjoM ke bala baiThakara Age kA pATha kaheM 2. AvassiyAe ke bAda khar3e ho jAyeM noTa- dUsarI bAra 'khamAsamaNo' kI pATI meM 'nisIhi' ke bAda baiThakara hI saMpUrNa pATha kheN| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 51 caturtha pratikramaNa Avazyaka matthaeNa vaMdAmi caturtha 'pratikramaNa' Avazyaka kI AjJA -iriyAvahiyaM-suttaMicchAmi paDikkamiuM iriyAvahiyAe"..kA pATha kheN| -aticArakSamA dharma ke aticAra * priya-apriya paristhiti meM sahiSNutA na rakhI ho| * anuzAsana kiye jAne para asahiSNutA kA bhAva AyA ho| * azrupAta kiyA ho| tassa micchAmi dukkddN| mArdava dharma ke aticAra * apane se bar3oM kI avajJA yA AzAtanA kI ho| * choToM ke prati vAtsalya bhAva na rakhA ho| * apane Apako utkRSTa dikhAne kA prayatna kiyA ho| * vyavahAra meM kaThoratA baratI ho, apazabdoM kA prayoga kiyA ho| tassa......... Arjava dharma ke aticAra * kAyika, vAcika mAnasika pravaMcanA kI ho| * apanI bhUla ko chipAne kA prayatna kiyA ho| tassa" lAghava dharma ke aticAra * maryAdA se atirikta upakaraNoM kA prayoga kiyA ho| tassa......" ahiMsAvrata ke aticAra * SaDjIvanikAya ke prati AtmatulA kA bhAva na rahA ho| * hiMsA kA vikalpa AyA ho| * aniSTa ciMtana, pratizodha, uttejanA rUpa mAnasika hiMsA kI ho| tassa" 1. iriyAvahiyaM sutta tathA Age kA pratikramaNa (dAeM ghuTane ko khar3A rakha kara) baiThakara kreN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 samaNa dIkSA : eka paricaya satyavrata ke aticAra * krodha, lobha, bhaya yA hAsyavaza asatya bolane kA vikalpa AyA ho| * yathArtha ko chipAne kA prayatna kiyA ho| * kathanI aura karanI meM samAnatA na rakhI ho| tassa acauryavrata ke aticAra * AcAra aura vyavahAra meM prAmANikatA kA atikramaNa kiyA ho| * binA anumati dUsaroM kI vastu kA upayoga kiyA ho| * maryAdA, vyavasthA, anuzAsana kA atikramaNa kiyA ho| tassa. brahmacaryavrata ke aticAra * brahmacarya ke upAyoM Ahara-saMyama, indriya-saMyama, Asana, prANAyAma, dhyAna Adi kA abhyAsa na kiyA ho| * vAsanA ko uttejita karane vAlI kathA, sAhitya, citra, saMgIta Adi meM rasa liyA ho| + brahmacarya kI nirarthakatA yA anAvazyakatA kA vikalpa AyA ho| tassa" aparigraha vrata ke aticAra * bahumUlya va AkarSaka upakaraNa lene kA bhAva AyA ho| * zArIrika vibhUSA kA bhAva AyA ho athavA vibhUSA kI ho| * indriya viSayoM ke prati mUrchA kA bhAva AyA ho| tassa" mana-anuzAsana ke aticAra * mana ko sthira karane kA abhyAsa na kiyA ho| * bhAvakriyA kA abhyAsa na kiyA ho| * priya-apriya ghaTanA ke prati pratikriyA kI ho| * anitya, azaraNa, ekatva, anyatva Adi anuprekSA kA abhyAsa na kiyA ho| tassa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 53 vacana-anuzAsana ke aticAra * mauna kA abhyAsa na kiyA ho| * mitabhASitA kA abhyAsa na kiyA ho| * vANI kI pravRtti meM saMyama na baratA ho| tassa. kAya-anuzAsana ke aticAra * kAyotsarga kA abhyAsa na kiyA ho| * Asana Adi ke dvArA zarIra ko na sAdhA ho| * kAyA kI pravRtti meM saMyama na baratA ho| tassa" zAMta-sahavAsa ke aticAra * upazAnta kalaha kI udIraNA kI ho| * apanI bhUla ko dUsaroM para thopane kA prayatna kiyA ho| * kisI ke pramAda kI yatra-tatra carcA kI ho| * bahuta lambe samaya ke bAda kisI kA doSa jatAyA ho| * AkSepAtmaka AlocanA kI ho| tassa" gamana-viveka ke aticAra * anAvazyaka gamana kiyA ho| * calate samaya bhAvakriyA kA abhyAsa na kiyA ho| tassa" bhASA-viveka ke aticAra * kaTu zabdoM kA prayoga kiyA ho, * vANI me madhuratA kA abhyAsa na kiyA ho| tassa" AhAra-viveka ke aticAra___ * asaMtulita AhAra kiyA ho| * UnodarI kA abhyAsa na kiyA ho| * gariSTha bhojana vA anya kisI vastu ke prati AkarSaNa kA bhAva AyA ho| tassa. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 samaNa dIkSA : eka paricaya upakaraNa-viveka ke aticAra* upakaraNoM ke prayoga meM sAvadhAnI na baratI ho| tassa" utsarga-viveka ke aticAra * utsarga ke vega ko dhAraNa kiyA ho| * utsarga ke upayukta sthAna kI gaveSaNA na kI ho| * svacchatA kA dhyAna na rakhA ho| tassa" Agame tivihe pannatte, taM jahA-suttAgame, atthAgame, tadubhayAgame eassa siri-NANassa jo me devasio aiyAro kao taM aaloemi| jaM vAiddhaM, vaccAmeliyaM, hINakkharaM, accakkharaM, payahINaM, viNayahINaM, ghosahINaM, jogahINaM, suTThadiNNaM dudrupaDicchiyaM, akAle kao sajjhAo, kAle na kao sajjhAo, asajjhAie sajjhAiyaM, sajjhAie na sajjhAiyaM, jo me devasio aiyAro kao tassa micchAmi dukkddN| zruta sAmAyika ke aticAra * uccAraNa meM mAtrA, varNa yA pada kA viparyaya yA mizraNa kiyA ho| * uccAraNa meM mAtrA, varNa yA pada kI nyUnAdhikatA kI ho| * svAdhyAya-kAla meM svAdhyAya na kiyA ho, asvAdhyAya meM svAdhyAya kiyA ho| * uccAraNa meM ati tvarA yA vilamba kiyA ho| tassa" darzana-sAmAyika ke aticAra arahaMto maha devo, jAvajjIvaM susAhuNo gurunno| jiNapaNNattaM tattaM, iya sammattaM mae ghiyN|| eassa paMca aiyArA peyAlA jANiyavvA na samAyariyavvA taM jahA-saMkA kaMkhA vitigicchA parapAsaMDapasaMsA parapAsaMDasaMthava jo me devasio ajhyAro kao tassa micchAmi dukkddN| * sAdhya, sAdhana aura sAdhanA ke prati zaMkA, kAMkSA, vicikitsA kI ho| * viparIta dizAgAmI vyakti yA vicAra kA samarthana yA paricaya kiyA ho| tassa" Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNa dIkSA : eka paricaya 55 niggaMthapAyayaNe thirIkaraNa-suttaM namo cauvIsAe titthayarANaM usabhAimahAvIrapajjavasANANaM iNameva niggaMthaM pAvayaNaM saccaM aNuttaraM kevaliyaM paDipuNNaM neAuyaM saMsuddhaM sallagattaNaM siddhimaggaM muttimaggaM nijjANamaggaM nivvANamaggaM avitahamavisaMdhi svvdukkhpphiinnmggN| etthaM ThiyA jIvA sijhaMti bujhaMti muccaMti parinivvAyaMti savvadukkhANamaMtaM kreNti| ___ taM dhammaM saddahAmi pattiyAmi roemi phAsemi pAlemi annupaalemi| taM dhammaM saddahato pattiyaMto roeMto phAsaMto pAlaMto aNupAlaMto tassa dhammassa kevalipaNNattassa abbhuTThiomi ArAhaNAe viraomi virAhaNAe asaMjamaM pariyANAmi, saMjamaM uvsNpjjaami| abaMbhaM pariyANAmi, baMbhaM uvsNpjjaami| akappaM pariyANAmi, kappaM uvsNpjjaami| annANaM pariyANAmi, nANaM uvsNpjjaami| akiriyaM pariyANAmi, kiriyaM uvsNpjjaami| micchattaM pariyANAmi, sammattaM uvsNpjjaami| abohiM pariyANAmi, bohiM uvsNpjjaami| amaggaM pariyANAmi, maggaM uvsNpjjaami| jaM saMbharAmi jaM ca na saMbharAmi, jaM paDikkamAmi jaM ca na paDikkamAmi, tassa sabassa devasiyassa aiyArassa paDikkamAmi samaNohaM khAmemi savvajIve, sabve jIvA khamaMtu me| mittI me savvabhUesu, veraM majjha na kennii|| -khAmaNA-suttaMicchAkAreNa saMdisaha bhayavaM abbhuTTiohaM abhitara devasiya khAmeuM jaM kiMci apattiyaM parapattiyaM bhatte pANe viNae veyAvacce AlAve saMlAve uccAsaNe samAsaNe aMtarabhAsAe uvaribhAsAe jaM kiMci majjha viNayaparihINaM suhumaM vA bAyaraM vA tubbhe jANaha ahaM na yANAmi tassa micchAmi dukkddN| jIva-yoni sAta lAkha pRthvIkAya, sAta lAkha apakAya, sAta lAkha tejaskAya, sAta 1. khar3e-khar3e pratikramaNa kareM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkha vAyukAya, dasa lAkha pratyeka vanaspatikAya, caudaha lAkha sAdhAraNa vanaspatikAya, do lAkha dvIndriya, do lAkha trIndriya, do lAkha caturindriya, cAra lAkha nArakI, cAra lAkha devatA, cAra lAkha tiryaJca paMcendriya, caudaha lAkha manuSya kI jAti-cAra gati caurAsI lAkha jIva-yoni para rAga-dveSa AyA ho to 'tassa micchAmi dkkddN'| 'pAMcavAM Avazyaka' 'matthaeNa vaMdAmi' pAMcave kAyotsarga Avazyaka kI aajnyaa| icchAmi ThAiuM kAussaggaM jo me devasio aiyAro kao kAio vAio mANasio ussutto ummaggo akappo akaraNijjo dujjhAo duviciMtio aNAyAro aNicchiyavvo asamaNapAuggo NANe taha daMsaNe caritte samaNANaM jogANaM jaM khaMDiyaM jaM virAhiyaM tassa micchAmi dukkddN|| tassa uttarIkaraNeNaM. / (dhyAna logassa. NamukkAra suttaM-dhyAna sampanna) chaTThA Avazyaka matthaeNa vaMdAmi chaTe pratyAkhyAna Avazyaka kI aajnyaa| 'aIaM paDikkamAmi par3appannaM saMvaremi aNAgayaM pcckkhaami| sAmAyika, cauvIsatthava, vaMdanA, pratikramaNa, kAyotsarga, pratyAkhyAna-ina chahoM AvazyakoM meM jAgarUkatA na rakhI ho, uccAraNa meM nyUnAdhikatA kI ho tassa micchAmi dukkddN| (do bAra namotthu NaM kA pATha boleN|) pahalA Namotthu NaM siddha bhagavAna ko, dUsarA Namotthu NaM arahanta bhagavAna ko tIsarA Namotthu NaM mama dhammAyariyassa dhammovadesagassa thavatthuI maMgalaM zrI zrI zrI zrI 1008 zrI zrI zrI gaNAdhipati pUjyagurudeva zrI tulasI evaM AcAryazrI mahAprajJa ko| (pAMca bAra namaskAra maMtra par3heM) paMcapada vaMdanA guru vNdnaa| 1. logassa kA- daivasika aura rAtrika pratikramaNa meM 4, pAkSika meM 12, cAturmAsika meM 20, sAMvatsarika meM 40 kA dhyAna kreN| 2. daivasika aura rAtrika eka dina ke lie, pAkSika-15 dina, cAturmAsika cAra mahIne evaM sAMvatsarika --eka sAla ke lie koI pratyAkhyAna avazya kreN| 3. dUsare namotthu meM ThANaM saMpatANaM ke sthAna para 'ThANaM saMpAviukAmANaM' aisA kheN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vizva bhAratI prakAzana