Book Title: Jain Hiteshi 1920 Ank 07 08
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522883/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH / ID | jainaahitaissii| caudahavA~ bhaag| aMka 10-11 jainhitaissii| zrAvaNa, bhAdra 2446 julAI,agasta 1920 na ho pakSapAtI batAve sumArga, Dare nA kisIse kahe styvaannii| bane hai vinodI bhale AzayoMse, sabhI jainiyoMkA hitaiSI 'hitaiSI' // . jainasamAjakI dazA aura usake bhItara bahuta samayase digambara aura zvetAmbara saMpradAya nakSapAtase cale A rahe haiM / bAdameM sudhArake upAya / digambara aura zvetAmbara saMpradAyake gRhatyAgI AcAryoM ke alaga alaga saMgha, gaNa, gaccha, paTTa, Adi nirmANa hue / pratyeka saMghako (le0-sarasvatI sahodara / ) mAnanevAle zrAvakoMne pakSabhedase apaneko bhinna AmnAya-Agraha paMtha-haTha au rUr3himeM saba sana rhe| bhinna AmnAyake mAnanevAloMkA svarUpa diyaa| syAdvAdake jhaMDe tale yoM pakSapAtI bana rahe // isI taraha jarA jarAsI vicAravibhinnatA para saM-jJAna-zraddhA, mAnate haiM dharmake bahiraMgameM / jainajanatA eka dUsarese alaga hotI gaI / AcaraNa haiM basa rUr3hiyoM para, DhoMgiyoMke DhaMgarma // 1 // vartamAnameM jainasamAjameM digambara, zvetAmbara yaha jainasamAjakI vartamAna avasthA bar3I zoca- do saMpradAya mukhya gine jAte haiN| zvetAmbaroMmeM nAya ho rahI hai| gatAnugatika AdatoMse samAjako sthAnakavAsI aura mandiramArgI do bheda haiN| ghunasA laga gayA hai / jidhara dekho udhara pakSa. inake atirikta terahapaMthI bAIsaTolA Adi aura pAtakA sAmrAjya najara A rahA hai / vicAra- bhI kaI upabheda haiM / digambaroMmeM bhI bIsapaMthI, svAtaMtryakI oTameM bhI pakSapAtakI burI gaMdha phaila terApaMthI aura tAranapaMthI ityAdi bheda haiM / rahI hai / isI pakSapAta aura anekatAse vAsta- bIsapaMthI bhaTTArakoMkI AmnAyake kahalAte haiN| vika jainadharma aura jainasamAjakI jar3a dRr3ha inameM bhI balAtkAra, senagaNa Adi kaI bhedahomekI apekSA nirbala hotI jA rahI hai| bhAva haiM. jinake mAnanevAloMmeM paraspara itanA vartamAnameM " ATha kanojiyA nau cUlhekI" vaimanasya hai ki ve loga dUsare gaNake bhaTTArakoMke kahAvata barAbara ghaTita hotI hai / jainadharmake pAsa yA usa gaNa gacchavAloMke maMdiroMmeM jAnA For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 2 pAtaka samajhate haiM / terApaMthI paMDita AmnAyake samajhe jAte haiM / paM0 ToDaramalajI, paM0 jayacaMdajI Adike samayase isa paMthakI utpatti batalAI jAtI hai / isa paMthameM aura bIsapaMthameM kevala AdhAroMkI thor3IsI bhinnatA hai / bIsapaMthI vastradhArI bhaTTArakoMko apanA guru mAnate haiM aura unhIMkI AjJA pramANa mAnate haiM / dUsare, bIsapaMthI loga rAtrimeM pUjanAbhiSeka karate haiM, aura pUjanakI sAmagrImeM sacitta phUla, phala, car3hAte haiM tathA paMcAmRta - dUdha, dahI, ghRta, zakkara, aura kezaramizrita jala--se abhiSeka karate haiM / isake atirikta navagrahapUjana, padmAvatI, kSetrapAla Adi devI devatAoMkI ArAdhanA karate haiM / terApaMthI ina saba bAtoM kA niSedha karate hue dinako hI pUjanAdika kara lete haiN| pUjanakI sAmagrI acitta lete haiM / paMcAmRtakI jagaha kevala jala, sugaMdha ( kezaramizrita jala ) kA abhiSeka karate haiM / pahale digambara muniyoMko apane guru aura sAdhu mAnate the, parantu vartamAnameM aise muniyoMkA abhAva hai; isaliye ailaka, kSullaka, brahmacArI gaNoM ko hI apane guru samajhate haiM / padmAvatI, kSetrapAla Adi devI devatAoM kI sthApanA terApaMthI apane maMdiroM meM nahIM karate / prAyaH yahI bIsapaMthI aura terApaMthI AmnAyameM bheda hai / bIsapaMthake mAnanevAle dakSiNa mahArASTra aura gujarAtaprAMta meM adhika haiN| terApaMthake anuyAyI rAjapUtAnA saMyukta prAMta, buMdelakhaMDa Adi uttarI bhAgoM meM vizeSa haiM / tAranapaMtha ke anuyAyI paravAra golAlAre Adi jAtiyoM ke kucha loga hai / tAranapaMthI mUrtiko nahIM mAnate, ve zAstrakI ArAdhanA karate haiN| tAranapaMthI apane maMdiroMmeM mUrtiyoM ke sthAna meM zAstra rakhakara pUjA karate haiM / unake maMtavya, mUrtike virodhameM, prAyaH zvetAmbarasampradAyake sthAnakavAsiyoM ke samAna haiN| jainahitaiSI - [ bhAga 14 Upara kahA jA cukA hai ki zvetAmbara saMpradAyameM bhI sthAnakavAsI, bIsapaMthI Adi bheda haiM / sthAnakavAsI, mUrtipUjAkA virodhI patha hai / isake anuyAyI apane sAdhuoMko hI pUja haiM / zvetAmbara saMpradAya ke loga mUrtiyoM meM A~kheM jar3avAkara AbhUSaNa ityAdise vibhUSita kara pUjana karate haiM / dUsare unake siddhAMta meM strImukti, zUdramukti, kevali-bhukti aura vastrasabAtoMke virodhameM haiM / hita mukti mAnI hai / digambara saMpradAya ina ina bAtoM kA tAtparya yahI hai ki jaina samAjameM bAharI kriyAkANDa - AcaraNakI matabhinnatA para aneka AmnAya aura paMtha ho gaye haiM / vAstavameM dekhA jAya to yahI jJAta hotA hai ki kyA digaMbara aura kyA zvetAmbara donoM saMpradAyake mUla aura tAtvika siddhAMta prAyaH eka hI haiM / kintu ajJAnatAke kAraNa jaina janatA AMtarika bAtoM taka praveza nahIM kara pAtI, isaliye kevala vaMzaparaMparAkI mAnyatA kAyama rakhaneke liye apane apane pUrvajoM ke bAharI kriyAkANDake paMthAbhimAna meM khUba sana rahI hai / AmnAya aura paMthake haThameM jainasamAja itanA unmatta ho rahA hai ki vaha dharmake nAma para lAkhoM rupayA apane hI bhAI bandhuoM se lar3anejhagar3ane meM barbAda kara cukA, tau bhI usako akala nahIM AI / Ave kaise ? use to apane apane mata-paMthoM kA varcasva kAyama rakhanA hai na / isI matapaMtha kI car3hA UparIse nitya prati tIrthoM, aura maMdiroMke lar3AI jhagar3e khar3e hote haiM aura unase sAmAjika unnatimeM bAdhA pahu~catI hai| jainadharmake aMtargata aisA koI saMpradAya, AmnAya, mata-paMtha ityAdi nahIM hai jo syAdvAdako nahIM mAnatA ho / tathApi syAdvAda dharmake anuyAyI paMthahaTha aura kriyAkANDameM itane ekAMtI bana rahe haiM ki unheM jainadharmake mUla siddhAMtoM para For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11 ] jaina samAjakI dazA aura usake sudhAra ke upAya / 283 2 socane, vicAra karane aura anubhava karanekI AvirbhAva hotA gayA / digambara samAjameM sabase jarA bhI icchA nahIM hotI / syAdvAda ' pahale bhA0 di0 jaina mahAsabhA, aura do eka zabda kevala kahane mAtrake liye raha gayA hai / vidyAlayoMkI sthApanA huii| bAda meM prAMtika sabhAsyAdvAda ke dvArA ve apane saMpradAya aura paMthake oMkA janma huA / do eka patra bhI nikalane virodhako dUrakara eka nahIM ho sakate pratyuta, lage / pahale pahale zikSApracArakA hI ukta sabhAoM syAdvAdakA durupayoga kara dharmake asalI siddhAM aura patroMmeM khUba AMdolana hotA rahA / sAthameM toMse sadaiva alaga rahanekI kozisa kiyA jainagrantha bhI chapane prArambha ho gaye / tIrthoMkI karate haiM / jaina janatAne apane apane paMthoM rakSA aura prabandhake liye kameTI bana gii| jagaha aura saMpradAya ke kriyAkANDoM ko jAnakara usakI jagaha borDiMga aura pAThazAlAe~ bhI khulane lagIM / haTha kara lenA hI samyak jJAna tathA zradvAna isI prakAra zvetAmbara sampradAya meM bhI ukta prakAmAna liyA hai aura kriyAkANDakI oTameM rakI sabhAsusAiTiyA~ aura bhinnabhinna saMsthAe~ mithyArUDhiyoM para calanA hI cAritra samajha khulane lgiiN| ina saMsthAoMke prArambhameM, jabarakkhA hai / inhIM bAtoMse jainasamAjakI bar3I taka unake kAryakarttA yogya rahe tabataka samAadhogati ho rahI hai / saba jaina apane apane jakA ukta saMsthAoMse gAr3ha prema rahA / kintu sAMpradAyika graMthoMke kriyAkANDake anusAra hI samayakI gati se jaise jaise zikSAkA thor3A apanA apanA AcaraNa rakhate A rahe hoM, yaha bahuta pracAra hotA gayA, sabhA susAiTiyoM kI bAta bhI nahIM hai / graMthoMkI bAteM to sirpha anya bharamAra hotI gaI aura vaha bhI yahA~ taka ki paMdhoM se virodha karaneke hI liye haiM / AcaraNa samAjako unakA ajIrNasA ho gayA, unake to yahI hai ki sirpha apane svArthasAdhanake kAryakI ora dhyAna dete hue janatAko phala kI bhItara jo jo bAteM garbhita hoM unhIMkA vartAva AzAM kama hone lagI, dUsare caMdA dete dete kiyA jAya, bAkI zraddhA aura jhagar3aneke liye loga Uba gye| bAda meM kaI saMsthAoM kI kalaI alaga rakha dI jAya~ / isI paMthAcAra kI oTameM khulanA prAraMbha huA / isase likhe par3he logoM kA jaina samAja ne apanI paraMparAkI sAmAjika rUr3hi - prema sAmAjika saMsthAoMse kama hone lagA / yoMko bhI dharmAcaraNakA svarUpa dekara una para isI arsese jainapatroMmeM vivAdagrasta aura AkSemuhara lagA dI hai / paka lekha nikalanA zurU ho gaye / dalabandiyA~ prArambha ho gaI / arthAt dhIre dhIre likhe-par3he loga bhI paraspara bichur3ate gaye / isakA phala yaha huA ki kucha samaya pahale chApekA pracAraka aura chApekA virodhI aise do dala utpanna hue / inake anaMtara saMskRtajJoMkA paMDitadala aura aMgrejIke marmajJoMkA bAbUdala banA / ye donoM dala vartamAnameM jArI haiM / isa taraha ina sabhA susAiTiyoM aura anyAnya saMsthAoMkI bharamArase tathA dalabandiyoMse aura bhI adhika bhedabhAva bar3ha gayA hai| isase dharmakI unnati aura pracAra honA to dUra rahA yaha to huI sAmpradAyika paMthabhedoMkI bImA'rIkI bAta; aba vizeSa rUpase jainasamAjake naye bheda prabhedoM ko dekhiye / jabase bhAratavarSa meM pazcimI sabhyatA aura zikSAkA jora zorase pracAra huA, tabase jainasamAjapara bhI ina bAtoMkA kucha na kucha prabhAva par3atA hI gayA / dhArmika unnati, sAmAjika sudhAra aura saMgaThana tathA zikSApracAra ke liye jainasamAjameM bhinna bhinna sabhA - susAiTiyA~, zikSA pradAna karanevAlI * saMsthAe~, aura jainasAhityaprakAzaka saMsthAoMkA For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jainahitaiSI [bhAga 14 kevala ApasahImeM zakti naSTa huI aura ho rahI jameM dhArmika aura sAmAjika Andolana, unnati hai / sabhA susAiTiyoMkI manamAnI kAryavAhI aura sudhArake liye, vartamAna samayataka hotA aura varSameM tIna dinake bAtUnI prastAvoMse na to AyA hai vaise hI hamArA dhArmika aura sAmAjika samAjakA sudhAra huA aura na samAjakA ucita patana hotA jA rahA hai| isakA kAraNa yahI hai saMgaThana hI huA / isake viparIta samAja pUrvakI ki hama loga jainasamAjake rogakI vAstavika apekSA aura bhI chinna bhinna ho gyaa| parIkSA na karake A~kha baMda kiye kevala bAharI ___ isakA kAraNa yahI hai ki jainasamAjameM upacAra karate Aye haiM jo samAjako pathyarUpa andhazraddhA aura rUDhiyoMkI gulAmIkA bar3A jora honA to dUra rahA ulaTA apathya ho rahA hai / zora hai / jainasamAjakI sabhA, saMsthAe~ bhI jainadharma aura samAjakI unnati aura sacce inhIM rogoMse AkrAnta haiM / eka to jainasamAjameM sudhArake liye nimna likhita upAya kAmameM lAnA anya jAtiyoMkI apekSA zikSAkI bahuta hI kamI hogA tabhI vAstavameM unnati hogI, aisI lekhakahai / jo thor3I bahuta zikSA Ajakala jainachAtroM- kI dRDha bhAvanA haiko dI jAtI hai vaha bhI ukta rogake saMkramaNase (1) sabase pahale jainasamAjake aMtargata khAlI nahIM / pichale daza varSoM meM (san bheda bhAvoM ( AmnAya, mata, paMtha aura saMpradAya 1910 se Ajataka ) bhAratake rAjanaitika, ityAdi) ko miTAne ke liye jainadharmake vAsta. sAmAjika aura Arthika AkAzamaMDalameM bar3AbhArI vika mUla siddhAMta adhyAtmakA khUba jora zorase parivartana ho cukA hai jisake honekI kalpanA pracAra karanA cAhiye, tAki jaina janatAkI bhaviSyatameM sau pacAsa varSAMtaka nahIM thii| isakA nasa nasameM AdhyAtmika bhAva jAgRta ho uThe / kAraNa yUropIya mahA samara hai / yadyapi yaha mahA- AdhyAtmika bhAvoMkI jAgRti hone para svayaM hI samara sthagita ho gayA tathApi aMtarrASTrIya viplava- bAharI bhedabhAva naSTa hone lageMge aura abhekI agni jahA~ tahA~ bhar3aka rahI hai aura saMbhava dabhAvakI vRddhi hone lgegii| dUsare AdhyAtmika hai ki thor3e hI samayameM saMsArameM mahApralayakA bhAvoMkI jAgRti ho jAnepara jainasamAja mithyA yuddha phira AraMbha ho jAya / inhIM bAtoMse saMsA- rUr3hiyoMkI gulAma na banI rahegI, balki deza, rake sabhI dezoMmeM janatAkI rASTrIya, sAmAjika kAla, bhAvakI paristhitiyoM aura AvazyakatAoMke gati bar3I tIvratAse badala rahI hai / aisI ava- mArga para calane lgegii| usake saba banAvaTI DhoMga sthAmeM bhI hamAre jainasamAjakI sabhA, susAiTiyA~ aura asamayAnukUla dAnakI pravRtti miTa jaaygii| aura bhinnabhinna saMsthAe~ bhAratake usI vAtAvaraNameM (2) AdhyAtmikatAke sAtha hI sAtha jainalIna ho rahI haiM jo Ajase lagabhaga 20-25 samAjameM nItipathakA vicAra aura pravRtti bar3hAvarSa pUrva thA / yaha bAta pratyeka vyaktiko apane nekI yojanA karanI cAhiye / nItipathake vartahRdaya-paTapara likha rakhanA cAhiye ki pratyeka mAnameM tIna bheda haiM-vyaktigata, sAmAjika, samAjakA dezase atyaMta ghaniSTha sambandha hai aura aura rASTrIya ( rAjanaitika ) / jainadharmake granthoM meM dezakI gatike anusAra hI use apanI gati, varNita kriyAkANDa jise hama mokSamArgakA bAhya apanA astitva kAyama rakhaneke liye, badalanI cAritra mAnate haiM usakI racanA yadyapi nItike par3atI hai / aura yaha bAta hamAre jainasamAjameM siddhAMtoM para avalambita hai, tathApi hameM vartatathA usakI sabhA saMsthAoMmeM nahIM hai| isI liye mAna dravya, kSetra, kAla, bhAvake anusAra sarvaaneka AndolanoMke hote hue bhI samAjakA sudhAra vyApI, sugama, aura upayogI banAne ke liye nahIM hotA / balki samAjakI zakti dina para usameM kaI prakArake parivartana karane hoMge aura dina kSINa hI hotI jA rahI hai / jaise jaise samA- yaha bAta pUrvAcAryoM ke zAsanabhedase bhI bhalI; For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] jainasamAjake shikssit| bhA~ti siddha hotI hai ki cAritra mArgake niyamoMmeM jainasamAjake zikSita / samayAnukala parivartana prAcIna paraMparAse hote / A rahe haiN| kinta cAritrakI mUla nIMva-nIti- (khAsakara, baabuulog|) naSTa nahIM huI aura na ise kabhI naSTa hI hone denA cAhiye / nItikI utkRSTatA hI vyakti, samAja, deza aura dharmako ujjvala karatI hai| jisa (le0-zrIyuta bAbU sUrajabhAnajI vakIla / ) ..vyaktimeM jitanA adhika naitika bala hogA utanA . pratyeka jAtikI unnati usake par3he likhe hI vaha vyakti pUjya aura mokSamArgakA anugAmI banatA jAyagA / samAja aura dezakI nIti . vidvAnoM aura samajhadAroM para hI nirbhara hotI jitanI udAra, pakSapAtarahita, satyamArga para ava- hai / ve hI saMsArakI gatiko, jAtikI vAstavika laMbita hogI utanA hI usa samAja aura dezakA . dazAko, aura use unnati zikhara para car3hAne mukha ujjvala hotA rhegaa| koI bhI deza aura samayocita upAyoMko jAna sakate haiM aura ve hI samAja kitanA hI dhanavAn aura zikSita kyoM. una upAyoMkA jAtimeM pracAra tathA prasAra kara na ho, yadi vaha AdhyAtmikatAke bhAva aura nIti- sakate haiN| hamArI isa jainajAtimeM bhI vidvAnoMkI pathase girA huA ho to usakI unnati nahIM balki kamI nahIM hai / bhAratavarSakI 30 karor3a prajAmeM adhogati hI smjhiye| usI prakAra dharmako yadyapi jainiyoMkI saMkhyA kevala bAraha lAkha hI utkRSTatAkI kasoTIpara jA~cane ke liye pratyeka raha gaI hai arthAta bhAratake 250 manaSyoM meM dharmakI nIti jA~ca kara hI tulanA hotI hai| jisa kevala eka hI jainI hai, aura yaha 12 lAkhadharma meM nIti jitane adhika parimANameM hotI hai, kI saMkhyA bhI taba hI hai jaba ki saMpUrNa digambara, vaha dharma utanA hI adhika utkRSTa ginA tAmbara aura sthAnakavAsiyoMko ikaTrA gina jAtA hai / ahiMsA, satya Adi paMca aNavata aura mahAvata Adi jainadharmakI nIti ke mUla siddhAMta liyA jAtA hai / yadi pratyeka sampradAyavAle haiM, parantu isa samaya jainiyoMmeM koI bhI aisA kevala apanI hI sampradAyake logoMko jainI gRhastha yA tyAgI nahIM nikalA jo apane dharma- mAneM aura dUsaroMko mithyAtI jAneM, jaisA ki kI nItiko samayAnukala vartAvameM lAkara dharmakA Ajakala ho rahA hai, taba to unakI gaNanAke mukha ujjvala karatA / parantu, dhanya hai karmavIra anusAra jainI kevala 4 lAkha hI raha jAte haiM mahAtmA gA~dhIko-jinhoMne ajaina hote hue bhI arthAt bhArata ke 700 manuSyoMmeM kevala eka hI ahiMsA aura satyake siddhAMtako apanAkara, use jainI ginane meM AtA hai / AjakA hamArA yaha samayAnukUla svarUpa dekara, apane dezake uddhArameM lekha bhI digambara sampradAyake hI viSayameM honeke lagAte hue saMsAra bharako cakita kara diyA hai| kAraNa hama bhI isa lekhameM digambara jainiyoMko isI samayAnukUla paristhitike anusAra hameM aba hI jainI mAnate haiM aura unakI saMkhyA jyAdAse apane dharmanItike prAyaH sabhI niyama upaniyama jyAdA 5 lAkha anumAna karake bhAratake 600 , badalane hoMge aura unheM samAja aura dezakI manuSyoMmeM eka jainIkI gaNanA karate haiM / isa vartamAna gatike anukUla vyApaka svarUpa denaa| prakAra, isa samaya, yadyapi jainiyoMkI saMkhyA hogA, tAki hamArI dhArmika aura laukika unnati unhIM vyApaka niyamoM para calanese eka hI bAra bahuta hI thor3I balki na honeke hI samAna raha . * sAtha hotI rhe| gaI hai to bhI apanI isa thor3IsI saMkhyAkI apekSA isa jAtimeM vidvAnoMkI kamI kisI For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 prakAra bhI nahIM hai / kyoMki jaba bhAratake 600 apane apane hAIskUla, borDiMga aura kAlija manuSyoMmeM kevala eka hI jainI hai taba bhAratake banA liye haiM aura banAtI calI jA rahI haiM, 600 vidvAnoMmeM yadi eka bhI jaina vidvAna ho to jinameM apanI apanI jAtiyoMke bAlaka ikaTre jAtimeM vidvAnoMkI kamI nahIM kahI jA sktii| raha kara vidyAdhyayana karate haiM, apanA dharma karma parantu jAtimeM to isase kaI guNe vidvAn pAye sIkhate haiM aura apanI jAtike premakA pUrNa jAte haiM / udAharaNake liye yadi isa samaya saMskAra prApta karate haiM; parantu hamArI adhikAMza 'bhAratake vidvAnoMkI saMkhyA 60 hajAra bhI mAna jAti abhI taka apane bAlakoMke liye apane lI jAve to jainiyoMmeM 100 vidvAnoMkA honA skUla, borDiMga aura kAlija banAnA pApa hI hI kAphI ho jAtA hai / parantu dekhate yaha haiM samajha rahI hai / usake dharmAdhikArI aura mokSa'ki jainiyoMmeM isa samaya kamase kama 100 vidvAna pathapradarzaka vidvAn bhI cillA cillA kara aura to saMskRtavidyAkI ucca upAdhiyoMse vibhUSita pukAra pukAra kara jAtiko aise kAmoMse roka rahe haiM aura 200 vidvAn aMgrejIkI bI0 e0 aura haiM aura aise kAmoMmeM rupayA deneko kudAna batA ema0 e0 AdikI upAdhiyA~-prApta haiN| isa prakAra rahe haiM / isa kAraNa isa jAtike bAlaka bahuta kamase kama 300 vidvAna maujUda haiM, jisase karake anya jAtiyoMke hI skUla kAlijoMmeM hamako bar3e abhimAnake sAtha yaha kahanekA par3hate haiM, unhIMke borDiMgoMmeM raha kara unhIMkI sAhasa hotA hai ki anya jAtiyoMkI apekSA bAteM sIkhate haiM aura unhIMke saMskAra prApta karate jainajAtimeM tiguNe vidvAn haiM / parantu aisA haiM-yahA~ taka ki, IsAiyoMke skUloM aura kAlihone para kyA anya jAtiyoM kI apekSA isa joMmeM par3hanekI hAlatameM to ve unake dharmagranthoMko jainajAtikI unnati bhI tigunI ho rahI hai ? bhI kaMThastha karate haiM, nitya prati unakI namAja uttarameM zokake sAtha kahanA par3atA hai ki 'nahIM;' yA prArthanAmeM zAmila hote haiM aura unake dharmo yaha jAti to anya jAtiyoMkI barAbarI bhI padezoMko sunaneke liye bhI vAdhya kiye jAte haiN| - nahIM kara rahI hai balki unase bahuta nIce girI isase adhika girI huI dazA jAtikI aura kyA huI hai aura jyAdA jyAdA giratI calI jAtI ho sakatI hai ! hai / dRSTAntarUpase vicAra kIjiye ki manuSya- bhrAtRbhAva, parasparakI prIti aura aikyameM gaNanAke anusAra bhAratakI anya jAtiyA~ to bhI yaha jAti anya jAtiyoMse bahuta nIce girasaMkhyAmeM bar3hatI calI jA rahI haiM, jisase pichale gaI hai / eka samaya thA jaba yaha jAti saMkhyAmeM 30 varSake aMdara hI bhAratake loga 28 karor3ase alpa hote hue bhI apane vAtsalya aura aikyake 33 karor3a ho gaye aura abakI manuSyagaNanAmeM kAraNa saba kucha zakti aura gaurava prApta kiye AzA hai ki ve 35 karor3a ho jAveMge; parantu hue thI aura anya bar3I bar3I jAtiyoMse kisI jainajAti ina hI pichale 30 varSoM meM ghaTate ghaTate bAtameM bhI kama nahIM samajhI jAtI thI; parantu 15 lAkhase 12 lAkha raha gaI hai aura bhaya hai ki aba to isane apane isa amUlya ratnako bhI kahIM abakI manuSyagaNanAmeM vaha 10-11 lAkha kho diyA hai aura AmnAyabheda, paMthabheda, samprahI na raha jAve ! isase adhika avanati aura dAyabheda, jAtibheda, Adi aneka bhedoMke dvArA adhogati aura kyA ho sakatI hai ? isahI prakAra IrSA aura dveSakA aTala rAjya hI sthApita kara bhAratakI anya saba hI jAtiyoMne sthAna sthAnapara diyA hai| yaha girate girate yahA~taka gira gaI hai . For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11 ] ki gA~va gA~va aura nagara nagarameM aneka goTheM tathA dhar3e khar3e hokara dharmakAryoM meM bhI lar3AI daMge hone laga gaye haiM, kahIM kahIM maMdiroMtakako bhI tAle laga jAte haiM, kahIM kahIM anaMta caudasake dina do do utsava nikalane lagate haiM aura kahIM anya prakAra se hI kahIMke jainIbhAI apanI phUTa dikhAkara jainadharmakI prabhAvanA karate haiM ! jaina samAjake zikSita / vyarthavyaya aura kurItiyoMne to mAno isa jAtimeM apanA aDDA hI banA liyA hai aura yahA~ taka kAbU pAyA hai ki cAhe koI kitanA hI kamAve, apane bAla baccoMke khAne pahanane aura pAlana-poSaNa meM cAhe jitanI kamI karake kaur3I kaur3I bacAve to bhI jAtikI rIti : rasmoMkA pUrA nahIM par3a sakatA yahA~taka ki, gharakI saba pU~jI lagA dene aura jitanA karja mila sakatA ho vaha saba lekara luTA dene para bhI birAdarI ke strIpu - ruSoM ke mukha se yahI sunanemeM AtA hai ki ' kucha nahIM kiyA, ' apane bApa-dAdAoMkA nAma bhI Dabo diyaa| kurItiyoMke viSayameM to isase adhika aura kyA kahA jAya ki ATha ATha dasa dasa varSake baccoMtakake byAha isa jAtimeM hote haiM, pacAsa pacAsa sATha sATha barasake buDDhoM ko unakI potiyoM ke barAbara dasa dasa barasakI nanhIM nanhIM bacciyA~ isa jAtimeM becI jAtI haiM aura ye buDDhe unako goda khilAne ke sthAna meM apanI jorU banAte haiM, vivAha racAkara donoM taraphakI birAdarI ke sAmane unase phere phiravAte haiM aura birAdarI ke loga laDDU kacaurI khAkara bilakula mu~ha siyese raha jAte haiM-cU~ taka bhI nahIM karane paate| isI prakAra birAdarIke kisI bhAIke jAne para nuktA karAne aura halavA pUrI khAnemeM bhI ye loga kucha nahIM zaramAte, balki jo na khilAve usIko ulaTA zaramAte haiM aura yadi basa jA to jAti se hI bAhara kara dikhAte haiN| aisI aisI bAtoMke kAraNa yadi jAtikA cala 287 nIcAtinIca dazAko pahu~ca jAnA mAna liyA jAya to isameM kucha bhI Azcarya na hogA / jaba dharmakI tarapha khayAla karate haiM to usakI bhI aisI hI dazA pAte haiM / avvala to isa jainajAtimeM mithyAtakA hI itanA bhArI pracAra hai ki jisakA varNana nahIM ho sakatA | hindU musalamAnoMke devI devatAoM samAdhiyoM aura kabaroM ko khullamakhullA pUjanevAle, hindU musalamAnoMke yaMtroM maMtroM tathA gaMDe tAvIjoMko mAnanevAle aura hindU brAhmaNoMse unake aneka anuSThAna karAnevAle jainiyoMkI isa samaya koI kamI nahIM hai; balkise sabase bar3hiyA bAta yaha ho rahI hai ki vivAhasaMskAra taka kaI prAntoM meM bahuta karake hindUdharmakI hI vivAhapaddhati hI anusAra hotA hai, jisameM unhIMke saba devatAoM kA pUjana kiyA jAtA hai aura unhIM ke dharmakI saba kriyAyeM hotI haiM / isa prakAra jaba ki donoM hI pakSoMkI birAdarI ke sAmane aura aura aneka nagaroMke bhAiyoMke sanmukha hI vivAha jaise mahAna saMskAra meM mithyAtvakA sevana hotA hai taba isa jAtimeM mithyAtva ke pracArakI hadda hI kyA raha jAtI hai ? yaha ThIka hai ki aneka sthAnoM para jainapaddhatike anusAra bhI vivAha hone laga gaye haiM parantu jaba unameMse kisI kisI sthAna se yaha bAta bhI sunanemeM AtI hai ki eka pakSakI taraphase jainapaddhatike anusAra vivAha honekA mahAn Agraha hone para bhI dUsare pakSa jainiyoMne isa bAtako nahIM mAnA aura lAcAra vaha vivAha hindU vivAhapaddhati ke anusAra hI huA to kyA aisI dazA meM yaha kahanA anucita ho jAtA hai ki jainajAtimeM mithyAtvakA pUrA pUrA sAmrAjya ho gayA hai ? jAtike sanmAna aura pUcha-pratItike viSaya meM bhI jaba kucha gaura kiyA jAtA hai to aisI hI girI huI hAlata najara AtI hai / vyApArI jAti For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI bhAga 14 honeke kAraNa yadyapi isa jAtike loga anya riyoMko thor3A thor3A mAla becakara hI apaneko puruSoMkI apekSA sarakArako kaI guNA jyAdA mahAna vyApArI samajhane laga jAte haiM / rahe grAmoMke Taiksa dete haiM, aura aneka prakArake sarakArI dUkAnadAra, so ve to apane grAmameM prati saptAha caMdoM tathA koMmeM bhI bhara bhara thailiyA~ rupayoMkI pITha (hATa) bharane para eka dina arthAt mahInemeM dekara sarakArakA khajAnA bharate rahate haiM / parantu cAra dina hI kucha kamA pAte haiM aura bAkIke phira bhI sarakArameM isa jAtikA sammAna, rAjya- 26 dina hAtha para hAtha dhara kara prAyaH khAlI prabandhameM isa jAtikI sammatikA vajana aura hI baiThe rahate haiM yA tAza-gaMjaphA khela kara aura isakI pukAra tathA cillAhaTa para sarakArakA cilama tambAkU pIkara apane dina bitAte haiM / dhyAna itanA bhI nahIM hai jitanA ki bahuta hI isa prakAra jidhara bhI dRSTi DAlI jAtI hai kama Taiksa denevAloM yA bilkula hI na denevAloMse udhara isa jAtikI pratyeka viSayameM hI atyaMta sambaMdha rakhatA hai / kAraNa isakA yahI hai ki hIna dazA dikhAI detI hai / natIjA isakA yahI isa jAti ke logoMke hRdayameM svayaM apanI pratiSThA nikalatA hai ki yadyapi isa jAtimeM bhAratakI nahIM hai, ve jaise bane taise rupayA kamAte rahane anya jAtiyoMkI apekSA tiguNe vidvAna haiM aura usa rupayeko jAtikI rIti-rasmoMmeM A~kha parantu ve apanA kucha bhI kartavya pAlana nahIM kara mIca kara luTAte rahanekI apane Apako kevala rahe haiN| zAstrI, AcArya, vizArada aura tIrtha eka mazIna samajhate haiM / isI kAraNa jar3a Adi upAdhidhArI saMskRtake vidvAnoMko to padArthake samAna jJAnazUnya rahakara na to ve vyAkaraNake sUtroMko ghokane, zRMgArAdi rasoMse saMsArakI gatikA hI kucha anubhava prApta karate haiM bhare hue kAvyoMkA manana karake saMskRta bhASAkI. aura na rAjyakI nIti--rItiko hI samajhanekI jAnakArI prApta karane aura nayapramANake bhedakoI koziza karate haiN| prabhedoM tathA lakSaNoMko yAda karanemeM hI apanA . rahI vyApAra aura kamAIkI bAta, so isakA bahuta samaya bitAnA par3atA hai| sAtha hI dharmabhI unako kucha vizeSa jJAna nahIM hai aura na granthoMko bhI bahuta karake kaMThastha hI kara lenA isa vyApAravidyAko ve sIkhanA hI cAhate haiN| hotA hai| unheM na to jAtikI dazAkA hI kucha ve to bahuta karake bacapanameM auMce-dauMce vikaTa- anubhava hotA hai aura na saMsArakI gtikaa| jainapahAr3e yAda kara lenA hI jAnate haiM; phala jisakA zAstroMko ghoka kara ve yaha kahanA to jarUra yaha ho rahA hai ki yUrupake vyApArI bar3e bar3e sIkha jAte haiM ki pratyeka kArya apane dravya, kSetra, kAlijoMmeM vyApArakI ucca zikSA prApta karake kAla, bhAvake anusAra hotA hai, parantu unako isa aura poliTikala ikAnomIkI pUrNa zikSA pAkara bAtakI jarAbhI khabara nahIM ki aba kyA samaya hindustAnameM Ate haiM aura sonA, cA~dI, rUI, bIta rahA hai, kaisI havA cala rahI hai, kaisA rAjya anAja Adi saba hI vastuoMkA bAjAra apane hai, kina logoMse hamako vAstA par3a rahA hai, kyA hAthameM kara lete haiM aura hindustAnake mUrkha hamArI yogyatA hai aura kyA dazA hai; balki vyApArI socate hI raha jAte haiM ki kyoM eka- ve to rUDhike dAsa banakara sIdhA mArga yaha grahaNa dama amuka vastukA bhAva ghaTa gayA aura amukakA kara lete haiM ki jo kucha bhI pracalita hai-cAhe vaha bar3ha gayA / vAstavameM ye loga to ApasameM saTTA lAbhadAyaka ho yA hAnikAraka, samayake anukUla lagAkara yA dalAlI karake athavA videzI vyApA- hoyA pratikUla-usahIkA poSaNa karanA aura usake For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] jainasamAjake shikssit| 289 viruddha jo koI kucha kahe usako nAstika dharma- mahAna kAryoko sampAdana karate haiM aura isa kAraNa jJAnazUnya Adi kahakara usake pIche par3a jaanaa| ve dhanameM, padameM, mAnameM, adhikArameM aura saMsArake aisA karanemeM na to unako koI hetu DhU~r3hanA anubhava Adi saba hI bAtoMmeM apane saMskRta par3atA hai aura na kisI prakArake anubhava prApta vidvAnoMse kaI gunA bar3hiyA rahate haiM, ataH saca karanekI hI jarUrata hotI hai| kyoMki idhara apane pUchiye to jAtikI unnatikA bhAra inhIM vAbU anukUla AvAja nikAlate hue dekhakara sAdhAraNa logoMpara hai na ki prAcIna vidyAke jAnakara janatA to inakI vAhavAhI karane laga jAtI hai, becAre saMskRtake vidvAnoMpara ! parantu zoka hai ki aura udhara ye paMDita loga bhI jAti bharako apanA ina bAbUlogoMne apane kartavyakA kucha bhI pAlana sAthI dekhakara apanI mahAvijaya samajha baiThate haiN| nahIM kiyA, balki yoM kahiye ki inhoMne usakI inheM isa bAtakA jarA bhI khayAla nahIM AtA ki ora dhyAna bhI nahIM diyA / hamAre saMskRtake hamArA to yaha kartavya thA ki hama nAsamajha vidvAn yadyapi jAtikI unnatikA koI vizeSa logoMko lokamUr3hatAoM aura rUDhiyoMke paMjese kArya nahIM kara rahe haiM to bhI jAtikI pAThazAnikAlakara samayAnukUla satyapathapara le jAveM, so lAoMse adhyApaka banakara apanI vidyAkA lAbha na karake hama to ulaTA unhIMke pathapara calane apanI jAtiko jarUra pahuMcA rahe haiM, parantu laga gaye haiM aura unhIkI bolI bolate haiM; isa hamAre bAbU loga bilakula hI mauna haiM / ve na to kAraNa hamArI to bahuta hI bhArI hAra tathA jAtike prati apanA kucha kartavya samajhate haiM, patita dazA ho gaI hai| aura na usake liye apanI kucha zaktikA vyaya .. aba rahe bI. e. aura ema0 e0 Adi hI karate haiM / aisI hAlatameM yadi yaha kahA jAya padavIdhArI hamAre bAbUMloga, jo saMkhyAmeM hamAre ki inameM aura jAtike anya sAdhAraNa anapar3ha saMskRta vidvAnoMse dugane tathA tigane haiM / inase logoMmeM kucha bhI antara nahIM hai, to kucha bhI jAtikI unnati honekI bahuta jyAdA AzA anucita na hogaa| thI, kyoMki inhoMne prAcIna saMskRta bhASAke balki hamArI rAyameM, eka prakArase, ina bAbU sthAnameM vaha pracalita aMgrejI bhASA sIkhI hai jo logoMke kAraNa jAtikI unnatimeM bar3I bhArI isa samaya bhAratakI rAjyabhASA ho rahI hai, bAdhA pahu~ca rahI hai| ye loga. yoM to sabahIko jisake dvArA isa samaya saMsAra bharakA vyApAra mUrkha ThaharAkara bar3I bar3I U~cI bAteM banAyA karate cala rahA hai aura jagata bharako pratyeka viSayakI haiM, saba hI rItirivAjoMko dUSita batAyA karate haiM, ucca zikSA prApta ho rahI hai / isake sivAya hamAre parantu jaba inake yahA~ koI aisA kAraNa Ana saMskRtake paMDita to isa samaya apanI vidyAke par3atA hai, jisameM birAdarIke sammalita honekI dvArA jyAdAse jyAdA 100-125 rupaye mahI- jarUrata hotI hai to burIse burI aura phijUlase nekA hI rojagAra prApta kara sakate haiM aura vaha bhI phijUla rItiyoMko bhI ye usa hI taraha pUrA karane prAyaH jainapAThazAlAoMke adhyApaka banakara, laga jAte haiM jisa taraha ki mUrkha striyA~ kiyA parantu hamAre aMgrejIke vidvAna to apanI vidyAke karatI haiM; yahA~taka ki jina choTI moTI rItidvArA rAjyameM hI hajAroM rupaye mahInakA rojagAra yoMko birAdarIke loga bhI upekSAkI dRSTise pA lete haiM aura vakIla, DAkTara, iMjIniyara tathA dekhate haiM aura koI unako kare yA na kare athavA . nyAyAdhIza Adi banakara saMsArake anekAneka jisa prakAra cAhe kare isakI kucha bhI paravAha For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 nahIM karate haiM aisI phijUla rItiyoMko bhI ye bAbU aura pAnIkA barapha Adi bhI pIne laga jAte haiM, loga jyoMkI tyoM hI karake dikhAte haiN| unake koI koI bAjAroMmeM bikate hue biskuTa bhI aisA karanese rUr3hIke dAsoMkI bar3IbhArI majabUtI khAne lagate haiM aura isa bAtakI jarA bhI paravAha ho jAtI hai aura sabahIke hRdayameM yaha bAta nahIM karate haiM ki ina soDAvATara, barpha, biskaTa jama jAtI hai ki rUr3hiyA~ to aisI aTala aura Adike banAnemeM pAnI camar3ekI mazakakA vartA pAlana karane yogya hotI haiM ki bar3I bar3I bAteM gayA thA yA kA~se patilake kalazoMkA aura inake banAnevAle bAbUloga bhI una para calanA apanA banAnemeM kyA kyA masAlA DAlA gayA thaa| isa paramadharma samajhate haiN| phala isakA yaha hotA hai prakArakI anya bhI aneka DhIleM inake khAnaki agara jAtikA koI sAdhAraNa manuSya kisI pAnameM ho jAtI haiM, jaisA ki kabhI bagaira kurIti yA dukhadAI rUDhiko tor3anA yA kisI- nahAye yA bagaira kapar3e utAre hI roTI khA prakArakI lokamUr3hatAse nikalanA cAhatA hai to lenA, roTI khAte samaya koI eka Adha kapar3A bhI loga usake virodhI ho jAte haiM aura udA- pahane rahanA, roTI khAte hue yadi kisI anya haraNake taura para kahane laga jAte haiM ki jaba jAtike hindUkA hAtha usake kisI kapar3e aise aise bAbUloga bhI ina rItiyoMkA pAlana yA zarIrase chU jAya to khAnA nahIM chor3anA, karate haiM to inako chor3anekA tumhArA sAhasa to bAjArakI kacaurI pUrI yA miThAI Adika mahAmUrkhatA aura pAgalapanake sivAya aura kucha khAne laganA, meja para rakhakara bhI khA lenA, bhI nahIM ho sakatA hai| isa prakAra ina bAbUlogoMke anya jAtike hindU musalamAna bAlakoMke pAsa udAharaNase jAtimeMse koI bhI kurIti dUra hone baiThe hue bhI khA lenA, bUTa pahane hue pAna cabAnA nahIM pAtI, balki kurItiyA~ jyAdA jyAdA maja- yA ilAyacI Adika khA lenA aura sUtakI bUta hotI jAtI haiN| banI huI darI tathA pharza para bUTa pahane hI ___parantu ye bAbUloga aisA karate kyoM haiM ? phirate rahanA, ityaadi| kAraNa isakA yaha hai ki bI0 e0 aura ema0 vidyAdhyayanake isa bahuta bar3e lambe caur3e e. kI upAdhi prApta karane aura phira usake pIche kAlameM isa prakArakI DhIloMkA inheM itanA vikAlata iMjIniyarI yA DAkTarI Adi pAsa adhika abhyAsa ho jAtA hai ki apane kArakaranetakake liye ina bAbU logoMko pA~ca sAta. bArI jIvanameM ina DhIloMko chor3akara phirase varSakI umarase lekara 23-24 varSakI umarataka prAcIna baMdhanoMkA grahaNa karanA inake liye prAyaH barAbara vidyAdhyayanameM lagA rahanA par3atA hai, asambhava ho jAtA hai / inakI AjIvikA bhI sameM anamAna dasa bAraha varSa to unako apane bahuta karake aisI hI hotA hai jisameM inheM apane mA-bApoMse alaga kisI borDiMgameM hI rahanA jaise aMgrejI likhe par3hoMkI hI adhika saMgati hotA hai jahA~ inakA rAtadinakA samAgama hindU rahatI hai aura aneka aMgrejI daphtaroMmeM nitya musalamAnoMkI aneka jAtike bAlakoMse rahatA unhIM sUtake bane hue darIpharzIpara baiThakara hai / isaliye inakI khAna-pAnakI chUta-chAta bahuta daphtarakA kAma karanA hotA hai jina para bhaMgI DhIlI par3a jAtI hai-yahA~taka ki inameMse bahutase hI jhADU detA hai / isa vAste apanI isa to cUr3he-camAroM aura hindU-musalamAna Adi cAhe cirAbhyasta pariNatiko chor3akara navIna prakA- . jisa jAtike logoMkA banAyA huA soDAvATara rake kaThina baMdhanoMmeM par3anA unheM aura bhI For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] jainasamAjake shikssit| 291 muzkila ho jAtA hai, ataH ve kArobArI ho- 7-8 varSakI umarase lekara 23-24 varSakI kara bhI chatachAtake viSayameM aneka prakA- umara taka barAbara aMgrejI bhASAkA hI abhyAsa rase DhIle hI rahate haiM, parantu yaha saMkoca unake karate karate aura isa abhyAsameM nipuNa honeke hRdayameM jarUra rahatA hai ki aisA karanese hama vAste apane sAthake vidyArthiyoM tathA pAThakoMke sAtha apane jAti bhAiyoMse tAke avazya jAte haiM, sAtha bhI haravakta aMgrejImeM hI bAta cIta karate karate hI ve yaha bhI jAnate haiM ki jAtikA pRthak aura kArabArI hone para apane padakA saba kAma pRthak vyakti to hamAre prabhAvase sAmane kucha bola bhI aMgrejImeM hI karate rahanese inako isa bhASAkA nahIM sakatA aura yadi kucha AkSepa karatA bhI hai itanA adhika abhyAsa ho jAtA hai ki ye loga to usakI kucha calatI nahIM, parantu marane jIne yA paraspara sadA aMgrejImeM hI bAtacIta karate haiM vivAha zAdI Adike avasaroMpara jaba birAdarIke aura yadi dezabhASA bhI bolate haiM to usameM saba loga ikaTe hote haiM usa samaya jAtike pratyeka bhI Adhe zabda aMgrejIke bola jAte haiM, yahA~ manuSya meM hI samUhakA * bala AjAyA karatA hai, taka ki, anapar3ha naukaroM cAkaroMse bAtacIta isa kAraNa usa samaya choTese choTA AdamI .. karate hue bhI inakI jabAnase koI na koI bhI jAtike bar3e bar3e sardAroMpara AkSepa karanekA zabda aMgrejIkA nikale bidUna nahIM rahatA / ye sAhasa kara baiThatA hai aura usakA vaha AkSepa loga apane gharakA hisAba kitAba tathA anya bahata kucha kAryakArI bhI ho jAtA hai / aisA prakArakI koI yAdadAzta bhI aMgrejImeM hI / vicAra kara ye bAbUloga nitya to cAhe jaisI svacchandatAse rahate haiM parantu birAdarIke ikaTThA vyavahAra bhI aMgrejImeM hI kiyA karate haiM / aisI sA likhate haiM aura jahA~ taka ho sakatA hai patra-... honeke avasarapara bilkula unhIMkA anukaraNa karane laga jAte haiM aura chUtachAta Adi sabahI . dazAmeM inako una logoMse milanA julanA aura prakArake baMdhanoMko pUrA pUrA pAlake dikhAte haiM; ra bAtacIta karanA bahuta hI muzkila tathA arubalki kabhI kabhI to ve usa samaya sarvasAdhAraNase 1cikara hotA hai jo aMgrejI nahIM samajha sakate haiN| bhI Age bar3ha jAte haiM aura chUtachAta Adi pa yahI kAraNa hai ki dezabhASAmeM likhI huI pustabaMdhanoMkA khUba hI bar3hiyA svAMga banAkara logoMke koMkA par3hanA bhI unako acchA nahIM lagatA, ve prazaMsApAtra banate haiM / aisA karaneke liye unako apane pyAre dharmase jAnakArI prApta karaneke vAste apanI vicArabuddhike atirikta jAti se bhI aMgrejI pustakoMkI hI icchA rakhate haiM, jinake logoMkA udAharaNa bhI mila jAtA hai jo madi- na milaneke kAraNa unako janmabhara dharmase ana-- rApAna aura vezyAgamana Adi aneka mahA kuka- jA jAna hI rahanA hotA hai / isake sivAya vidyAmA~se dUSita hone para bhI jAti-birAdarIke jI- dhyayanake bahuta bar3e lambe samayameM rAtadina vanameM pUrI pUrI chUtachAta dikhAnese jAtile aMgrejI sAhityakA hI adhyayana karate karate prazaMsAbhAjana hI bane rahate haiM, sAtha hI aise unakA "" unako unahI viSayoMkI carcAkA vyasana ho dhanavAnoMkA dRSTAnta bhI bahuta asara karatA hai jAtA hai jinakI mukhyatA aura bahulatA jo nitya svacchandatAke sAtha jIvana vyatIta aMgrejI sAhityameM pAI jAtI hai, aura jinakI karate hue bhI birAdarIsaMbaMdhI rItirivAjoMko carcA aMgrejI samAcArapatroMmeM huA karatI hai / pracalita rItike anusAra kara denese hI jAtike isa liye gapa-zapake samaya bhI ye bAbU loga sardAra bane rahA karate haiN| . aisI hI bAtoMkI carcA karake apanA dila... For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jainahitaiSI [bhAga 14 bahalAyA karate haiN| yadi koI aMgrejI par3hA laga jAte haiM, kisI rAtiko kisI prakAra aura sAthI, nahIM milatA, to kisI agrejI samA- kisIko kisI prakAra karake apanI khUba hI cArapatra yA pustakako hI apanA sAthI banAkara ha~sI karAte haiM aura anabhijJatA prakaTa karate haiN| usIse apanA dila bahalAte rahate haiM; parantu aise sArAMza yaha ki, jAtike rItirivAjoMse acchI puruSase bAtacIta karake dilabahalAnA pasanda taraha vAkipha hokara aura apanI strIko acchI nahIM karate jo aMgrejI par3hA nahIM hotA aura taraha samajhAneke pazcAt usase sammati milAkara jo unake rucikara viSayoMmeM acchI taraha bAta- sudhAra karanA to ina logoMke liye bahuta hI cIta nahIM kara sakatA / yahI kAraNa hai ki ina muzkila ho rahA hai / yahI vajaha hai ki ina bAbU logoMko apanI anapar3ha strIke sAtha bAta. logoM dvArA kucha bhI sudhAra nahIM hotA balki cIta karake do ghar3I dila bahalAnA bhI bahuta karItiyoMkI bahata kacha paSTi hI hotI rahatI hai| dUbhara hotA hai| balki apanI strIke pAsa baiThane bAbU logoM ke viSayameM eka bAta yaha bhI para to inako aisA koI viSaya hI nahIM milatA jAnaneke yogya hai ki, bar3e bar3e dhanADhyoMke bAlaka jisameM ina donoMkI bAtacIta hokara dila baha- to prAyaH vidyAprAptikA kaSTa uThAnA hI pasanda lAvA ho ske| nahIM karake balki unameM koI koI to aise lADale aisI hAlatameM ve apanI jAtikI dazA aura bhI hote haiM jo apanI dUkAnake bahIkhAtoMkA rIti rasmoMse bilkula anajAna hI rahate haiM, likhanA par3hanA mAtra bhI nahIM sIkhate haiM, aura bar3e na usakA kucha sudhAra kara sakate haiM aura na hokara apanA saba kAma munImoM tathA kAridoMke hI sudhAra karanekI kucha icchA hI rakhate haiN| ve bharose para chor3aneke liye lAcAra hote haiM / rahe apane liye sabase sahaja sukhakA mArga yahI garIba loga so ve aMgrejI par3hanekA bhArI kharcA samajhate haiM ki nitya to jo cAhA so kiyA nahIM uThA sakate haiM / ataH aMgrejIkI ucca zikSA parantu jaba kabhI birAdArIke sAtha mila kara koI prAyaH madhyama sthitike manuSyoMke bAlaka hI pAte kArya karanA par3A to jAtikI purAnI cAla haiM aura ve saba sarakArI naukarI pAne yA vakIla DhAlake anusAra hI kara diyA / isIse Adi honeke vAste hI par3hate haiM / ye aMgrejI ina bAbU logoMke rIti-rivAja sambandhI saba par3hanevAle bAlaka sarakArI hAkimoMko bahuta kucha kArya prAyaH unakI strIke hI adhikArameM rahate adhikAraprApta aura bar3e bar3e dhanADhyoM tathA dhvajAhaiM, ye loga usa samaya usIke izAre para kAThakI dhAriyoMse bhI sarva prakAra sevita aura pajita dekhaputalIkI taraha nAMcA karate haiM aura apanI kara apane vAste bhI bar3I U~cI U~cI AkAMkSAe~ buddhiko jarA bhI kAmameM nahIM lAte; paraMtu kAraja bA~dha lete haiM aura zekhacillIvAle bar3e bar3e pUrA hone para phira apanI usI cAla DhAla para maMsUbe ghar3ane laga jAte haiM ki par3halikhakara hama A jAte haiM / yadi kisI nagara yA grAmameM yA bhI aisA aisA vaibhava prApta kareMge aura aise aise kisI jAtimeM ina bAbU logoMkI kucha jabara- adhikAra pAveMge / isI prakAra inake kuTumba tathA dastI cala sakatI hai to vahA~ ye loga apanI grAmake loga bhI inake viSayameM aisA hI vicAra strIko bhI dhatA batAkara aura jAtike karake inake vidyArthI-jIvanameM hI inakI bahuta logoMke bur3abur3AnekI bhI kucha paravAha na karake bar3I pratiSThA karane laga jAte haiM, jisase inake rItirivAjoMko bilkula aMdhAdhuMdha DhaMgase tor3ane dimAga aura bhI jyAdA U~ce car3ha jAte haiM / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAjake zikSita / aGka 10-11 ] ve vidyArthI avasthAmeM hI bar3I zAna zaukatake sAtha rahane laga jAte haiM aura apane mAtA pitAko bar3I bar3I AzAyeM dilAkara unase bahuta jyAdA kharca lete haiM / parantu jaba parIkSA pAsa karake ye loga kAlijase nikalate haiM taba turanta hI usa U~ce padako nahIM prApta kara pAte haiM jisakI AkAMkSA apanI bAlabuddhike kAraNa bA~dhe baiThe the / prArambhameM inako bahuta hI choTA pada aura bahuta hI thor3e vetanakI naukarI milatI hai jisameM vaha kisI prakAra bhI apanI isa U~cI haisiyata se nahIM raha sakate jo unhoMne vidyArthI avasthA meM banA rakkhI thii| isake sivAya unake mAM-bApa jo una para pUrI pUrI AzA bA~dhe baiThe the aura isa hI kAraNa jisa taraha bhI ho sakatA thA unako pUrA pUrA kharca dete the sAtha hI, unakI strI aura bAlabaccoMko bhI U~cI haisiyatameM pAla rahe the ve bhI aba unakA rojagAra laga jAne para turanta hI unakI strI aura bAlabaccoM kA sArA bojha una para DAla dete haiM aura apane vAste bhI saba kucha sahAyatA cAhane laga jAte haiM / balki, beTekA rojagAra laga jAne para jo U~cI haisiyata banAnekI AkAMkSA bA~dha rakkhI thI usake pUrA honekI icchA karane lagate haiM aura yadi vidyArthI avasthA meM usako apanI haisiyata se jyAdA kharca dete rahane ke kAraNa kucha karja bhI jimme ho gayA ho to usake bebAka karadene kA bhI takAjA karane laga jAte haiM / isa prakAra naukarI lagate hI bAbUsAhaba para ekadama itane bhArI bojha par3a jAte haiM ki vaha apanI prArambhika choTI naukarImeM unako kisI prakAra bhI nahIM jhela sakatA, balki zurU zurU meM to vaha svayaM akelA apanA bhI kharca nahIM calA sakatA hai jisako vaha bahuta hI U~ce darjekA rakhanA cAhatA hai / isaliye vaha bahuta hI jyAdA saTa 293 paTAtA hai aura rAtadina isI soca meM par3akara parama svArthI bana jAtA hai aura apane mAtApitA se - bhI A~kha curAne lagatA hai aura apane bAlabaccoM ko bhI bhArasvarUpa hI samajhane laga jAtA hai| yahI kAraNa hai ki vidyArthI avasthA meM jo thor3AbhI hotA hai vaha kAlijase nikalakara kArabArI bahuta joza jAtiprema tathA dezasevAkA paidA honepara bilakula hI jAtA rahatA hai, sarva prakAra sadvicAra lupta hokara unheM ATe dAlakA bhAva mAlUma hone laga jAtA hai aura yaha kahAvata una-para bilakula caritArtha ho jAtI hai ki "bhUla gaye rAga raMga bhUla gaye jakkar3I, tIna cIja yAda rahIM nUna tela lakkar3I / " hote hote jaba hamAre ye bAbU loga bahuta U~ce pada para pahu~ca jAte haiM, vetana bhI inakA bahuta jyAdA bar3ha jAtA hai aura gharabArakA saba prabandha bhI ThIka baiTha jAtA hai, taba yadi phira inako jAti tathA dezakI sevAkA khayAla AtA hai yA sarakAra ke dvArA pratiSThA pAneke pazcAt jAtimeM bhI bhI pratiSThA pAnekA kucha zauka ubharatA hai to usa samaya ye loga jAtIya sabhAoMmeM bhI zAmila hote haiM aura bahuta kucha sevA karanekA joza dikhalAte haiM / parantu jaba dekhate haiM ki vahA~ to anapar3ha aura nAsamajha dhanADhya hI pUje jAte haiM aura bar3e bar3e paMDitoM tathA vidvAnoM ke Upara bhI ve hI pradhAna banA diye jAte haiM; balki paMDita aura vidvAn loga svayaM bhI unhIMkI hA~ meM hA~ milAte haiM taba bahuta ghabarAte haiM aura apanI dAla galatI na dekhakara sabhAoM meM sammilita honekI aruci hI paidA kara lete haiN| isake sivAya vahA~ inakI cAlaDhAla aura vezabhUSA ke Upara bhI loga kAnAphUsI kiyA karate haiN| paMDita loga to isa mauke ko ganImata samajhakara aura zekhImeM Akara unakI aneka kriyAoMmeM truTi nikAlane For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jainahitaiSI [bhAga 14 morror laga jAte haiM; dharmAtmAoMkA rUpa banAkara kabhI darzana detA hai to jAtIya samAcAra to unako dharmakA upadeza dene lagate haiM aura aneka usameM nAmamAtrako hI rahate haiM, bahuta karake lekha prakArakI Akhar3I tathA niyama leneke liye bAdhya yA zAstroMke anuvAdakA silasilA hI jArI kiyA karate haiM, jisase ve lajjita hokara jyoM rahatA hai / ina samAcArapatroMke atirikta jAtike - tyoM apanA piMDa chur3Ate haiN| phira jaba ve sabhAmeM logoMse milakara apanI jAtikI dazAke viSabaiThate haiM aura kisI prastAvapara apanI sammati yameM bAta cIta karate rahanA bhI inako bahudhA dete haiM to jAtikA pUrA pUrA anubhava na hone pasaMda nahIM huaa| isaliye jAtikI dazA aura aura sabhAkI paristhitiko bhI ThIka ThIka na usake samAcAroMse to ye loga bilkula hI anajAnaneke kAraNa unakI vaha sammati bilkula jAna rahate haiM / hA~, aMgrejI bhASA aura usameM aisI hI betukI huA karatI hai jaisI ki usa varNita viSayoMkA inako eka prakArakA vyasana anADI aMgreja hAkimakI jo kisI hindastAnI sA ho jAneke kAraNa ye loga bahata bahata malya sabhAmeM Ane aura sabhAkI taraphase phUloMkA dekara bhI aMgrejI samAcArapatroMko ma~gAte haiM hAra galemeM par3a jAne para sammati prakAza kiyA aura unake dvArA bejarUrata bhI duniyA bharakI karatA hai| aisI hAlatameM sabhAke loga bAbUsAha- vyarthakI rAjanaitika bAtoMko par3hakara apanA bakI usa sammati para kucha bhI dhyAna nahIM dete dila bahalAte rahate haiM aura ApasameM bhI isa hI balki unako upekSAkI dRSTise dekhane laga jAte prakArakI carcA kiyA karate haiM ki jApAnane haiM / bAbUsAhaba isase apanA bar3A bhArI rUsakA amuka deza le liyA hai, cIna yaha kahatA apamAna samajhakara . yahI socane laga jAte hai aura amarIkAmeM sabhApati cunaneke vAste haiM ki ina mUlkI sabhAmeM sammalita hokara yaha salAha ho rahI hai / ityAdi / to hamane bahuta hI jyAdA bhUla kI jise phira nahIM hA / tAtparya isa sAre kathanakA yaha hai ki na to kareMge,arthAt abase phira kabhI sabhAmeM nahIM aayeNge| " / hamAre paMDita loga hI jAtikA uddhAra kara sake haiM . isa prakAra hamAre ina bAbU logoMke hAthoMse aura na hamAre bAbU loga hI jAtike unnatimeM lage bhI jAtikA kucha upakAra yA sudhAra nahIM ho .. hue haiM, isI kAraNa yaha jAti anya saba jAtiyoMse -rahA hai / bAbU loga jAtike vAste kucha bhI kAma bahuta pIche par3I huI hai aura nIceko hI giratI nahIM kara rahe haiM aura bilkula hI upekSita hue calI jAtI hai| balki apanI manuSyagaNanA kamatI baiThe haiM; mAno inake jimme jAtikA kucha kartavya hI nahIM hai / ye loga jAtike vAste kacha karake hote rahanese to zIghra hI samApta ho jAnekI bhI to kyA dikhAte inako yaha bhI khabara nahIM hai ki ra ra sUcanA de rahI hai| isa kAraNa isakI rakSAkA to - bahuta hI jalda koI upAya honA cAhiye aura isa samaya jAtimeM kyA ho rahA hai, aura kyA aise vidvAna paidA karane cAhiye jo isa jAtiko hAlata bIta rahI hai / kyoM ki dezabhASAmeM chapanevAle jAtike samAcArapatroMko to yaha loga 3 unnati-zikhara para car3hAveM aura anya saba jAtipar3hanA pasaMda nahIM karate aura aMgrejI meM jo eka yose Age nikAla kara le jaaveN| yaha kArya mAsikapatra nikalatA hai vaha avvala to kaI kaI aise hI vidvAnoMse cala sakatA hai jo saMskRta aura mahInekI DubakI mAratA rahatA hai aura dUsare jaba aMgrejIke pUre paMDita hoM, apane dharmake pUre jJAtA For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAjake zikSita / aGka 10-11 // "hoM, jAtiseM pUrNa prema rakhate hoM, jAtimeM pUrI * taraha ghusate hoM, usakI saba rIti rasmoM aura cAla DhAlako acchI taraha jAnate hoM, apanI deza bhASA aura dezI bhAiyoMse pUrA anurAga rakhate - hoM, apane deza aura jAtikI gharelU bAtoMkI carcA meM hI apanA dila bahalAte hoM aura jAti kI unnati karanA apanA parama kartavya samajhate hoN| kore paMDitoM athavA kore bAbuoMse kAma nahIM calegA / parantu yaha taba hI ho sakatA "hai jaba ki jAtike bAlaka apane hI skUla aura kAlijoM meM par3heM aura apane hI borDiMgoM meM raheM jahA~ unako uparyukta sabhI bAteM bar3I kozizake sAtha sikhAI jAveM aura unake hRdayameM jAtiprema aura jAtyunnatikA joza khUba majabUtI ke sAtha kUTakUTa kara bhara diyA jAya / yahA~ hameM zoka aura mahAzokake sAtha likhane par3atA hai ki hamAre paMDita loga jAti se aMgrejI par3haneke pracArako to baMda nahIM karate haiM aura na banda kara hI sakate haiM-isa kAraNa jAtike bAlaka aMgrejI par3ha par3ha kara bAbU to dhar3Adhar3a banate z2Arahe haiM, dina pratidina unakI saMkhyA bar3hatI hI jAtI hai aura vaha Ageko aura bhI jyAdA bar3hegI; paraMtu phira bhI hamAre bahutase vilakSaNa paMDita jAtikI taraphase aise skUla tathA kAlijoMke khar3A karane aura borDiMgoM ke kholaneko antameM hama itanA kaha denA jarUrI samajhate haiM ki paMDitoM, bAbU logoM, dhanADhyoM tathA sarva sAdhAraNa Adike viSayameM jo kucha bhI lekhameM likhA hai usase hamArA yaha matanahIM hai ki vaha saba para hI lAgU hotA athavA saba aise hI haiM; nahIM, yaha hamArA abhiprAya hargija nahIM hai aura na aisA ho sakatA hai balki vAstavameM to paMDitoM meM bhI aneka prakArake loga haiM, aura bAbuoM meM bhI, aura isI taraha dUsaroMmeM bhI; aura aisA hI sadA huA bhI karatA hai / yahA~ taka ki bahuta se loga aise bhI hoMge jinapara hamAre lekhakA eka akSara bhI zikSA hotI rahe aura aMgrejIkI bhI, jahA~ -rahakara jAtike bAlakoMkA dharma karma saba ThIka ThIka banatA rahe, una para apanI jAti aura dharmake premakA saMskAra par3hatA rahe aura saMgati bhI apanoMhIkI milatI rahe / ataH jaba taka ina paMDita mahAzayoMkI yaha adbhuta mahApApa batAte haiM jahA~ jainadharmakA bhI lAgU na hotA ho / hamArA abhiprAya to isa lekhameM jAtikI bahuta hI moTI bAharI dazAke digdarzana karAne kA hai, jisase jAtike hitaiSiyoM aura zubhacintakoMko isakI aMtaraMga dazAke jAnane kI utsukatA ho aura ve isake sudhArakA kucha upAya kareM / 295 nIti calatI rahegI taba taka jAtike bAlaka aise hI skUloMmeM par3hate raheMge aura aise hI borDigoMmeM rahate raheMge jahA~ jainadharma aura jainajAti ke premakI to kucha bhI carcA na ho; balki jainI 600 meM eka honeke kAraNa anya matiyoMkI hI bahulatAse unhIMke dharmakarmakI carcA huA karatI ho aura unhIMkA prabhAva par3atA ho aura aise hI bAbU loga banate raheMge jaisA ki paMDita loga inako samajhate haiM aura phira hote hote ina bAbU logoMkI bahutAyata se sambhava hai ki inakA asara jAti para bhI par3ane laga jAya aura sArI jAti hI ina jaisI ho jAya / isa laba hai For Personal & Private Use Only y Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chadAma 296 jainahitaiSI [bhAga 14 hindIke sthAnakavAsI isa granthakI bhASA kucha prAcIna avazya hai, parantu hai prasAdaguNasaMpanna / isakI racanA jJAtadharmakajaina lekhaka / thAGgake prathama adhyAyake AdhAra para huI hai / isameM jo'nakhazikhavarNana hai vaha aupapatiko pAGga ke AdhAra para likhA gayA hai / isa granthakA (lekhaka-bAbU mAtAlAlajA jana, ema. e.) nirmANa saMvat 1939 meM huA thA / tatpazcAt 1-magana muni| mani mahArAjake ziSya mAdhava mAnane isa graMthake Apa zvetAbara sthAnakavAsI saMpradAyake sAdhu kyaa| isa kAraNa haiM / ApakA janma bharatapura riyAsatake anta- isameM kahIM kahIM gujarAtI zabdoMkA bhI samAveza ho gayA hai| yaha graMtha abhI prakAzita nahIM haA rgata DIga nAmaka nagarameM huA thA / vikrama saMvat aura isakI kevala eka hastalikhita prati upa1918 meM Apane pUjya munivara dharmadAsakI " labdha hai. jo mAdhava manike pAsa sarakSita hai| saMpradAya ( gaccha ) meM dIkSA grahaNa kii| dIkSA / leneke pazcAt Apa 5-6 varSa taka mAlavA unhoMkI kRpAse mujhe isa graMthake dekhanekA prAntake indaura ityAdi sthAnoM meM dezATana karate saubhAgya prApta huA hai / isa graMthameM jo kathA rhe| panaH Apane koTA, ba~dI, bajaraGagaDha, lazkara varNana kI gaI hai vaha saMkSepameM isa prakAra hai| ityAdi aneka sthAnoMmeM bhramaNa kiyA aura janatA- kathAke sAtha kavitAke namUne bhI diye jAte haiM:ko jainadharmakA upadeza diyA / Aja kala Apa magadhAdhipati rAjA zreNikakI dhAriNI nAmaka jayapura rAjyake aMtargata ma~DAvara nagarameM hI adhi- rAnI thii| usa rAnIke udarase meghakamAra nAmaka katara rahate haiM aura usIke AsapAsake grAmoMmeM putra utpanna huaa| garbhiNI rAnIke manameM jo dezATana karate haiM / kAlU muni, zobhAcanda muni, mAdhava muni aura haMsaratna muni Apake dohada utpanna huA thA usakA varNana kavine isa cAra ziSya haiN| prakAra kiyA hai:.. Apako hindI kavitAse bahata prema rahA hai| " binA kAla vAridaM hoveM, dhana barasai ati jora / ApakI samasta racanA hindI-padyameM hai| ApakI tar3a tar3Ata tar3ake tar3ita gAja rahA cahu~ ora // racanA vividha chaMdoMmeM hai, parantu Apane adhika- vArida paMca baraNake nyAre haiN| tara jhUlanA chaMdakA hI prayoga kiyA hai / kAvyakI ghanaghaTA uThI umagI AveM mano iMdara bAna samAre haiM / dRSTise ApakI racanA sAdhAraNa hai, parantu kahIM mAregA dusmana sUkhAkU~, vo sUra rUpa avadhAre haiN| kahIM ApakI racanAmeM camatkAra bhI pAyA jAtA ima vividha bhA~ti a~barakI sobhA ho mujha mana anusAre haiN| hai| ApakI bhASAmeM katipaya prAkRta zabdoMkA vihaga vividha krIr3A kareM, nija tiya sa~ga lavalIna / prayoga huA hai / Apane kula milA kara cAra hoM SaTa ritu phala phUla yuta, saba taru ramya navIna / graMtha likhe haiN| sarja arjuna. sahakAra kalaMbU haiN| .1 meghamunicarita / yaha eka khaNDa kAvya puMgIphala zrIphala nAraMgI kelA dADima aru jaMbU hai // hai| vividha chandoMmeM likhA gayA hai / bar3A rocaka cArolI pistA kharajUrI bAdAma seba puni niMbU haiN| hai| ApakI racanAoMmeM yahI graMtha sarvazreSTha hai| ityAdi vRkSa bhUmeM rAjeM, mano vihaga-vasana ye taMbU haiM // For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] hindIke sthAnakavAsI jaina lekhk| 297 par3e jala-dhAra trividha vayAra cle|| tA samAna jinarAjakI nAbhI ati paradhAna / capalA camake ghana garaja kare zucidhAya bhUmi pratApa ttle| jina Agama anusArathI' kaheM muni magana bakhAna 6 isa vidhi pUraNa pAvasa Rtu ho, taba mujha cintitakI jaba meghakumArane zrI mahAvIrakA dharmopadeza Asa phle| sunA taba unake cittameM vairAgya utpanna ho gyaa| nRpa sAtha tAme gaja para bai- zira chatra hoya, aru ghara Akara mAtAse kahane lageH camara Dhale // zrI jina bhASiyo mA athira yaha saMsAra / meghakumAra jaba vivAhake yogya hue taba unako jina udaya raviko athira, tima athira nara avatAra / " adbhuta alabelI aSTa rAja-kanyA vidhiyuta prnnaaii| niyama nA puni dhanIse hoya darida no AgAra // 1 // samavayavAlI bholI vizAlanayanI mnmohngaarii| nalinadalagata jala tagla jima tar3itako jhvkaar| zazibadanI, nAsA zukasamAna, jasa adhara aruNa chabi jalada budabuda sura-dhanuSa sama capala Ayu vicAra // 2 // . nyaarii|| jima kuzAke agrapara jala-bindu thiti niradhAra / dADima-kaNadaMtI sohai vo sura narako mana mohai| tarala cala dala bANa saMdhyA sarisa Ayu nihAra // 3 // grIvA kambU sama bhuja mRNAla sarasI zuci narama kalAI caitanya cir3iyAkI karai jaba kAla bAja sikAra / kaja komala kaja pallava para maha~dI buMda amaMda lasai hai| tabai abarai cir3iyA sama sajana raha jAta pukAra // 4 // " ati uttama zobhana ridaya, kaThina kuca kanaka kuMbha isI prakAra bahutasI bAteM kahake meghakumArane , sarase haiM // munivrata dhAraNa karanekI mAtAse anumati maaNgii| trivalI saha kSAmodara hai, nAbhI piyUSako sara hai| . mAtAne bahuta kucha samajhAbujhAkara meghakumArako kaTi kehara lakhi saramAya madanake sadana sumana sukha. vairAgya lenese rokanA cAhA, paranta saba prayatna dAI // " niSphala huA / aMtameM mAtAne meghakumArakI vivAhake pazcAt eka bAra meghakumAra vIra patniyoMko bulvaayaa| vebhagavAnke samava-saraNameM gaye / yahA~ para kavine priyatamako pAina prema-pAzamai padamani bana bana aaii| vIra bhagavAnakA zikha-nakha vira jina pahirayo anupama veza aMga AbhUSaNa nUtana dhaare| kiyA hai| yathA-- mRdu kRSNa abhrarAjI samAna sUcchama keza samAre // khagapati garur3a tanI pareM, lambI aru Rju jAna / deNI kAlI dhuMgharAlI, coTI jaDAvanI ddaalii| U~cI ghrANa jinazakI, kahi muni magana bakhAna // 1 // zira zIsa phUlamaNiratana-jaTita, mutiyanase mA~ga upacita parama udAra, jaise hoveM bimbaphala / ___ bharAI // 1 // tA samAna sukhakAra, adhara laseM jinarAjake // 2 // kala dala sama komala karatala para maha~dI amaMda rAjai hai| rakta hasta-tala aru sukumAra, unnata puSTa suNdraakaar| lacakatI laMka para hemamekhalA ati adbhuta chAjai hai // ati prazasta lakSaNayuta jAna, chidrarahita jinake napura paga mA~hi virAjai, jina lakha sura-pariyA~ lAjai / juga pANa // 3 // paga dharata dharaNi para acaka pacaka bichuanakI taruNa sUryako kiraNa kara, jyoM jAgrata kaja hoy| jhanaka sunAI // 2 // tyoM gaMbhIra ru pasaratI, nAbhi AkRtI joya // 4 // apanI striyoMke dekhane para aura mAtAke punaH nAbhi AkRtI joya, kidhoM sara sritaamaaNhii| samajhAne para bhI meghakumAra apane saMkalpase vicabhramara dakSiNAvarata taraMgeM adhika tahA~ hI // 5 // lita na hue aura unhoMne mAtA-pitAse balAtkAra 1 taba / 2 kArI arthAt krnevaalii| 3 hRdaya / 1 se| 2 kA / 3 sadRza / 4 anya / 5 kii| For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI- .. [bhAga 14 AjJA lekara zrImahAvIrase muni dIkSA grahaNa kara tIvratara vedanA anubhavI tA samai', lI / parantu ve munivratakI parISahase eka dinameM sAta dina rAta taka teM karArI // " hI ghabar3A uThe aura punaH gRhastha jIvanameM praveza mahAvIra svAmIne meghamuniko dharmopadeza dekara karaneko udyata ho gaye / isI irAdese mahAvIra munivratameM punaH dRDha kiyaa| svAmIke pAsa pahu~ce / svAmIne unake manakI suna baina vIra prabhuke muni megha caina paayo| bAta jAna lI aura unheM unake pUrva bhavoMkA jinarAjake caraNameM ekAgra mana lagAyo / vRttAnta sunAyA / mahAvIrasvAmI bole puni meghane dubArA cAritra lena caayo| " sunahu muni megha tava puvabhava vAratA, uThAna sUtra phirase zrI vIrane sunAyo / dehu upayoga vinama visArI / dIkSA pradAna karake muni-mArga bhI batAyo / pekha ihe bhava thakI tIsare bhava viSaM, AjJAnusAra meghe muni-mArgako nibhaayo||" hato gajarAja tUM bana bihArI // taduparAnta meghamunine siddhAMta par3he aura ghora . ekadA grISmaRtu mA~hi tiha~ bana viSe, tapa kiyaa| lagI dAvAgni aTavI ajaarii| . 2 zrIpradezIcaritra / isa graMthakI racanA vistarI dhUma dizi vidiza vAyU baleM, saMvat 1958 meM huI thii| yaha rAjapraznIya bhaye bhayabhIta saba vipinacArI // sUtrake AdhAra para likhA gayA hai / isakA apara karata Akrada nija jIva jIvA vivA, nAma 'nAstikamatanirAkaraNa' hai / isameM eka ita uteM bhramaNa lAge tivAra bhUmi bhavakaMta Atapa par3e AkarI, kathAke bahAne nAstikamatakA khaNDana kiyA lageM lU lapaTa tana dahanahArI in gayA hai / isameM yuktiyoM sahita batalAyA gayA daivavaza eka sara najara tujha Aviyo, hai ki jIva aura kAyA pRthak pRthak padArtha haiN| tA virSe paMka bahu, alpa vArI / antameM kSamA aura tapakA mahAtmya dikhAyA gayA . sara viSa paiThiyo nIra pIvA bhanI / hai / yaha graMtha choTAsA hai; kula 81 chaMdoMmeM hai / -daMDa sama suMDa jalahita pasArI // prakAzita ho cukA hai| racanA bahuta sAdhAraNa nIra nA kara caDhyau, kIca mA~hI gaDhyau, hai / udAharaNa:lauTa hU sakyau nA tUM pichArI / "tapa dAvAnala karmaH, kSaNameM DAre jAra / nIra aru tAra doUnakI nA rahyo, labdhAdika bahu Upajai, pAve kevala sAra // karmagati ajaba nA Tare TArI // 3 bhAvanAvilAsa-isameM dvAdaza bhAvanAetale tihA~ tava zatru gaja AviyoM, oMkA svarUpa varNana kiyA gayA hai / yaha graMtha pUrvalau vaira cita mA~ citaarii| vivaza lakha toya kara kopa pAyeM hanyau. abhI prakAzita nahIM huaa| hoya pratikUla rada-sUla mArI // ... 4 cauthe graMthameM munijIke phuTakara chaMdoMkA mAratA mAratA aura hU kIcameM, . saMgraha hai| prAyaH sabhI chaMda aprakAzita haiM / do ghoMciyo asthi nasa tori ddaarii| cAra chaMda prakAzita ho cuke haiN| udAharaNa:1 pUrva / 2 isa / 3 se| 4 jilAne ke lie "samakata pAna sudhAraka cUnA cArita lAya / arthAt rakSA karaneke lie| 5 pAnI / 6 pAnI pIneke karaNIkA katthA karo bIr3I leya banAya // lie| 7 itnehiimeN| 8 bhAgamA / 1 smy| For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] hindIke sthAnakavAsI jaina lekhaka / 299 wwmarwinnarrinaam bAr3I leya banAya supArI tapasyA kiijai| kahA~ budha merI ju hoM, oNrabha parigraha lIna / prabhU nAmakI DAra ilAyacI mukhameM dIjai // gurumuSarauM nahiM lahyo, Agama aratha ahIna // kahe magana RSi rAya pApakI kATo syAI / jo koI jina vayanasoM, alpa bhinnatA + + / saMkyoM pIka nikAla jJAna mukha lAlI chaaii|| bahuzruti sodhau kari mayA, mohi nahIM paSapAta // 2-dalapatarAya / sakala jinezvara devara, bhaktA tinako dAsa / Apa dillIke rahanevAle zvetAmbara sthAnaka dalapatarAya susaMgha tUM, karai suno aradAsa // vAsI zrAvaka the| jauharIkA kAma karate the| maiM pApI ati mUr3hamati, vikala viSaimeM lIna / sunA jAtA hai ki Apane apanI paDhAImeM aura tAro mohU~ kari mayA, bA~cau graMtha pravIna // paNDitoMke Adara-satkArameM tIna lAkha rupayA kharca / / jahA~ liSyo Agama virudha, deSo vahA~ nisNk| kiyA thaa| Apa saMskata, prAkata. hindI. gaja- kahu ajJAna mujha mUr3hA, tAta hoM nikalaMka // . rAtI, urdU phArasI ityAdi bhASAoMke jJAtA the| saMvata aTThAraiseM, bArA adhike jaan| Apane inameM se pahalI tIna bhASAoM meM racanA kI vaisASa zUda dasamako, graMtha samApata ThAna // hai / ApakI hindI racanA gujarAtImizrita hai| isI nAmakA eka graMtha Apane saMskRtameM aura vaha gadya aura padya donoMmeM hai aura kAvyakI eka prAkRtameM likhA hai, parantu ve citrabaddha nahIM dRSTise bahuta sAdhAraNa hai / Apake banAye hue haiN| donoM graMtha padyameM haiM / Apane prAkRtameM eka tIna hindI graMthoMkA hamako patA hai, inameMse 'zakunAvalI' nAmaka graMtha bhI likhA hai| pahale do hamane svayaM dekhe haiN| Apake banAye hue 2-samyaktvaSaTpaMcAsikA / yaha eka. kadAcit aura bhI graMtha hoNge| bahuta choTA graMtha hai / viSaya nAmase hI spaSTa hai| 1-navatattvaprakaraNa / yaha graMtha gadya-padyamaya isakI bhI mujhe eka bahuta azuddha prati dekhaneko hai| bar3e mahattvakA hai / zvetAmbaroMke battIsa milI / namUnA dekhiesUtroMkA sAra isameM bar3I khUbIke sAtha bharA hai| upazama jeha kaSAya noM, tedano sama avdhaan| yaha graMtha gAgarameM sAgara bharanekI uktiko cari- mukti paMthanI cAhanA, saMbega...pradhAna // . tArtha karatA hai / samasta graMthoM khAnApUrI kI huii| huI hoya udAsa viSaya virSe, jAnA jo nirveda / hai aura aneka citra diye haiM, jo darzanIya haiM paradaSa deSI duSa dayA, ye hai cauthau bheda // aura lekhakake pANDitya aura buddhi-vikAzakA 3-dravya-guNa-paryAya / yaha graMtha alavara paricaya dete haiM / isa graMthama ibArata bahuta kama meM bhajjalAla sAdhakebhANDArameM maujada hai| hamAre hai| isake likhane meM gomadrasAra aura lIlAvatI vatI dekhanemeM nahIM AyA / ityAdi graMthoMse bhI sahAyatA lI gaI hai| isakI __Apake likhe hue phArasIke kucha zera bhI racanA saMvat 1812 meM huI thii| isakI jo . prati hamane dekhI hai vaha bahuta azuddha likhI huii| . eka sajjanane dekhe haiN| thii| prazasti dekhie--. 3-muni tilokarikha / kIrata kU~ nAhIM kiyA, kara vicAra upagAra / Apa zvetAmbara sthAnakavAsI saMpradAyake sAdhu apane samaraNako kiyo, navatata saMgraha saar|| the| ApakI bhASA gujarAtI aura prAkRta mizrita 1shNkaa| 1 dyaa| 2 viny| For Personal & Private Use Only | Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jainahitaiSI [bhAga 14H hai| racanA kavitAkI dRSTise sAdhAraNa hai| jainadharmakA adhyayana / Apake likhe hue hamane do graMtha dekhe haiN| 1 zrIpratikramaNasatyabodha / yaha graMtha saMvat 1947 meM nirNayasAgara presameM chapA "pro0 vebara, bulhara, jekobI, harnala. thaa| 400 pRSThakA bar3A graMtha hai| isa graMthakA bhANDArakara, lyUmana, rAisa, gerInATa Adi mUla viSaya pratikramaNasatra aura usakA artha vidvAnoMne yadyapi bar3e hI parizramase jainadharmake thor3e hI pRSThoMmeM AgayA hai / graMthake adhikAMzameM sambandhameM aneka mahattvakI khojeM prakAzita kI caubIsauM tIrthaMkaroMke stavana dvAdaza bhAvanAse haiM, to bhI hama dekhate haiM ki bhAratIya vidrA aura jina devoMkI aneka prakArakI baMdanAyeM dI naune abhI taka isa dharmake adhyayanakI ora haiM / vividha chaMdoMkA prayoga haA hai| namanA jitanA cAhie utanA dhyAna nahIM diyA hai| dekhie: jisa samaya prAcya vidyAoM, aura kalAoMke saMzojinasAsana svAmI,aMtarajAmI, zivagatagAmI, sukhakArI, dhanakA prAraMbhakAla thA, usa samaya jaina jagameM jasavaMtA, zrIbhagavaMtA, suguNaanaMtA, upagArI / / sAdhuoMkI udAsInatAke kAraNa, athavA hastasiddhArthakulaAyA,jagata suhAyA zubhapalaAyA. guNadhArI: likhita pustakoMmeM chupe hue apane dhamakA pavitra dhanatrisalAnaMdana kuladhvajasyaMdana jinacarananakI blihaarii|| jJAna jainetarAko denA ve pasanda nahIM karate samakita kriyA binA jagatameM, nahikoI tAraNahArI jii| the isa kAraNa, saMbhava hai ki bhAratIyoMko tiloka rikhajI kahe ima sardaho, je suguNAM naranArI jii|| isa dharmake adhyayanakA subhItA na milA ho 2 zrIzreNikacaritra / isakI maiMne eka aura usake bAda bauddhadharmake adhyayanake bar3hate nitAnta azuddha hastalikhita prati dekhI hai| hue anurAgake kAraNa, kitane hI aMzoMmeM isakA viSaya nAmase hI spaSTa hai / yaha graMtha unakI isa mahattvapUrNa dharmakI ora upekSA ho munijIne jilA pUnA ( dakSiNa ) meM raha kara gaI ho-kyoMki zurU zurUmeM-vidvAnoM ke mastiSka saMvat 1939 meM likhA thA / isameM 63 pRSTha para bauddhadharmakI itanI prabala sattA sthApita haiN| udAharaNaH ho gaI thI ki ve jainadharmako bauddhadharmakI eka rAjai rAja prajA sukhI, ika dina sabhA ma~jhAra / zAkhA hI samajhane lage the; parantu aba to vaha khe' mAraga thI Aviyo, koika vidyAdhAra // bAta nahIM rahI hai, unakI dRSTimaryAdAko AcchAbhUpatise vinatI karai, giri vaitAvya majhAra / ' dita karanevAle parade haTa rahe haiM aura isase dakSiNa zreNi kerala purI, mRgAGka narapatisAra janadharma pUrvIya dharmAmeM apanA svataMtra sthAna prApta vilAsavatI tasa kanyakA, rUpa kalA nahiM pAra / __ karatA jA rahA hai / idhara jainasamAja bhI jobana vaya dekhI karI, bhUpati karai vicaar|| Alasya chor3akara jAga rahA hai| usakI orase (3) ApakA tIsarA graMtha pA~ca padakI aneka samAcArapatra aura sAmayika patrAdi prakA zita hone lage haiN| sAdhuoMko bhI jAna par3atA baMdanA hai, jo gadyameM hai| hai apane uttaradAyitvakA bhAna ho rahA hai| jainadhanikoMke Azrayase aneka saMsthAyeM dinoM dina adhikAdhika jainagrantha. prakAzita kara 1 prakAza / 2 se| rahI haiM / jainadharma aura jainasAhityasambandhI For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] jainadharmakA adhyyn| 301 aneka laghugrantha, sAragrantha, sthUlavarNanAtmaka bhASAko isa samaya bar3e bar3e jainasAdhu aura "grantha, rahasyodghATakagrantha ( Keys), zabdakoSa, vidvAna bhI nahIM samajhate haiN| kyoMki jaba kabhI Adi bhAratIya vidvAnoMke dvArA sampAdita hokara unheM una granthoMke samajhanakA kAma par3atA hai ve prakAzita ho rahe haiN| aura inake sivAya dezI mUlake sAtha dI huI saMskRtachAyA athavA TIkA mASAoMmeM bhI prativarSa bahutasA jainasAhitya parase hI apanA matalaba nikAlate dekhe jAte prakaTa ho rahA hai| haiN| isa paddhatikA vizeSa anusaraNa honeke yaha saba honepara bhI abhI bahata kacha karanA hai| kAraNa mUla bhASA prAkRtake adhyayanakI upekSA jainadharma eka aisI cIja hai ki vaha kevala jainoM- ho gaI hai aura isakA pariNAma yaha huA hai ki ko hI nahIM kintu prAcya saMzodhanavidyA pratyeka usameM aneka bhUleM aura asaMgatiyA~ ghusa gaI haiM / vidyArthIko-vizeSakarake una logoMko jo ki bahutasI hastalikhita pratiyA~ to zuddha pAThApUrvadezIya dharmoMkA tulanAtmaka dRSTise adhyayana L ntaroMkI dRSTise nirAzAjanaka hI dikhalAI detI karanA cAhate haiM-apanemeM tanmaya karake rakha haiN| isase jainasAhityakA jinheM vyAsaMga hai unheM sakatA hai| sabase pahale to judA judA pustakAlayoMmeM saMgRhIta sArI pratiyA~ ekatra karake, unheM bArIkIke sAtha __ isa samaya arvAcIna saMzodhanapaddhatike anu- paraspara milAna karanekA kAma apane hAthameM lenA sAra aura guNadoSavivecaka dRSTise, jainadharmakA cAhie aura isake bAda pAlI TeksTa susAiTIke adhyayana hone kI bahuta hI AvazyakatA hai| isa chapAye hue bauddhagranthoMkI taraha pavitra jainagraviSayake niSNAta vidvAn spaSTa zabdoMmeM yaha bAta nthoMkI bhI vizvAsapAtra AvRttiyA~ taiyAra karanI svIkAra karate haiM ki isa taraha tulanAtmaka paddha- cAhie / avazya hI, yaha kArya bahuta hI kaSTakara tise jainadharmakA adhyayana honese prAcIna bhAra- aura zramasAdhya hai, parantu jaba taka yaha kArya take itihAsase sambandha rakhanevAlI aisI aneka nahIM hogA taba taka isa viSayameM hameM eka paira bAteM prakAzita hoMgI jo abhItaka sarvathA Age bar3hanekI bhI AzA na rakhanI caahie| ajJAta haiM aura unase aitihAsika kAlake aneka yaha kArya aisA nahIM hai ki ise koI ekAda paricayahIna khAlI sthAna bhara jAya~ge / isa taraha vyakti kara ddaalegaa| isameM aneka sabhA susAiitihAsapremiyoM aura bhAratIya dharmoM tathA tattva- TiyoM aura saMsthAoMkI sahakAritAkI AvazyakatA jJAnake jijJAsuoMke lie jainasAhitya eka hogii| vartamAnameM isa dizAmeM jo kitane hI sarvathA navIna aura binA jutA huA vistRta kSetra prayatna ho rahe haiM unase to ulaTI nirAzA hI hai / parantu isa samaya jainadharmake niSpakSa aura hotI hai| prAyaH sabhI saMsthAyeM uttarAdhyayana aura samadarzI adhyayana karanevAloMko bahutasI kalpasUtra jaise atizaya lokapriya grantha hI kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3atA hai / sabase chapAtI haiM / parantu unake samAna hI anya mahapahalI aura mukhya kaThinAI yaha hai ki uttamatA- ttvake anya sarvathA upekSApAtra bana rahe haiM / isa pUrvaka sampAdika kiye hue mUla aura prAmANika kAryake lie sabase uttama mArga to yaha hai ki jainagranthoMkA eka tarahase abhAva ho rahA hai / yaha jitanI granthaprakAzaka saMsthAyeM haiM, ve saba apane to sabhI jAnate haiM ki jainoMke pavitra granthoMkI sammilita udyogase prAmANika paddhatike anusAra pradhAna bhASA ardhamAgadhI nAmakI prAkRta hai| isa yaha mUla grantha prakAzita karanekA kAma uThA leN| For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jainahitaiSI - maiM samajhatA hU~ ki ArAke 'jainapabliziMga hAusa' jaisI saMsthA ke lie isa prakArakA sahakArI kArya uThAnA kucha kaThina nahIM par3egA / isake sivAya, isa samaya jo grantha chapate haiM ve saba prAyaH pothI sAijameM patrAkAra chapate haiM aura isase unake judA judA patroMke kAraNa, adhyayana karate samaya vidyArthiyoM ko bahuta hI ar3acana par3atI hai / aura phira kitane hI sampA daka to apanA kartavya yahA~taka bhUla jAte haiM ki granthameM jo avataraNa yA ' uktaM ca zloka ' Adi hote haiM unako judA dikhalAne ke lie koI prayatna nahIM karate- unheM bhI mUlake hI TAipa ' raniMga' chapA dete haiM / jisa samaya yaha kArya arvAcIna paddhatike anusAra yogya rIti se sampAdita kiyA jAyagAarthAt jaba mUla granthoMmeM, prakaraNoM aura sUtroMke judA judA spaSTa vibhAga rakkhe jAya~ge, unake avataraNa aura uddharaNa spaSTa dikhalAye jAyeMge, anusa ndhAnoMkA anveSaNa kiyA jAyagA, anukramaNikAyeM aura sUciyA~ bhI sAtha hI dI jAya~gI, usI samaya samajhA jAyagA ki arvAcIna vivecakapaddhatikI sahAyatA se isa sAhitya ke adhyayana karane kA samaya A gayA hai| hameM navIna sAhityameMse prAcIna sAhitya sAvadhAnI ke sAtha judA karanA hogA, vividhagranthoM kA bharasaka samayanirNaya karanA hogA, aura usakI zuddhatA yA nirdoSatAkI chAnavIna karanI hogI / aisA karate samaya jo viSaya svabhAvataH vivAdAspada haiM unake sambandhameM UhApoha karanekI svataMtratA rahanI cAhie aura una para prAmANika matabheda prakaTa karane kI bhI svataMtratA rahanI caahie| isa samaya prAcyavidyAviSayaka vivecanake do judA judA sampradAya dikhalAI dete haiM / eka pakSa to mUlagrathoM ko jitanA bana sakatA hai utanA purAnA siddha karane kA prayatna karatA hai aura dUsarA pakSa [ bhAga 14 unheM ' yena kena prakAreNa ' IsAke bAda ke kisI eka kAlavibhAgameM - arthAt arvAcIna samaya meM khIMca lAne meM prayatnazIla dikhAI detA hai / kucha loga aise bhI haiM, jinake mastiSka purANapriyatA ke vicAroMse atizaya saMkucita ho rahe haiM aura isa kAraNa prAcIna granthoMmeM eka bhI bhUla yA doSa dikhalAyA jAtA hai to ve bahuta hI cir3ha jAte haiM / unake vizvAsa ke anusAra mUlagranthake kisI bhI likhita artha yA vicArake sambandhameM kisI taraha kI svataMtra carcA kI hI nahIM jA sakatI / parantu aba isa prakAra ke vicAra adhika samaya taka Tika nahIM sakate / to bhI hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki purANapriyatA bhI bar3I upayogI cIja hai / usake dvArA hameM purAtana paraMparAoMkA paricaya milatA hai aura aneka samaya anya sAdhanoM ke abhAva meM vahI hamAre lie mArgadarzikA hotI hai| yaha ThIka hai ki paramparAoMkI bhI gaMbhIratA se parIkSA honI cAhie; parantu unakA sarvathA tyAga kara denA bhI kisI taraha nyAyya nahIM ho sakatA aura isa viSayameM sAdhuoMko hI vizeSa sahAyatA karanI hogI / unheM bhI apane sadAke maunako tyAga karake, unake pAsa jo paramparAgata bAtoMkA bar3A bhArI saMgraha hai use upAsakoMke samakSa upasthita karanA cAhie / aba unheM yaha bhaya rakhanekI AvazyakatA nahIM hai ki aisA karanese unakA dharma kisI jokhimameM par3a jAyagA / kyoMki aba yaha sarvamAnya siddhAnta ho gayA hai ki chupA rakhanese kabhI kisI satyakI vRddhi nahI hotI / yaha saba vyavasthA karane aura jainadharmako adhyayanakI sudRr3hanIva para khar3A karaneke lie eka utsAhI aura zaktizAlI vidvanmaNDalako Age bar3hanA cAhie aura apane dRr3hatAyukta kAryake dvArA jagatako batalA denA cAhie ki Aja taka jina jina jJAnazAkhAoMkA patA For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] jainadharmakA adhyyn| 303 lagA hai, unhIMke samAna yaha bhI eka zAkhA hai hamArA khayAla hai ki hamAre sampradAyake jIvanaaura mahattvakI dRSTise yaha anya saba zAkhA- bhUta pradhAna dharmagrantha prAkRtameM hI haiM aura vahI oNse jarA bhI kama nahIM hai / saubhAgyase pavitra hamArA sabase prAcIna sAhitya hai / bhagavatkundaAgamagranthoMkI bhASAmeM pravINatA prApta karanekI kundAcAryake nATaka samayasAra, pravacanasAra, paMcAeka kaThinAI to aba bAmbe yanIvarsiTIne dara stikAya, SaTpAhur3a, AcArya baTTakerakA mUlAcAra, kara dI hai-usane apane abhyAsakramameM ardha-mAga- zivAyanakI bhagavatI ArAdhanA, yativRSabhakI dhIko bhI sthAna de diyA hai| aba jaina vidyA- trilokaprajJapti, svAmikumArakI kArtikeyAnuprekSA, rthiyoMkA yaha kartavya hai ki ve antaHkaraNapUrvaka padmanandikI jaMbUdvIpaprajJapti, gommaTasAra, triloisa bhASAkA adhyayana karanA svIkAra kareM aura kasAra, dravyasaMgraha, paramAtmaprakAza Adi pradhAna jaina dhanikoMko cAhie ki ve isa kArya meM vizeSa prAkRtagrantha isa samaya bhI sarvatra vikhyAta haiN| AcArya uttejana deveM aura unheM hara taraha sahAyatA phuNcaaveN| pUjyapAda, bhaTTAkalaMkadeva, vidyAnanda, prabhAcandra maiMne sanA hai ki eke jainasaMsthA jainadharmake vidyA- Adike mahAna granthoMmeM jaba hama jagaha jagaha prAkRrthiyoMko jo jo sahAyatAyeM apekSita hoM ve take uddharaNa aura 'uktaMca' zloka Adi dekhate haiM, deneke lie taiyAra hai, isalie hameM AzA hai taba anumAna hotA hai ki unake samayameM bhI pradhAna ki isa viSayake utsAhI vidyArthI Age Age mA sA mAnanIya grantha prAyaH prAkRtake hI the| isa samaya bIsoM saMskata grantha aise milate haiM jo prAkata aura isa mahAna kArya ke prathama phala thor3e hI samayameM bA - parasehI saMskRtameM anuvAda kiye gaye haiM aura janatAke sAmane upasthita karanemeM na cuukeNge| "* mUDavidrIke suprasiddha siddhAnta grantha-jo hama 1-isameM jo kucha likhA gayA hai vaha zvetA- logoMke Alasyase kaIsau varSese eka hI jagaha mbara sampradAyake sUtragranthoMko lakSya karake likhA kaida ho rahe haiM-tathA dina para dina naSTa hote jA gayA hai jo ki ardha mAgadhI bhASAmeM haiM aura rahe haiM-prAyaH prAkratameM hI haiN| indranandike jinhoMne zvetAmbara sAhityake eka bahuta bar3e zrutAvatArameM jo unakA saMkSipta paricaya milatA bhAgako roka rakkhA hai / yadyapi isa samaya digambara hai, usase to mAlUma hotA hai ki ve saba sampradAyakA jitanA sAhitya upalabdha aura pari- grantha digambara sampradAyake sarvasva hai aura unakI cita hai, usakA adhikAMza saMskRtameM hai aura isa zlokasaMkhyA kaI lAkha hai ! hamArA anukAraNa hamAre samAjake baDe baDe vidvAnoMtakakA mAna hai ki zvetAmbarasAhityameM jo sthAna yaha khayAla ho gayA hai ki hamArI pradhAna dhArmika Agama yA sUtragranthoMkA hai vahI digambarasAhityameM bhASA saMskRta hai| parantu vAstavameM aisA nahIM : ukta siddhAntagranthoMkA hai / hamAre eka mitrane nAgaurakA pustakabhaNDAra dekhA hai / ve kahate haiM hai / bahuta kucha naSTa hojAne para bhI-aba bhI ki isa bhaNDArameM bhI aise saikar3oM prAkRta bhASAke __ * yaha lekha baDaudA-kAlejake gata pharavarIke grantha haiM jo anya digambara sampradAyake pastakAmegajInameM 'di sTeDI Apha jainijma' nAmase aMga- layoMmeM nahIM milate / aisI dazAmeM koI kAraNa rejImeM prakAzita huA thaa| yaha ukta kAlejake pAlI nahIM mAlUma hotA ki hama loga bhI pro0 rAja. bhASAke prophesara zrIyukta sI0 bI0 rAjabAr3e ema0 bAr3eke kathanAnusAra jainadharmake adhyayana karane90, bI0 esa sI0 kA likhA huA hai| hama apane vAloMke lie apane prAkRtagranthoMko naI saMzodhana digambara samAjakA dhyAna isa Ara AkarSita karaneke paddhatike anusAra prakAzita karane kA prayatna lie isakA hindI anuvAda prakAzita karate haiN| na kareM / hameM yaha bhI cAhie ki apane For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitairSA [bhAga 14 dhArmika vidyAlayoMmeM saMskRtake sAtha sAtha prAkRtake cAhie / aba hameM cAhie ki isa DhaMgako badaleM adhyayanakA bhI khAsa prayatna kareM aura kucha aura granthaprakAzanake kAryako bahuta sAvadhAnIke vidyArthiyoMko prAkRtakA vizeSajJa banAveM jinake sAtha naI paddhatike anusAra kreN| dvArA Age prAkRtagranthAMke sampAdanakA kArya 3-pro. rAjavADene apane lekhama jo granthakarAyA jA ske| yaha to kahanekI AvazyakatA prakAzinI saMsthAoMkA ullekha kiyA hai, vaha hI nahIM hai ki hameM sabase pahale apane bace bhI pradhAnataH zvetAmbara sampradAyakI saMsthAoMko khuce sAhityake saMgraha karanekA, use sabake lie lakSya karake kiyA hai / zvetAmbara sampradAyameM sulabha kara denekA aura siddhAnta granthoMke prANa kaI bar3I bar3I granthaprakAzinI saMsthAyeM haiM aura bacAnekA udyoga karanA caahie| unake dvArA prativarSa saikar3oM grantha prakAzita hote 2-prAcIna granthoMkA sampAdana kisa DhaMgase haiN| digambara samAjakA durbhAgya hai ki usameM honA cAhie, isa viSayameM pro0 rAjabAr3ene jo eka to aisI saMsthAyeM hI bahuta kama haiM aura jo kucha likhA hai usa para hamAre samAjake grantha- eka do haiM bhI, ve suzkilase sAlabharameM dasa pA~ca prakAzakoM aura sampAdakoMko khAsa taurase dhyAna choTe moTe grantha prakAzita karatI haiM / duniyA denA cAhie / jisa samaya hama yUropIya aura kahIMse calakara kahIM pahu~ca gaI, parantu hama suzikSita bhAratIya vidvAnoMke dvArA sampAdita logoMke mastakameM isa samaya bhI kucha na kucha prAcIna grantha dekhate haiM usa samaya sacamuca hI aMzameM yaha gatAnugatikatAkA bhUta DerA jamAye hue yaha khayAla hotA hai ki hama loga apane pANDi- hai ki dharmagrantha chapAnemeM pApa hai| yahI kAraNa tyakI cAhe jitanI DIMga mAreM, paranta abhI taka hai ki chape jainagranthoMkA gharaM ghara pracAra ho jAnehamako yaha graMthasampAdanakA kArya AtA hI para bhI abhI taka hamArI mahAsabhA yA prAntika nahIM hai / hamAre grantha itane azuddha aura aprA- sabhAyeM prakAzyarUpase svayaM apane dvArA granthapramANika paddhatise chapate haiM ki kisI viSayakA kAzanakA kArya karAnemeM DaratI haiN| mahAsabha'kA nirNaya karate samaya una para vizvAsa karaneko mukhapatra jainagajaTa to chape hue jainagranthoMke jI hI nahIM caahtaa| na tomahInoM parizrama kiye vijJApana prakAza karanemeM bhI pApa samajhatA hai ! binA unase yaha patA laga sakatA hai ki amuka hamArI samajhameM aba ye mUrkhatAke DhaMga badala diye granthameM uktaMca zloka Adi kitane haiM, kahA~ jAne cAhiye aura digambara sAhityake prakAzita kahA~ para Aye haiM aura kina kina granthoMke haiM karaneke lie eka acchI saMsthA sthApita kI aura na koI zloka hI DhU~r3hanese sahaja hI usameM jAnI caahie| isake binA hamArA sAhitya mila sakatA hai| pAThAntara to bahata hI kama dina para dina naSTa hotA jA rahA hai aura isakA diye jAte haiM / jina granthoMkI prayatna karanese pApa hamAre hI sira car3ha rahA hai ! aneka pratiyA~ mila sakatI haiM, unake 4-bAmbe yUnIvarsiTIne apane korsameM jo bhI pAThAntara nahIM diye jAte haiM / koI mAgadhIko sthAna diyA hai, usase bhI hameM lAMbhe koI sampAdaka mahAzaya to yahA~ taka kRpA uThAnA caahie| hamArI orase bhI mAgadhI paDhanekarate haiM ki granthameM jahA~ kahIM ThIka smjhmeN| vAle vidyArthiyoM ko sahAyatA denekA prabandha nahIM AtA hai vahA~ apanI buddhike anusAra honA caahie| mUla pAThako bhI ThIka ( ? ) kara dete haiM aura yaha bhI likhane kA kaSTa nahIM uThAte ki yahA~ para mUla -nAthUrAma premii| ma to aisA hai, parantu hamArI samajhameM aisA hon| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] nayacakra aura shriidevsensuuri| '305 nayacakra aura zrIdevasenasari / nekI siphAriza karate / isake sivAya jaisA, Age calakara batalAyA jAyagA, devasenasUri vidyAnanda svAmIke pIcheke granthakartA haiM / ataH [ lekhaka-zrIyuta nAthUrAma premii|] zlokavArtikameM jisa nayacakrakA ullekha hai, vaha koI dUsarA hI nayacakra hogaa| nyckr| - zvetAmbarasaMpradAyameM ' mallavAdi' nAmake eka AcArya vidyAnandane apane zlokavAtika baDe bhArI tArkika ho gaye haiM / AcAryaharibha( tattvArthasUtraTIkA ) ke nayavivaraNa nAmaka drane apane 'anekAMta-jayapatAkA' nAmaka prakaraNake antameM likhA hai: graMthameM vAdimukhya mallavAdikRta 'sammati-TIkA ke saMkSepeNa nayAstAvavyAkhyAtAH suutrsuucitaaH| kaI avataraNa diye haiM aura zraddheya muni jinavitadvizeSAH prapaJcena saMciMttyA nayacakrataH // jayajIne anekAneka pramANoMse haribhadrasUrikA samaya arthAt tattvArthasUtra meM jina nayoMkA ullekha vi0 saM0757 se 827 taka siddha kiyA hai| ataH hai, unakA hamane saMkSepameM vyAkhyAna kara diyaa| AcArya mallavAdi vikramakI AThavIM zatAbdike yadi unakA vistArase aura vizeSapUrvaka svarUpa pahaleke vidvAn haiM, yaha nizcaya hai / aura vidyAjAnanekI icchA ho ke ' nayacakra' se jaannaa| nandasvAmI vikramakI 9 vIM zatAbdimeM hue haiN| isa ullekhase mAlUma hotA hai ki vidyAnanda yaha bhI prAyaH nizcita ho cakA hai| svAmIse pahale 'nayacaka ' nAmakA koI grantha ukta mallavAdikA bhI eka nayacakra' nAthA jisameM nayoMkA svarUpa khUba vistArake sAtha makA graMtha hai jisakA parA nAma 'dvAdazAradiyA gayA hai / parantu vaha nayacakra yahI devasena- nayacaka / hai / jisataraha cakrameM Are hote sRrikA nayacakra thA, aisA nahIM jAna par3atA / haiM, usI taraha isameM bAraha Are arthAt kyoMki yaha bilakula hI choTA hai / isameM kula adhyAya haiN| yaha graMtha bahuta bar3A hai / isapara 87 gAthAyeM haiM aura mAilla dhavalake bRhat naya- AcArya yazobhadrajIkI banAI huI eka TIkA cakrameM bhI nayasambandhI gAthAoMkI saMkhyA isase hai jisakI zlokasaMkhyA 18000 hai / yaha 'adhika nahIM hai| ina donoM hI granthoMmeM nayoMkA aneka zvetAmbara pustakAlayoMmeM upalabdha hai| svarUpa bahuta saMkSepameM likhA gayA hai / inase saMbhava hai ki vidyAnandasvAmIne isI nayacakrako adhika to svAmI vidyAnandane hI nayavivaraNameM lakSya karake pUrvokta sUcanA kI ho / jisa taraha likha diyA hai| nayavivaraNakI zlokasaMkhyA 118 harivaMzapurANa aura AdipurANake karttA digaMhai aura unameM nayoMkA svarUpa bahuta hI uttama bara jainAcAryoMne siddhasenasUrikI prazaMsA kI rItise nayacakrakI bhI apekSA spaSTatAse-likhA hai-jo ki zvetAmbarAcArya samajhe jAte haiNhai| aisI dazAmeM yaha saMbhava nahIM ki zloka- usI taraha vidyAnandasvAmIne bhI zvetAMbarAcArya vArtikake kartA apane pAThakoMse devasenasUrike - 1 ahamadAbAdameM seTha manasukhabhAI bhaggUbhAIke dvArA nayacakraparase vistArapUrvaka nayoMkA svarUpa jAna chapa cukA hai / 2 yaha AcArya siddhasenasUrike * mANikacandajainagranthamAlAke 16 veM grantha 'sammatitarka' nAmaka graMthakI TIkA hai| 3 dekho. 'nayacakra-saMgraha ' kI bhUmikAke lie yaha lekha likhA jainasAhityasaMzodhaka aMka 1 / 4 dekho jainahitaiSI gayA thA aura vahIMse yahA~ uddhRta kiyA jAtA hai| varSa 9 aMka 9 / For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___306 jainahitaiSI [bhAga 14 mallavAdike graMthako par3hanekI siphAriza kI ho, 'pUnAmeM isa granthakI eka prati hai, usake antameM to koI AzcaryakI bAta nahIM hai / jisa taraha pratilekhakane likhA hai-" iti sukhabodhArthamAlAsiddhasenasUri tArkika the usI taraha mallavAdi papaddhatiH zrIdevasenaviracitA samAptA / iti bhI the aura digaMbara aura zvetAMbara saMpradAyake zrInayacakra sampUrNam // " ukta pustakAlayakI * tArkika siddhAMtoMmeM vizeSa mahattvakA matabheda bhI sUcImeM bhI yaha nayacakra nAmase hI darja hai| nahIM hai / taba nayasaMbaMdhI eka zvetAMbara tarkagra- bAsodAke bhaMDArakI sucImeM bhI-jo bambaIke nthakA ullekha eka digambarAcArya dvArA kiyA digambara jainamandirake sarasvatIbhaNDArameM maujUda jAnA hameM to asaMbhava nahIM mAlUma hotaa| hai-ise nayacakra saMskRta gadyake nAmase darja aneka zvetAMbara granthakartAoMne bhI isI taraha kiyA hai / paM0 zivajIlAlakRta darzanasAradigaMbara granthakAroMkI prazaMsA kI hai aura unake vacanikAmeM devasenake saMskRta nayacakrakA jo granthoMke havAle diye haiN| . ullekha hai, vaha bhI jAna par3atA hai, isI AlAyaha bhI saMbhava hai ki devasenake atirikta papaddhatiko lakSya karake kiyA gayA hai / yadyapi .. anya kisI digambarAcAryakA bhI koI nayacakra AlApapaddhatimeM nayacakrakA hI gadyarUpa sArAMza ho aura vidyAnandasvAmIne usakA ullekha kiyA hai aura vaha nayacakrake Upara hI kI gaI hai, isa ho / mAilladhavalake bRhat nayacakrake aMtakI lie kucha logoM dvArA diyA gayA usakA yaha eka gAthA-jo kevala bambaIvAlI pratimeM hai, 'nayacakra' nAma eka sImAtaka kSamya bhI ho morenAkI pratimeM nahIM hai-yadi ThIka ho to sakatA hai| parantu vAstavameM isakA nAma * AlAusase isa bAtakI puSTi hotI hai / vaha gAthA papaddhati' hI hai-nayacakra nhiiN| isa prakAra hai: __AlApapaddhatike prAraMbhameM hI likhA haidusamIraNeNa poyaM periyasaMtaM jahA ti (ci) raM n| "AlApapaddhatirvacanaracanAnukrameNa nayacakrasyosiridevasena muNiNA taha NayacakkaM puNo raiyaM // pari ucyate / " isase mAlUma hotA hai ki AlApa. isakA abhiprAya yaha hai ki duHSamakAlarUpI paddhati nayacakrapara hI praznottararUpa saMskRtameM A~dhIse pota (jahAja ) ke samAna jo nayacakra likhI gaI hai / AlApa arthAt bolacAlakI cirakAlase naSTa ho gayA thA use devasena munine paddhatipara athavA vacanaracanAke DhaMgapara yaha phirase racA / isase mAlUma hotA hai ki devasenake 'sukhabodhArtha' yA saralatAse samajhameM Aneke nayacakrase pahale bhI koI nayacakra thA jo naSTa ho lie banAI gaI hai / isakI pratyeka pratimeM ise gayA thA aura bahuta saMbhava hai ki devasenane yaha 'devasenakRtA' likhA bhI milatA hai, isase usIkA saMkSipta uddhAra kiyA ho| yaha nizcaya ho jAtA hai ki yaha nayacakrake upalabdha graMthoM meM nayacaka nAmake tIna grantha kartA devasenakI hI racI huI hai-anya prasiddha haiM-1 AlApapaddhati, 2 laghanayacakra. aura kisIkI nhiiN| 3 bRhat nayacakra / inameMse pahalA grantha AlApa- 2 laghu nayacakra / zrIdevasenasUrikA vAstapaddhati saMskRtameM hai aura zeSa do praakRtmeN| vika nayacakra yahI hai / isake sAtha jo 'laghu ' 1 AlApapaddhati / isake kartA bhI deva- * san 1884-86 kI riporTa ke 519 veM namba. sena hI haiM / DA0 bhANDArakara risarca insTiTyUTa rakA grantha dekho / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] nayacakra aura zrIdevasenasUri / 307 vizeSaNa lagAyA gayA hai vaha isake dUsare granthako nAma diye haiM unameM prAkRta nayacakra bhI hai| bar3A dekhakara lagA diyA gayA hai| paraMtu vAsta- arthAt unake matase bhI yaha devasenakI hI vameM usakA nAma ' dravyasvabhAvaprakAza' hai aura kRti hai / usake kartA 'mAilla dhavala' haiM jaisA ki Age siddha kiyA gayA hai / isaliye isakA nayacakrake. ___ yaha nayacakra ( laghu ) bRhat nayacakra ( dravyasvabhAvaprakAza ) meMse chA~Takara judA hI nAmase ullekha kiyA jAnA caahie| nikAlA huA nahIM hai| yaha bAta isa graMthako ___ zvetAMbarAcArya yazovijayajI upAdhyAyane Adise aMtataka acchI taraha bA~ca lenese hI apane 'dravyaguNaparyaya rAsA' (gujarAtI) meM dhyAnameM A jAtI hai / yaha saMpUrNa grantha hai aura devasenake nayacakrakA kaI jagaha ullekha kiyA hai svataMtra hai / yaha isakI racanA-paddhatise hI aura ukta rAsake AdhArase hI likhe hue 'dravyA- mAlama ho jAtA hai| nayoMko choDakara isameM nuyogatarkaNA' nAmaka saMskRta granthameM bhI ukta anya viSayoMkA vicAra bhI nahIM kiyA gayA hai| ullekhoMkA anuvAda kiyA hai / eka ullekha isake aMtakI naM0 86 aura 87 kI gAthAoMse isa prakAra hai: (pRSTha 19-20) yaha bhI spaSTa ho jAtA hai " nayazcopanayAzcaite tathA muulnyaavpi| ki isakA nAma nayacakra hI hai-usake sAtha ityameva samAdiSTA nayacakre'pi tatkRtA // 8 // koI 'lagha' Adi vizeSaNa nahIM hai| ete nayA uktalakSaNAzca punarupanayAstathaiva dvau malanayAvapi nizcayenetthamamunA prakAreNaiva naya- 3 bRhat nayacakra / isakA vAstavika nAma cakre'pi digambaradevasenakRte zAstre nayacakrepi 'davvasahAvapayAsa' ( dravyasvabhAva-prakAza ). tatkRtA tasya nayacakrasya kRtA utpAdakena samA- yaha 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra ' hai / .. diSTaM kathitaM / etAvatA digambaramatAnagatanayacakra graMthakatone svayaM isa nAmako graMthake prAraMbhameM aura granthapAThapaThitanayopanayamalanayAdikaM sarvamapi aMtameM kaI jagaha vyakta kiyA hai / nayacakra to sarvajJapraNItasadAgamoktayaktiyojanAsamAnataMtratvame- isakA nAma ho hI nahIM sakatA hai, kyoMki vAste na kimapi visaMvAditayAstIti / " . nayoMke atirikta dravya, guNa, paryAya, darzana, jJAna, ukta tarkaNA' meM jo nayoMkA svarUpa diyA .... cAritra Adi anya aneka viSayoMkA isameM varNana , hai, vaha bilakula. nayacakra' kA anuvAda hai kiyA gayA hai / yaha eka saMgrahagrantha hai / / aura ise svayaM granthakartA bhojasAgarane svIkAra jisa taraha isameM bhagavatkuMdakaMdAcAryakRta paMcAkiyA hai / isase nizcaya ho jAtA hai ki upA stikAya pravacanasAra AdikI gAthAoMko aura dhyAya yazovijayajI aura tarkaNAke kartA bhoja unake abhiprAyoMko saMgraha kiyA gayA hai, usI-. sAgara isI nayacakrako devasenakA racA huA . taraha laga bhaga pUre nayacakrako bhI isameM zAmila kara liyA gayA hai| yahA~taka ki maMgalAcaraNakI samajhate the| aura aMtakI nayacakrakI prazaMsAsUcaka gAthAyeM darzanasArakI vacanikAke kartA paM0 zivajI bhI nahIM chor3I haiN| jAna . par3atA hai ki nayacalAlajIne devasenasUrike banAye jina saba granthoMke / krakI ukta prazaMsAsucaka gAthAoMke kAraNa hI * dekho rAyacaMdrazAstramAlAdvArA prakAzita 'dravyA- logoMko bhrama ho gayA hai aura ve ise 'bRhat nuyogatarkaNA' adhyAya 8 zloka 8 pRSTha 115 / na yacakra' kahane lage haiN| For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 308 - jainahitaiSI [ bhAga 14 ___ isake prAraMbhakI utthAnikAmeM likhA hai:- dhavalakA devasenasUrise kucha nikaTakA guruziSya "zrIkuMdakuMdAcAryakRtazAstrANAM sArArtha parigRhya saMbaMdha hogA / bambaIvAlI pratikI gAthA mAilla svaparopakArAya dravyasvabhAvaprakAzakaM nayacakraM dhavalase koI saMbaMdha nahIM rakhatI hai-vaha nayamokSamArga kurvana gAthAkartA '...iSTadevatA- cakra aura devasenasUrikI prazaMsAvAcaka anya vizeSaM nmskurkhnnaah-|" yahA~ dravyasvabhAva- tIna cAra gAthAoMke samAna eka judI hI prakAzaka nayacakrakA vizeSaNa hai| saMgrahakartAkA prazasti-gAthA hai / isase yaha abhiprAya bhI ho sakatA hai ki yaha . nIce likhI gAthAmeM kahA hai ki dohA chaMdameM - nayacakrayukta dravyasvabhAvaprakAzaka graMtha hai| race hue 'dravya-svabhAva-prakAza'ko sunakara suhaM aba hameM yaha dekhanA cAhie ki isa 'dravya- kara yA zubhaMkara nAmake koI sajjana-jo saMbhavataH - svabhAvaprakAza' ke kartA kauna haiN| mAilla dhavalake mitra hoMge-ha~sakara bole ki dohAdavvasahAvapayAsaM dohayabaMdheNa Asi jaM did| oMmeM yaha acchA nahIM lagatA; ise gAthAbaddha taM gAhAbaMdheNa ya raiyaM mAiladhavaleNa // . kara doH'dusamIra-poyami ( ni ) vAya pA ( yA) tA (NaM). suNiUNa doharatthaM sigdhaM hasiUNa muhakaro bhaNai / siridevaseNajoINaM / ettha Na sohai attho gAhAbaMdheNa ta bhaNaha // tesiM pAyapasAe uvaladdhaM samaNatacceNa // isase bhI yahI mAlUma hotA hai ki 'davvasapahalI gAthAkA artha yaha hai ki 'davvasahA- hAvapayAsa ' pahale dohAbaddha thA aura use mAilla vapayAsa' nAmakA eka grantha thA jo dohA- dhavalane gAthAbaddha kiyA hai| mAilla dhavala 'gAthAchaMdoMmeM banAyA huA thaa| usIko mAila dhava kartA' hI haiM, isakA khulAsA isa granthakI utthAlane gAthAoMmeM rcaa| nikAse bhI ho jAtA hai jahA~ likhA hai ki ___ dUsarI gAthA bahuta kucha aspaSTa hai| phira bhI gAthAkartA (granthakartA nahIM ) iSTadevatAko usakA abhiprAya lagabhaga yaha hai ki zrIdevasena namaskAra karate hue kahate haiN| yogAke caraNoMke prasAdase yaha graMtha banAyA gyaa| nIce likhI gAthAoMse bhI yaha prakaTa hotA ___ yaha gAthA bambaIkI pratimeM nahIM hai, more- hai ki isa granthake kartA devasenasari nahIM kiMtu nAkI pratimeM hai / bambaIkI pratimeM isake badale mAilla dhavala haiM:- 'dusamIraNeNa poyaM periyasaMtaM' Adi gAthA hai- dAriyaduNNayadaNuyaM paraappaparikkhatikkhakharadhAraM / jo Upara eka jagaha uddhRta kI jA cukI hai| savvaNhuviNhuciNDaM sudaMsaNaM Namaha NayacakkaM // aura jisameM yaha batalAyA gayA hai ki devasena suyakevalIhiM kahiyaM suasamuddaamudamayamANaM / bahubhaMgabhaMgurAviya virAjiyaM Namaha NayacakkaM // - munine purAne naSTa hue nayacakrako phirase bnaayaa| siyasaddasuNayaduNNayadaNudehavidAraNekkavaravIraM / moranAvAlA prAtakA gAthA yAda ThAka ha tA taM devaseNadevaM NayacakkayaraM guruM Namaha // usasa kevala yahA mAlUma hAtA hai ki mAila inameMse pahalI do gAthAoMmeM nayacakrakI __ 1 bambaIvAlI prAcIna pratimeM yahA~ 'gAthAkartA' hI prazaMsA karake kahA hai ki aise vizeSaNoM yukta pATha hai, jaba ki morenAkImeM 'granthakartA' hai / vAstavameM nayacakrako namaskAra karo aura tIsarI gAthAmeM gAthAkartA hI honA cAhie / yahI pATha chapanA bhI kahA hai ki durnayarUpI rAkSasako vidAraNa karacAhie thaa| nevAle zreSTha bIra guru devasenako jo nayacakrake For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.. aGka 10-11] nayacakra aura shriidevsensuuri| 309 kartA haiM-namaskAra karo / yadi isa graMthake puvAyariyakayAhaM gAhAI saMciUNa eyattha / kartA svayaM devasena hote to ve apane siridevaseNagaNiNA dhArAe saMvasaMteNa // 49 // liye guru Adi zabdoMkA prayoga na karane aura raio daMsaNasAro hAro bhabvANa Navasae nve| na yahI kahate ki tuma una devasenako aura siripAsaNAhagehe suvisuddhe mAhasuddhadasamIe // 50 // .. unake nayacakrako namaskAra karo / arthAt pUrvAcAryoMkI racI huI gAthAoMko eka jagaha saMcita karake zrIdevasena gaNine dhArA___ ina saba bAtoMse siddha hai ki choTe nayacakrake nagarImeM nivAsa karate hue pArzvanAthake maMdirameM kartA hI devasena haiM aura mAilladhavala unhIMko mAgha sudI dazavIM vikrama saMvat 990 ko lakSya karake ukta prazaMsA karate haiM / mAilladhavalane yaha darzanasAra nAmaka grantha racA / isase devasenasUrike pUre nayacakrako apane isa granthameM nizcaya ho jAtA hai ki unakA astitvakAla. antarbhita kara liyA hai, aisI dazAmeM unakA vikramakI dazavIM zatAbdi hai / apane anya itanA guNagAna karanA Avazyaka bhI ho gayA hai| kisI granthameM unhoMne graMtha-racanAkA samaya nahIM, ___ mAilladhavalane isake sivAya aura bhI koI diyA hai| graMtha banAye haiM yA nahIM aura ye kaba kahA~ hue yadyapi inake kisI granthameM isa viSayakAhaiM, isakA hama koI patA nahIM lagA ske| ullekha nahIM hai ki ve kisa saMghake AcAryaAzcarya nahIM jo ve devasenake hI ziSyoMmeM hoM, the; parantu darzanasArake par3hanese yaha bAta spaSTa jaisA ki morenAkI pratikI aMtima gAthAse aura ho jAtI hai ki ve mUlasaMghake AcArya the| devasenake lie zreSTha guru zabdakA prayoga dekhanese darzanasArameM unhoMne kASThAsaMgha, draviDasaMgha, mAthujAna par3atA hai| -rasaMgha aura yApanIyasaMgha Adi sabhI digambaradevasenasUri / saMghoMkI utpatti batalAI hai aura unheM mithyAtI ___ kahA hai; parantu mUlasaMghake viSayameM kucha nahIM kahA? nayacakrake saMbaMdhameM itanI AlocanA karake hai| arthAt unake vizvAsake anusAra yahI mUla-: aba hama saMkSepameM isake kartA devasenasUrikA pari- se calA AyA huA asalI saMgha hai| caya denA cAhate haiM / inakA banAyA huA eka darzanasArakI 43 vI gAthAmeM likhA hai 'bhAvasaMgraha ' nAmakA grantha hai| usameM ve apane ki yadi AcArya padmanandi ( kundakunda ) viSayameM isa prakAra kahate haiM: 1-pUrvAcAryakRtA gAthAH saMcayitvA ektr|| sirivimalaseNagaNaharasisso zrIdevasenagaNinA dhArAyAM saMvasatA // 49 // NAmeNa devsennutti| 2-racito darzanasArohAro bhavyAnAM navazate nvtii| abuhajaNabohaNatthaM teNeyaM viraiyaM suttaM // zrIpAzvanAthagehe suvizuddha mAghazuddhadazamyAm // 50 // isase mAlUma hotA hai ki inake gurukA nAma 3-darzanasArakI anya gAthAoMmeM jahA~ jahA~ saMva-. zrIvimalasena gaNadhara (gaNI) thA / darzanasAra tkA ullekha kiyA hai, vahA~ vahA~ 'vikkamarAyassa maraNapanAmaka granthake aMtameM ve apanA paricaya dete hue tassa' pada dekara vikrama saMvat hI prakaTa kiyA hai| likhate haiM: isake sivAya dhArA (mAlavA ) meM prAyaH vikrama saMvata hI pracalita rahA hai| 1-zrIvimalasenagaNadharaziSyaH nAmena devasena iti / 4 jai paumaNaMdiNAho sImaMdharasAmidivvaNANeNa / abudhajanabodhanArthe tenedaM viracitaM sUtraM // Na vivohai to samaNA kahaM sumaggaM payANaMti // For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 - jainahitaiSI [bhAga 14 sImandhara svAmIdvArA prApta divyajJAnake dvArA bodha dekha rahI thI svapnameM, bhojana mujhako mila gayA / na dete to munijana sacce mArgako kaise jAnate ? yadyapi bhUkha miTI nahIM, to bhI thA mana khila gyaa| isase yaha bhI nizcaya ho jAtA hai ki ve zrIku AhA bAsI bhAta ! roTiyA~ jinapara ghI thA: ndakundAcAryakI AmnAyameM the| caulAIkA sAga! miSTa susvAda sabhI thaa| __ bhAvasaMgraha ( prAkRta ) meM jagaha jagaha jyoMkI tyoM thI bhUkha khuba thA yadyapi khAya darzanasArakI aneka gAthAyeM uddhata kI gaI haiM pAnI pIkara eka orako paira bddh'aayaa| aura unakA upayoga unhoMne svanirmita gAthA- dekhA, oho sAmane, cale zvasurajI jA rahe / oMkI bhA~ti kiyA hai| isase isa viSaya meM koI unake pIche jeThajI dhIre dhIre A rahe // (4) saMdeha nahIM rahatA ki darzanasAra aura bhAvasaMgraha jeThAnI bhI eka hAtha sAsakA pakar3edonoM ke kartA eka hI devasena haiN| aura ekase priya kRSNAke karako jakar3einake sivAya ArAdhanAsAra aura tattvasAra / unake pIche calI A rahI haiM itarAtInAmake graMtha bhI inhIM devasenake banAye hue haiN| musakA karake kisI viSaya para kucha batarAtI / paM. zivajIlAlane inake 'dharmasaMgraha' naamke| sabakI najareM thIM par3I, car3hI sabhIkI bhRkuTiyA~ hA kapAla ! haiM bana gaI, mujhase kyA kyA kutruTiyA~ / "eka aura graMthakA ullekha kiyA hai; paraMtu vaha abhItaka hamAre dekhanemeM nahIM AyA hai| yAda tumhArI AjAne para jI masosa kara maiM thI rone lagI bhAgyako kosakosa kara;svapna-sarvasva / ve sukha, ve Ananda aura ve pyArI bAteM ve gahane, ve vastra aura ve rasamaya ghAteM-- (le0-bhagavanta gaNapati goiliiy|) kyA ho gaI patA nahIM, kahA~ gayA sukha sAja saba eka tumhAre hI binA naraka huA jaga Aja saba kyoM Aye the niThura isa taraha mujhe jalAne ? mujha dukhinIke lie sadayatA yoM dikhalAne / aisA kaha kaha jabhI prabho ! maiM vilapa rahI thI; ... zAntipradA vaha nIMda lagI thI kucha kucha Ane / isa abhAgya para phUTa phUTa ro-kalapa rahI thii| aura kaSTase uThA zAntisukhameM phuNcaane| parama dIpti-saMyukta nikaTa, tuma mere Ae; saca kahatI hU~ usasamaya, mujhe na kucha bhI dhyAna thaa| jhapaka gae dRga tumheM bhalI vidhi dekha na paae| kahA~ par3I hU~ ? kauna hU~ ? tanika na isakA bhAna thA // tumane Thor3I pakar3akara kahA-"priye kyoM ro rahI? maiM hU~ tere sAmane, bikala bhalA kyoM ho rahI?" varSA thI ho rahI rAta thI sUba a~dherI; TapaTapa thI cU rahI koTharI sArI merii| cauMka uThI phira vadana tumhArA tanika nihArA; isa katharIpara phaTI khaurako maiM simaTAe itanemeM baha calI tIvra locana-jala-dhArA / jitanA jitanA yatna rokanekA karatI thI; - sotI thI, yaha eka hAtha upadhAna banAe / utanA utanA tAvegase vaha jharatI thI; 1 bhAvasaMgraha 'mANikacaMda-graMthamAlA meM zIghra hI pighala gayA thA hRdaya yA varSAkA nava-DhaMga thA ! "chapanevAlA hai| presameM diyA jA cukA hai| ghanoM dRgoMkI hor3akA athavA vikaTa prasaMga thA ! 2 mANikacaMda graMthamAlAkA chaThA graMtha-zrIratnanandi (8) AcAryakRta TokAsahita chapA hai| tumane bharakara aMka kahA-aba ro na priye tU; 3 mA0 . mAlAke 13 veM aMkameM yaha chapa cukA hai| tujhe tana~gA nahIM vikala aba ho na priye tuu| For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11) duSprApya aura alabhya jaingrNth| __3112 duSprApya aura alabhya jainagraMtha / sadA rasgA sAtha dhairya aba kho na priye tU; Ageko yoM kaSTa bIja aba bo na priye tU / tumase isake bAdameM, hAya na kucha bolA gayA; . dukhodrekase tanika bhI hRdaya ma phira kholA gayA / 21 satyazAsana-parIkSA / tabataka maiM cetanA-hIna ho gaI premadhana ! jainasiddhAntabhavana ArAkI sUcIparase mAlUma rahI cetanA-rahita na jAne meM kitane kSaNa / para saceta ho uThI zIghra hI jaba ghabarA kara huA ki 'satyazAsanaparIkSA' nAmakA bhI koI aura gira par3I punaH bhItase maiM TakarA kara / jainagraMtha hai / nAmaparase yaha graMtha azrutapUrva mAlUma A~kheM merI khula gaI, sapanA sapanA ho gyaa| hotA thA aura aisA khayAla hotA thA ki zAyada pralaya huA palamAtrameM, saravasa apanA kho gayA // vidyAnaMdasvAmIkA banAyA huA ho / ataH dekhapUrva dizA thI loheta cir3iyA~ cahaka rahI thI; nekI utkaMThA utpanna huI aura bhavanake maMtrI kaliyA~ khula khula Dula Dula kara saba mahaka rahIM thiiN| sAhabako usake bhejaneke liye likhA gayA / taruoM para mRdu lalita latAe~ lahaka rahI thIM; paraMtu bhavanameM graMthakI eka hI prati hone Adike prAtaH pavaneM khela khelameM bahaka rahI thii| __kAraNa maMtrIsAhabane usake na bhejaneke liye yoM ve mere ghAvapara, namaka sabhI thI DAlatI, athavA 'hA-hI svapna para, thIM duSTAe~ ghAlatI // majabUrI jAhira kI aura yaha likhA ki lekhakakA prabaMdha karake usakI kApI karA dI _ kyA karatI kucha jora nahIM thA, basa ro AyA; jAvegI / bhavanameM eka vidvAn karkake AjAne mara jAU~ avilamba yahI manameM ho aayaa| kahA prANase--prANa ! kahA~ loM kaSTa sahoge ? para hAlameM; ukta graMthakA jo paricaya ma~gAyA tana-paMjarake saMga kahA~loM aura rahoge? gayA usase mAlUma huA ki yaha vidyAnaMda karatI hU~ maiM prArthanA-tanakA moha visAra do|| svAmIkA banAyA huA eka nyAyakA graMtha hai| aura duHkha-dAvAgnise kRpayA aba nistAra do // isakA maMgalAcaraNa isa prakAra hai:. * para suna lo aba janma na tuma nArIkA lenA; vidyAnandAdhipaH svAmirvidva-devo jineshvrH| lenA to mata bhUla paira bhAratameM denaa| yo lokaikahitastasmai namastAtsvAtmalabdhaye // 1 // denA ho jo par3e kabhI to jaina na honA;-- kyA jAneM jo par3e punaH aisA hI ronA / graMthake antameM prazasti Adi kucha nahIM hai, kara de tumako jaina hI, vaha adRSTa yadi adaya ho| bAlka vaha apUrNa aura adhUrA mAlUma hotA hai| janma udhara lenA jidhara, vijayita naya ho hRdaya ho|| usakA antima bhAga isa prakAra hai:(13) "na hi bhinnadezAsu vyaktiSu sAmAnyamekaM yathA sthUNAdiSu he adRSTa tuma ghora narakake dukha dikhalAo; vaMzAdiritipratIyate yato bhinnadezasvAdhAravRtitve satyekatvaM para, nArIko, hAya ! kabhI vidhavA na bnaao| tasya siddhayat svAdhArAntarAle'stitvaM sAdhayediti aura banAo hI to itanI dayA dikhAo:- . tadevamanekabAdhakasadbhAvAt bhAprAbhAkarairiTama / " usakI A~kheM aura hRdaya yoM gar3ho gar3hAo |jo ki dekhate hue bhI, dekhe vaha kucha bhI nhiiN| graMthake zurUmaM parIkSAke liye jina zAsanoMkA aura jAnate hue bhI, jAne vaha kucha bhI nahIM // nAmollekha kiyA gayA hai unakA dyotaka vAkya isa prakAra hai: For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '312 jainahitaiSI - [ bhAga 14 isa vAkyameM jinazAsanoM kA ullekha hai graMtha meM 6 unakA kramazaH bhATTa prAbhAkara' taka kathana " iha hi puruSAdvaita-zabdAdvaita-vijJAnAdvaita-citrAdvaita- hai, jise ukta graMthamAlA meM zrInAgasena AcAzAsanAni cArvAka-bauddha-sezvara-nirIzvara-sAMkhyanaiyyA ryakA banAyA huA prakaTa kiyA hai| vaha zrInAgayika-vaizeSika-bhATTa-prAbhAkarazAsanAni tattvopaplutazAsa sena AcAryakA banAyA huA hai yA ki nahIM, namekAntazAsanaM ceti anekazAsanAni pravartante / " isa viSayakA vicAra hamane eka alaga noTadvArA upasthita kiyA hai / paraMtu yahA~ hama sirpha itanA batalAnA cAhate haiM ki ukta tattvAnuzAsana se bhinna eka aura tattvAnuzAsanakA bhI patA calatA hai / digambara jaina granthakartA aura unake graMtha ' nAmakI sUcImeM samantabhadra ke graMthoM meM ' tattvAnuzAsana' kA bhI eka nAma hai ? zvetAmbara kAnphareMsadvArA prakAzita 'jainagranthAvalI' meM bhI tattvAnuzAsanako samantabhadrakA banAyA huA likhA hai aura sAtha hI yaha bhI prakaTa kiyA hai ki usakA ullekha sUratake una seTha bhagavAnadAsa kalyANadAsajIkI prAiveTa riporTa meM hai jo ki piTarsana sAhabakI naukarI meM the / aura bhI kucha vidvAnoMne samaMtabhadrakA paricaya dete hue unake graMthoMmeM ' tattvAnuzAsana' kA bhI nAma pragaTa kiyA hai / parantu aneka prasiddha bhaMDAroM kI sUciyA~ dekhane para bhI abhItaka hamako yaha mAlUma nahIM huA ki svAmI samantabhadra banAyA huA tattvAnuzAsana graMtha kisa jagaha maujUda hai aura yaha bhI abhItaka pUrI taura se nizcaya nahIM huA ki ukta AcArya mahodaya vAstavameM tattvAnuzAsana nAmakA koI graMtha banAyA hai yA ki nahIM / parantu khoja karanese itanA patA jarUra calA hai ki tattvAnuzAsana nAmakA koI dUsarA graMtha bhI banA hai, jisakA eka padya niyamasArakI TIkA meM padmaprabhamaladhAridevane 'tathAcoktaM tattvAnuzAsane isa vAkyake sAtha, uddhRta kiyA hai / vaha paya isa prakAra hai : kiyA gayA hai, aura aisA Upara uddhRta kiye antima bhAgase bhI prakaTa hai| aura isaliye tattvoplutAdi zAsanoM kI parIkSAkA bhAga ukta pratimeM nahIM hai / saMbhava hai ki bhATTa prAbhAkara zAsanoMkI parIkSAkA bhI kucha bhAga raha gayA ho / ataH dUsare zAstrabhaMDAroM meM isa graMtharatnakI pUrI pratikI khoja hone kI bahuta bar3I jarUrata hai, jisase isa pUre graMthakA uddhAra ho sake / yadi dUsare bhaMDAroMmeM bhI isa graMthakA itanA hI bhAga upalabdha ho to yaha samajhanA hogA ki vidyAnaMda svAmI ise pUrA nahIM kara sake haiM aura yaha unakA antima graMtha hai / parantu bhavanameM isa graMthakI prati devanAgarI lipimeM hai aura sUcI meM usakI lipikA saMvat 1960 diyA hai / isase mAlUma hotA hai ki yaha prati kisI dUsarI prati - parase abhI kucha hI varSa hue karAI gaI hai / bahuta saMbhava hai ki mIlAna ke liye vaha mUlya prati bhI abhI mila sake / ataH isake liye jarUra prayatna honA cAhiye / isa graMtha meM bahuta jagaha 'uktaM ca bhaTTAkalaMkadevaiH ' ' uktaM ca svAbhisamantabhadrA - cAryaiH' aise vAkya pAye jAte haiM / vidyAnaMda svAmIkA grantha honese yaha niHsandeha eka mahattva kA graMtha hai aura isakA zIghra uddhAra honA cAhiye / 22 tattvAnuzAsana (dvitIya) / eka ' tattvAnuzAsana' nAmakA graMtha 'mANikacaMda - digambara jainagranthamAlA' meM prakAzita ho cukA For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11 ] 'utsa kAryakarmANi bhAvaM ca bhavakAraNaM / svAtmAvasthAnamavyagraM kAyotsargaH sa ucyate // " duSprApya aura alabhya jaina graMtha / yaha paya maNikacaMdagranthamAlAdvArA prakAzita ukta tattvAnuzAsanameM nahIM hai / aura isa liye yaha kisI dUsare hI tattvAnuzAsanakA padya hai, aisA kahane meM kucha bhI saMkoca nahIM hotA / padyaparase graMtha kucha kama mahattvakA mAlUma nahIM hotA / saMbhava hai ki jisa tattvAnuzAsanakA ukta paya hai vaha svAmI samaMtabhadrAcAryakA hI banAyA huA ho / yadi aisA ho aura vaha graMtha upalabdha ho jAya to use jainiyoMkA mahAbhAgya samajhanA cAhiye; kyoMki svAmI samaMtabhadrake graMtha prAyaH bar3e hI mahattvazAlI aura advitIya hote haiM / hamAre khayAlase, samaMtabhadrake dUsare mUla graMthoM kI taraha yaha graMtha bhI AkAra meM choTA hogA / aura kisI guTake AdimeM talAza karanese milegA / jinavANI ke bhaktoMko cAhiye ki ve apane apane yahA~ ke zAstrabhaMDAroMmeM isa graMtharatnakI jarUra talAza kareM aura kucha paropakArI bhAiyoMko samantabhadrake tatvAnuzAsana para pAritoSika bhI nikAlanA cAhiye / eka tatvAnuzAsana nAgacaMdra munikA bhI banAyA huA kahA jAtA hai aura jainagranthAvalI meM usakI zlokasaMkhyA pA~ca hajAra dI hai / mAlUma nahIM yaha kahA~ke bhaMDArameM maujUda hai, isakI bhI talAza honI cAhiye / ( kramazaH ) tattvAnuzAsana ke kartA / jo huA muni 4 mANikacaMda - digambara jaina graMthamAlA meM tatvAnuzAsana ' nAmakA graMtha prakAzita hai usameM usake kartAkA nAma ' nAgasena diyA hai | aura graMthake paricaya meM vIracaMdradeva, zubhacaMdradeva tathA maheMdradevako nAgasena ke vidyAguru aura vijayadevako dIkSAguru prakaTa kiyA hai / 313 yaha saba jisa AdhArapara prakaTa kiyA gayA vaha graMthakI prazastike nimnalikhita do padya haiM:zrIvIracaMdrazubhadevamaheMdradevAH zAstrAya yasya guravo vijayAmarazca / dIkSAguruH punarajAyata puNyamUrtiH zrInAgasena munirudyacaritrakIrtiH // 256 // tena pravRddhadhiSaNena gurUpadezamAsAdya siddhisukhasaMpadupAyabhUtaM / tattvAnuzAsanamidaM jagato hitAya zrInAgasenaviduSA vyaraci sphuTArthe // 257 // bambaI ke maMdira kI jisa eka mAtra pratiparase yaha graMtha chapAyA gayA hai saMbhava hai ki usameM ye donoM paya isI prakArase diye hoM / paraMtu jayapura se hamane eka prAcIna zuddha prati ma~gAkara usaparaseM isa graMthakA jo mIlAna kiyA to mAlUma huA ki usameM prazastike dUsare payake antima caraNa meM ' nAgasena ' ke sthAna meM ' rAmasena pATha diyA hai| Arake jaina siddhAntabhavanakA yahI tattvAnuzAsana, jise sUcImeM galatIse 'zrIrAmezvara kA banAyA huA likhA hai aura jisa C kAraNa hameM bahuta kucha likhA par3hI karanekA kaSTa uThAnA par3A, isa samaya kalakatte meM hai / kumAra deveMdraprasAdajIne usa parase jo eka nakala utaravAkara hamAre pAsa bhejI hai usameM bhI, isa caraNa meM, nAgasenakI jagaha rAmasena hI pATha diyA hai / isa pAThake anusAra donoM padyoMkA artha yaha hotA hai ki - ' zrIvIracaMdra, zubhadeva, maheMdradeva aura vijayadeva ye cAroM jisake zAstraguru arthAt vidyAguru the aura phira puNyamUrti tathA udyacaritrakIrti aise zrInAgasena nAmake muni jisake dIkSAguru hue usa prabuddhabuddhi zrIrAmasena nAmake vidvAnane gurUpadezako pAkara, yaha siddhasukhasaMpadAkA upAyabhUta aura sphuTa arthako lie hue tattvAnuzAsana nAma For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 kA graMtha jagatake hitake liye racA hai|' jahA~- vaisA likha diyA ho to isameM kucha bhI Azcarya taka hama samajhate haiM yaha artha donoM payoMkI nahIM hai / aura yaha bhI saMbhava hai ki pahale padyameM zabdaracanA parase bahuta kucha sIdhA, susaMgata aura jo nAgasena likhA thA usIke khayAla tathA prAkRtika mAlUma hotA hai / viparIta isake, saMskArase dUsare padyameM bhI nAgasena likhA gayA chape hue pAThako jyoMkA tyoM rakhanekI ho aura isa taraha para lekhakase bhUla huI ho| hAlatameM, ' nAgasenakI punarAvRtti bahuta khaTakatI tattvAnuzAsanakI isa chapI huI pratimeM vaise bhI hai / ' saH ' Adi zabdoMko Uparase lagAkara pacAsoM azuddhiyA~ pAI jAtI haiN| yadi bambaIke pahale padyakA artha karanA hotA hai aura vijaya, maMdirakI vaha prati bilakula isIke mutAbika hai devako khIMca-khA~cakara nAgasena munikA dIkSAguru to kahanA hogA ki vaha prati bahuta kucha azuddha banAnA par3atA hai| isa liye hamArI rAyameM jaya- hai aura usameM aisI bhUlakA ho jAnA koI bar3I purAdikI pratiyoMkA uparyukta pATha bahuta kucha ThIka bAta nahIM hai / vidvAnoMko cAhiye ki ve dUsare mAlUma hotA hai aura usake anusAra yaha graMtha sthAnoMkI aura bhI pratiyoMse isa bAtako acchI 'zrInAgasenamunikA banAyA huA na hokara taraha jA~ca leveM aura use sarvasAdhAraNa para prakaTa unake dIkSita ziSya zrIrAmasena vidvAnakA kara deveM, jisase eka vidvAnakI kRti vyartha hI banAyA huA jAna par3atA hai / paM0 AzAdharajI dasare vidvAnakI kRti na samajha lI jAya / yadi bhI apane anagAradharmAmRtake 9 veM adhyAyameM, ve bhI isa graMthako zrIrAmasenakA hI banAyA huA isa graMthakA eka padya ' rAmasena' ke nAmase ud- nizcita kareM to unheM sAthameM yaha bhI khoja dhRta karate haiM / vaha uddharaNa isa prakAra hai- karanI cAhiye ki ye rAmasena nAmake vidvAna "tathA 'zrImadrAmasena pUjyairapyavAci vikramakI 13 vIM zatAbdIse kitane pahale hue svAdhyAyAdhyAnamadhyAstAM dhyAnAtsvAdhyAyamAmanat / haiM, inakA vizeSa paricaya kyA hai, aura inakA dhyAnasvAdhyAya saMpattyApAmAtmA prakAzate // 81 // ullekha aura kisa kisa graMthameM pAyA jAtA hai| isase yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai paM0 AzAdharajIne inake liye bahuvacanAnta ki yaha graMtha nAgasenakA nahIM, kiMtu 'rAmasena' 'pUjya' zabdakA prayoga kiyA hai jisase ye koI kA banAyA huA hai| 'nAga' aura 'rAma' bar3e AcArya mAlUma hote haiM / tattvAnuzAsana ye donoM zabda likhanemeM bahuta kucha milate jula- nAmakI kRti bhI acche mahattvako liye hue hai| tese mAlama hote haiN| hastalikhita graMthoMke patra saMbhava hai ki ye vahI rAmasena AcArya hoM varSA Adike kAraNa aksara cipaTa jAyA karate jinako 'darzanasAra' meM mAthurasaMghakA utpAdaka haiM aura unako chur3Ane meM kisI kisI akSarakA likhA hai aura jinakA samaya vi0 saM0 953 kucha bhAga ur3akara usakI AkRti bhI badala diyA hai / vidvAnoMko isa viSayakI khoja jAyA karatI hai| aisI hAlatameM yadi kisI karanI caahiye| lekhakane 'rAma' ke sthAnameM 'nAga' par3hakara For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] zAstrIya-carcA / ... 315 shaastriiy-crcaa| - TIkA--yadbhavatyavIja niji nirvartimaM nirgata madhyasAra prAsukaM kRtaM caiva jJAtvA'zanIya tadbhekSya N EKK munayaH pratIcchaMti // 1-kyA muni kaMdamUla khA sakate hai| ina donoM gAthAoMmeMse pahalI gAthAmeM munike UparakA prazna hamAre bahutase pAThakoMko eka- liye 'abhakSya kyA hai' aura dUsarImeM 'bhakSya dama khaTakegA aura ve uttarameM sahasA 'nahIM' kyA hai, ' isakA kucha vidhAna kiyA hai / zabda kahanA caaheNge| paraMtu zAstrIya carcA meM isa pahalI gAthAmeM likhA hai ki jo phala, kaMda, / ' prakArake jabAnI uttaroMkA kucha bhI mUlya nahIM mUla tathA bIja agnise pake hue nahIM haiM aura hai| isameM kevala vahI uttara grAhya ho sakate haiM aura bhI jo kucha kacce padArtha haiM una sabako jo zAstrapramANako liye hue hoN| ataH ukta anazanIya (abhakSya ) samajhakara ve dhIramuni praznakA samAdhAna karane ke liye zAstrIya pramANoMke bhojanake liye grahaNa nahIM karate haiN| dUsarI anusaMdhAnakI jarUrata hai| hama bhI isa viSayameM gAthAmeM yaha batalAyA hai ki jo bIjarahita haiM, Ana kucha yatna karate haiN| jinakA madhyasAra (jalabhAga ? ) nikala gayA hai digambara sampradAyameM 'mUlAcAra' nAmakA eka athavA jo prAsaka kiye gaye haiM aise saba khAneke atizaya prAcIna aura prasiddha graMtha hai, jise padArthoMko bhakSya samajhakara muni loga bhikSAmeM zrIvaTTakera AcAryane banAyA hai| zvetAmbaroMmeM grahaNa karate haiN| 'AcArAMgasUtra' ko jo pada prApta hai digambaroMmeM mUlAcArako usase kama pada prApta nahIM hai| diga- mUlAcArake isa saMpUrNa kathanase yaha bilakula mbara sampradAyameM yaha eka bar3A hI pUjya aura spaSTa hai aura anazanIya kaMda-mUloMkA 'anamipakka' mAnanIya graMtha samajhA jAtA hai| zrIvasunandI saiddhA- vizeSaNa isa bAtako sApha batalA rahA hai ki ntikane isa para 'AcAravRtti' nAmakI eka jaina muni kacce kaMda mUla nahIM khAte paraMtu saMskRta TIkA bhI likhI hai jo sarvatra prasiddha animeM pakAkara zAka-bhAjI Adike rUpameM hai aura bar3e gauravake sAtha dekhI jAtI hai / isa prastata kiye hae kaMda-mala ve jarUra khA sakate graMthakI nimnalikhita do gAthAoM aura unakI , kA haiN| dUsarI gAthAmeM prAsuka kiye hue padArthIko saMskRtaTIkA parase ukta praznakA acchA samA- . bhI mojanameM grahaNakara lenekA unake liye vidhAna dhAna ho jAtA hai, isIse hama unheM nIce uddhRta karate haiM: kiyA gayA hai / yadyapi agnipakka bhI prAsuka hote phalakaMdamUlavAyaM aNaggipakaM tu AmayaM kiNci| haiM, paraMtu prAsukakI sImA usase kahIM adhika paccA asaNIyaM Navi ya paDicchaMti te dhIrA // 9.59 // TIkA-phalAni kaMdamUlAni vIjAni cAgnipa- milAe aura yaMtrAdikase chinna bhinna kiye hue kvAni na bhavaMti yAni anyadapi AmakaM yatkicidana. zanIyaM jJAtvA naiva pratIcchaMti nAbhyupagacchati te dhIrA nimna likhita zAstraprasiddha gAthAse prakaTa hai|iti / yadazanIyaM tadAhaHjaM havadi aNabIyaM NivaTima phAsuyaM kayaM ceva / sukaM pakkaM tattaM aMbila lavaNehi missiyaM davvaM / / "pAUga esaNIyaM taM bhikkhaM muNI paDicchaMti // 9-60 // jaM jaMteNa ya chiNNaM taM savaM phAsuya bhANiyaM. For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jainahitaiSI [bhAga 14 prAsakake isa lakSaNAnusAra jaina muni agni- tyAgase bhI bar3hA huA hai ! muni to agnidvArA pakkake atirikta dUsarI avasthAoM dvArA prAsuka pake hue kaMda maloMko khAsakate haiM paranta ve hae kaMda maloMko bhI khA sakate haiM, aisA AtA gRhastha jo chaThI pratimA to kyA pahalI pratimAke hai| paraMtu pahalI gAthAmeM sApha taurase una kaMda bhI dhAraka nahIM haiM unake khAnese inakAra karate maloMko abhakSya ThaharAyA hai jo agnidvArA pake haiM, itanA hI nahIM balki unakA khAnA zAstrahA nahIM haiM aura isase sUkhane, tapane, Adi vihita nahIM samajhate ! yaha saba ajJAna aura dUsarI avasthAoM dvArA prAsuka hue kaMda mUla rUDhikA mAhAtmya hai!! maniyoMke liye abhakSya Thaharate haiM / ataH yA to 2-kyA sabhI kaMdamUla anaMtapahalI gAthAmeM kahe hue 'anagnipakka ' vizeSaNako kAya hote haiM ? upalakSaNa mAnanA cAhiye jisase sUkhe, tape Adi sabhI prakArake prAsuka kaMda-mUloMkA grahaNa ho sake Amataura para jainiyoMmeM yaha mAnA jAtA hai aura nahIM to yaha mAnanA paDegA ki mAniloga ki kaMdamUla saba anaMtakAya hote haiM-unameM phaloM tathA bIjoMko bhI agnipakakesivAya dasarI eka eka zarIrake Azrita anaMte jIva vidyamAna avasthAdvArA prAsuka honepara grahaNa nahIM kara . haiM- isa liye hamAre bahutase pAThakoMko yaha sakate; kyoMki gAthAmeM 'phalamUlakaMdavIyaM ' aisA prazna bhI kucha nayA sA mAlUma hogaa| parantu pATha hai, jisakA 'anaggipakka' vizeSaNa diyA gayA nayA ho yA purAnA, prazna acchA hai aura isakA hai paraMtu jahA~ taka hama samajhate haiM ukta anagnipakka nirNaya bhI zAstrAdhArase hI honA cAhie / hama vizeSaNako upalakSaNarUpase mAnanA jyAdaha bhI aisA hI yatna karate haiM:- , acchA hogA aura usase saba kathanoMkI saMgati gommaTasArake jIvakAMDameM, pratyeka aura anaMtabhI ThIka baiTha jAvegI / astu; ukta vizeSaNa kAyakI pahicAna batalAte hue, vizeSa niyamake upalakSaNarUpase ho yA na ho paraMtu isameM to koI taura para eka gAthA isa prakArase dI hai :saMdeha nahIM rahatA ki digambara muni agnidvArA mUle kaMde challI pvaalsaaldlkusumphlviije| pake hue-zAka bhAjI Adike rUpameM prastuta samabhaMge sadiNaMtA asame sadi hoti ptteyaa|| 187 // kiye hue kaMda mUla jarUra khA sakate haiM / hA~, isameM yaha batalAyA hai ki jisa kisI kaMdakacce kaMda-mUla ve nahIM khA sakate / chaThI pratimA- mUlAdikake tor3ane para samabhaMga ho jAya~ use dhAraka gRhasthoMke liye bhI unhIMkA niSedha kiyA anaMtakAya aura jisake samabhaMga na hoM-bIcameM gayA hai jaisA ki zrIsamaMtabhadrake nimnavAkyase . taMtu raheM, U~cA nIcA TUTe-use pratyeka samajhanA prakaTa hai: cAhiye / isase spaSTa hai ki kaMdamUla bhI do prakAmUlaphalazAkazAkhAkarIrakaMdaprasUnabIjAni / rake hote haiM, eka pratyeka aura dUsare anaMtakAya / nAmAni yo'tti so'yaM sacittavirato dayAmUrtiH // ukta gAthAke anantara eka dUsare vizeSa niyama parantu Ajakalake zrAvakoMkA tyAgabhAva kI pratipAdaka gAthA isa prakAra hai:bar3A hI vilakSaNa mAlUma hotA hai, vaha muniyoMke kaMdassava mUlassava sAlAkhaMdassa vAvibahulatarI / challI sANaMtajiyA patteyajiyA tu tnnukdii||188|| 1 yathA. zuSkapakradhvastAmlalavaNasaMmizradagdhAdidravyaM prAsukaM / iti. 1 Adika zabdase chAla, kopala, zAkhA, patra, puSpa, -gommttsaarttiikaayaaN| phala ra 2 2 / For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11 j isa gAthAmeM kaMdamUlAdikakI chAla (tvacA) ke sambaMdha meM eka vizeSa niyama diyA hai aura yaha batalAyA hai ki jo chAla jyAdaha moTI hotI hai use anaMtakAya aura jo jyAdaha patalI hotI hai usa chAlako pratyeka jAnanA cAhie / isase yaha pAyA jAtA hai ki kaMdamUlAdika apane sarvAMgarUpase anaMtakAya athavA pratyeka nahIM hote, unameM unakI chAlase vizeSa rahatA hai - arthAt, koI kaMdamUlAdika aise hote haiM jinakI chAla anaMtakAya hotI hai. paraMtu ve svayaMbhItara se anaMtakAya nahIM hote aura koI koI aise bhI hote haiM jo khuda bhItarase to anaMtakAya hote haiM paraMtu unakI chAla anaMtakAya nahIM hotI, vaha pratyeka hI rahatI hai / zAstrIya carcA | isake bAda gommaTasAra meM eka apavAda niyama aura bhI diyA hai aura vaha yaha hai ki ye kaMdamUlAdika ( 'Adi' zabdase prathama gAthokta chAla, koMpala, zAkhA, patra, puSpa, phala aura bIja * sabhI grahaNa karane cAhiyeM ) apanI prathamAvasthA meM pratyeka hote haiM / yathAH-- jeviya mUlAdIyA te patteyA paDhamadAe // yaha niyama isa bAtako sUcita karatA hai ki kaMdamUlAdika-cAhe ve samabhaMga hoM yA na hoM, unakI chAla moTI ho athavA patalI-apanI prathamAvasthAmeM saba pratyeka hote haiM / uttarakI avasthAoMmeM ve pratyeka bhI hote haiM aura anaMtakAya bhI aura unakI khAsa pahicAna Upara batalAI gaI hai / natIjA isa sAre kathanakA yaha nikalatA hai ki sabhI kaMdamUla anaMtakAya nahIM hote, na sarvAgarUpase hI anaMtakAya hote aura na apanI sArI avasthAoM meM anaMtakAya rahate haiM / balki ve pratyeka aura anaMtakAya ( sAdhAraNa ) donoM prakArake hote haiM; kisIkI chAla hI anaMtakAya hotI hai, bhItarakA bhAga nahIM aura kisIkA bhItarI bhAga anaMtakAya hotA hai to chAla anaMtakAya nahIM hotI; koI bAhara bhItara sarvAMgarUpa se anaMtakAya hotA hai aura koI isase bilakula viparIta kataI anaMtakAya nahIM 317 hotA; isI taraha eka avasthAmeM jo pratyeka hai vaha dUsarI avasthAmeM anaMtakAya ho jAtA hai aura jo anaMtakAya hotA hai vaha pratyeka bana jAtA hai / prAyaH yahI dazA dUsarI prakArakI vanaspatiyoMkI bhI hai| ve bhI pratyeka aura anaMtakAya donoM prakArakI hotI haiM--AgamameM unake liye bhI ina donoM bhedoMkA vidhAna kiyA gayA hai-jaisA ki Upara ke vAkyoMse dhvanita hai aura mUlAcArakI nimnagAthAoMse bhI prakaTa hai, jinameM pahalI gAthA gommaTasArameM bhI naM0 185 para dI hai: mUlaggaporavAjA kaMdA taha khaMdhabIjabIjaruhA / samucchimA ya bhaNiyA patteyANAMtakAyA ya // 213 // kaMdA mUlA challI khaMdhaM pattaM pavAlapupphaphalaM / gucchA gummA vallI taNANi taha pavvakAyAya 214 aisI hAlata meM kaMda-mUloM aura dUsarI vanaspatiyoMmeM anaMtakAyakI dRSTise Amataura para koI vizeSa bheda nahIM rahatA / ataH jo logaanaMtakAyakI dRSTise kacce kaMdamUloMkA tyAga karate haiN| unheM isa viSaya meM bahuta kucha sAvadhAna hone kI jarUrata hai| unakA saMpUrNatyAga vivekako liye hue honA cAhiye / avivekapUrvaka jo tyAga kiyA jAtA hai vaha kAyakaSTake sivAya prAyaH kisI vizeSa phalakA dAtA nahIM hotA / unheM kaMdamUloM ke nAma para hI bhUlakara sabako ekadama bAtakI jA~ca karanI cAhiye ki kauna kauna anaMtakAya na samajha lenA cAhiye; balki isa kaMdamUla anaMtakAya haiM aura kauna kauna anaMtakA nahIM haiM. kisa kaMdamUlakA kaunasA avayava anaMtakAya hai aura kaunasA anaMtakAya nahIM haiM, sAtha hI yaha bhI ki kisa kisa avasthAmeM ve anaMtakAya hote haiM aura kisa kisameM anaMtakAya nahIM rahate / aneka vanaspatiyA~ bhinna bhinna dezoMkI apekSA judA judA raMga, rUpa, AkAra, prakAra aura guNa-svabhAvako liye hue hotI haiM / bahutoM meM vaijJAnika rItise aneka prakArake parivartana kara diye jAte haiM / nAma-sAmyakI vajahase una sabako eka hI lAThIse nahIM hA~kA jA sakatA / saMbhava hai ki eka dezameM jo vanaspati For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 'jainahitaiSI [bhAga 14 anaMtakAya ho dUsare dezameM vaha anaMtakAya na hamArI shikssaa-sNsthaaeN| ho, athavA usakA eka bheda anaMtakAya ho aura dUsarA anaMtakAya na ho| ina saba bAtoMkI vidvAnoMko acchI taraha jA~ca karanI cAhiye aura jA~cake dvArA jainAgamakA spaSTa vyavahAra (lekhaka, zrIyukta bAbUlAlajI maasttr|) logoMko batalAnA caahiye| isa bAtake batalAnekI jarUrata nahIM ki jaina... ___ UparakI kasauTIse do eka kaMdamUloMkI jo samAjane zikSAko apanI unnatikA sAdhana samajha sarasarI jA~ca kI gaI hai use bhI hama Aja apane usake pracArakI ora dhyAna diyA hai, jisake pAThakoMke sAmane rakhate haiM aura AzA karate phalasvarUpa akele digambara sampradAyakI hI haiM ki vidvAn loga una para vicAra karake 20-25 varSameM aneka zikSAsaMsthAe~ najara Ane : apanI sammati prakaTa kareMgeH1-hamAre idhara adaraka bahuta taMtuviziSTa lagI haiM / ina saMsthAoMse prativarSa aneka zAstrI, hotA hai| tor3ane para vaha samabhaMga rUpase nahIM TUTatA, tIrtha, vizArada taiyAra ho rahe haiM, saMskRta nyAya U~cA nIcA rahatA hai aura bIcameM taMtu khar3e rahate vyAkaraNa sAhitya aura dharmazAstroMke vidvAnoMkI haiM / chAla bhI usakI moTI nahIM hotii| aisI saMkhyA saikar3oMpara pahuMca cukI hai aura aba vaha hAlatama vaha anaMtakAya nahIM ThaharatA / bambaIkI samaya dUra nahIM hai ki jaba, hamAre katipaya taraphakA adaraka hamane nahIM dekhA, paraMta usakI vidvAn netAoMkI icchApUrtisvarUpa, jainasaM-- jo soMTha idhara AtI hai vaha 'maidA soMTha' kahalAtI sthAoMmeM saMskRta vyAkaraNAdi par3hAneke liye . hai aura usake madhyameM prAyaH vaise taMtu nahIM hote, ajaina vidvAnoMko na DhU~r3hanA par3egA / paraMtu yaha isa liye saMbhava hai ki vaha anaMtakAya ho| saba hote hue bhI samAjako zikSAviSayaka vAsta___2-gAjara bhI aksara tor3ane para samabhaMga rUpase vika saMtoSa nahIM huA, aura yadi ina saMsthAnahIM TUTatI aura na usakI chAla moTI hotI hai| isa liye vaha bhI anaMtakAya mAlama nahIM hotii| oNkI kAryapraNAlI aisI hI banI rahI to bhaviSya____3-mUlIkI chAla moTI hotI hai aura isa meM bhI ukta saMtoSakI AzA karanA vyartha hai| liye use anaMtakAya kahanA cAhiye / paraMtu thoDA bhI samaya vicAra karanemeM lagAnese chAlako utAra DAlane para mUlIkA jo bhItarakA vidita ho jAyagA ki samAjane zikSAkI sAdhanabhAga prakaTa hotA hai usakI zirAe~, raga reze raza svarUpa saMsthAoMko sthApita kara unameM lakSAvadhi acchI tarahase dikhAI dene lagate haiM, tor3ane para / rupayA kharca karake jo zikSApracArakA kArya vaha samabhaMga rUpase bhI nahIM ttuutttaa| aisI haaltmeN| saMbhava hai ki mUlIkA bhItarI bhAga anaMtakAya na ho / / / kiyA hai vaha auroMkI apekSA bahuta hI kama hai, . 4-AlUkA UparakA chilakA bahuta patalA itanA hI nahIM, kiMtu ina saMsthAoMdvArA jo paMDita hotA hai| ataH vaha anaMtakAya na honA caahiye| tayyAra hue haiM ve prAyaH vartamAna samayase hajAra vidvAnoMko cAhiye ki ve bhI isI taraha AThau varSa pahaleke yugameM vicaraNa karanevAle kaMda-mUlAdikakI jAca kareM aura phira usake vyakti haiM / ina vicAroMko, anya dezoMkI kauna natIjese hameM sacita karanekI kRpA kreN| hama kahe, svadezake hI hue aura honevAle parivartanoMkA bhI inakI vizeSa jA~ca kareMge aura sAtha hI jJAna nahIM, unake hRdayakamalameM itihAsa, gaNita, dUsare kaMdamUloMkI bhI jA~cakA yatna kreNge| vijJAna, samAjanIti, arthanIti, svAsthya Adi AvazyakIya viSayoMkI vAyu bhI nahIM lgii| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] hamArI shikssaa-sNsthaaeN| yadi ve koI kAma karanA bhI sIkhe haiM to vaha saMtAnako pArasI mahArASTra Adi apane dezabhAprAyaH adhyApakI aura upadezakI karanA hai| iyoMke samAna to avazya zikSita banA ske| ___ aura dezoMkI bAtako na lekara jaba hama apane jainasamAjane vidyApremiyoMke kahanese lAkhoM dezavAsiyoMkI ora dekhate haiM taba hameM cakita rupaye zikSA pracArameM kharca kara diye aura kara honA par3atA hai / alpavayaska AryasamAjane rahA hai, isake eka nahIM aneka vidyAlaya khula thor3e hI dinoMmeM apane tathA auroMke hajAroM cuke haiM jinameM saikar3oM samartha aura asamartha chAtra bAlakoMko prAcIna tathA arvAcIna jagatkI zikSA pA rahe haiM / aneka chAtrAlaya bhI jArI ho bAtoMkA jJAtA banA diyA hai| unake kAlejoM, cuke haiM / itanA honepara cAhiye to yaha thA ki vidyAlayoM tathA gurukuloMmeM bAlaka bAlikA- samAja apane kRtyapara prasanna hotA aura isa para oMko dhArmika aura jIvana meM kAma AnevAle mopayogI kAryameM adhika bhAga letA / paraMtu aneka viSayoMkI acchI zikSA dI jAtI hai| aisA nahIM huaa| vaha dinoMdina udAsa hotA ina saMsthAoMse nikale hue chAtra prAyaH svAbhi- jAtA hai / jahA~ pAThazAlAoMkI carcA chir3I mAnI, nirbhIka, dezasevaka aura svAvalambI hote ki logoMke ceharepara udAsI jhalakI / caMdekI haiN| yaha saba zreya ukta samAjakI zikSApaddhati bAta uThI ki khisakanekA naMbara jArI huaa| aura saMsthAoMkI zAsanapraNAlIko prApta hai| bar3I kaThinAIse rupayeke denevAle Ane do do usake yahA~ sAmAjika saMsthAoMmeM kAma karane- Ane ciTrepara car3hAte haiM / pAThazAlAoMse loga vAloMkI kamI nahIM hai / viparIta isake jaina- itanA kyoM cir3hate haiM ? sahAyatA denemeM kyoM saMsthAoMmeM isa bAtakA akAla rahatA hai / hameM AgA pIchA karate haiM ? yadi aisA kahA jAve barAbara apanI jainasaMsthAoMke kAryakartAoMse ki ve apane bAlakoMko par3hAnA nahIM cAhate, " pAThazAlAmeM lar3ake hI nahIM Ate, paMca dhyAna athavA unake manameM kRpaNatA bahuta bar3ha gaI hai, hI nahIM dete, sahAyakoM para caMdA bakAyA paDA hai, to yaha ThIka nahIM jacatA / kAraNa ki,aise bahuvetana thor3A hai" ityAdi bAtoMkA dukhar3A sunanA tase jainI apane lar3ake lar3akiyoMko, zikSA par3atA hai / aura hajAroM lAkhoMkA dhruvaphaMDa rahate dilAneke liye, sarakArI pAThazAlAoMmeM bhejate bhI saMsthAse saMtoSaprada phala nahIM nikltaa| haiM aura unakI ruci vidyAbhyAsameM bar3hAne ke liye yadyapi hama ina saMsthAoMmeM barabAda honevAle unheM pratidina miThAI, phala, paisA Adi dete rupayA para samaya samaya pachatAvA karate rahate haiM, rahate haiN| prativarSa ratha calAne, maMdira banavAne. tathApi paMcamakAlake mAthe sampUrNa doSa mar3ha zikSA jIrNoddhAra karane, auSadhAlaya sthApita karane aura prabaMdhakI paddhatise aparicita honeke kAraNa aura jIvadayAkA pracAra karane Adi dharmakAyahI socakara kharcakI dhArA bahAye cale jAte ?meM bhI jainI bahuta kucha dhana kharca karate haiM, haiM ki zAlAke rahanese bhramaNa karate hue Ane- isase unameM vidyApremakA abhAva athavA dAnazI* vAle paMDita yA dhanI jana hameM kRpaNa to na latAkI kamI kahanA bhArI bhUla karanA hai| kaheMge / hamArI paMcamakAla mahArAjase vinaya hai jainiyoMkI udAsInatAkA kAraNa kyA hai, ki Apa isa zikSAvihIna jaina jAtiparase isakI khoja karanekI ora abhI samAjane apanI zani dRSTi uThAnekI zIghra kRpA kIjiye, dhyAna nahIM diyA / samAjameM vidvAnoMke do pradhAna tAki yaha jAti adhika nahIM to, apanI hI dala haiM eka paMDitadala dUsarA bAbUdala / ye For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 . jainahitairSA [bhAga 14 donoM dala apanI hI dhunameM masta haiM / jaba binA vyApAra kiye athavA hisAba-kitAba likhe suno taba inase yahI sunaneko milatA hai ki kAma nahIM calatA, ataeva hamAre liye vyApAabhI vidyAlaya thor3e haiM, loga apane lar3akoMko rika zikSA parama Avazyaka hai aura yahI kAraNa par3aneke liye nahIM bhejate / bAbuoMko binA hai ki apanI zikSAsaMsthAoMmeM isakA abhAva dasa bIsa jaina hAIskUla aura cAra chai jaina- dekhakara hama loga unase udAsIna hote jAte haiN| kAleja khule samAjakI udAsInatA ghaTanekI hama loga apane lar3akoMko par3hAnemeM lAbha to AzA nahIM dikhatI / unako rAta dina yahI samajhate haiM paraMtu ucca zikSA dilAnemeM pramAdI dhuna rahatI hai ki samAjameM grejyueToMkI saMkhyA haiN| apanI nijI zAlAoMmeM vyAvahArika viSakhUba bar3hAI jAve aura yaha tabhI ho sakegA jaba yoMkI zikSAkI kamI dekha vahA~ bAlakoMko bhejajaina hAIskUla aura kAleja kAphI saMkhyAmeM nemeM vizeSa lAbha nahIM samajhate / jaba koI hamase khuleMge / zikSApracAraka vidyAlaya, kAleja kahatA hai ki lar3akA miDila pAsa ho gayA AdikI vRddhi aura sthApanAse lAbha to avazya hai ise aba hAIskUlameM kyoM nahIM bhejate, to hamahogA paraMtu ina donoM dalavAloMne abhItaka isakA se yahI kahate banatA hai ki kyA hameM usase nahIM kiyA hai ki usa lAbhase samAjakI naukarI karAnA hai ? kAmalAyaka usane par3ha hI kSAviSayaka udAsInatAmeM kitanI kamI liyA hai, aba dukAnameM baiThAla kara vyApAra hogii| hamArI udAsInatA vAstavameM usa samaya sikhAya~ge / yadyapi hama ucca zikSAse anabhijJa sa samaya hamArI saMtAnako upayukta haiM tathApi hamAga uparyukta kathana sArahIna nahIM vyAvahArika zikSA denevAlI saMsthAoMkI sthApanA hai| hama prativarSa dekhate haiM ki hamAre yahA~ hAIhokara unakA paricAlana bhalIbhA~ti hone lgegaa| skUloM aura kAlejoMkI parIkSAoMmeM baiThe hue hama baNik haiM, hamArI jIvikAkA dvAra chAtra nirvAhake liye naukarI DhU~r3hane meM ghora paribANijya hai, jindagImeM pada pada para kAma par3ane- zrama karate haiM, naukarI cAhe vaha kitane hI parivAle (jIvoMke gyArahaveM prANa) dhanakI prAptikA zramakI kyoM na ho paraMtu ho aisI jisameM kurahamArA pratiSThita aura sukhasAdhya mArga vyApAra hI sIpara baiThanA aura Tebila para kAgaja rakhakara hai| vyApAriyoMkA hI hamAre yahA~ adhika mAna hai| likhaneko mile| ye vicAre vaise bhI itane kamaaparicita vyaktike pAracayake liye hama usake jora aura sAhasahIna ho jAte haiM ki yadi zAstrajJAnakI vizeSa pU~chatAcha na karake prAyaH kahIM parIkSAmeM phela ho gaye to mahInoM rote rahate usake vyavasAyako hI pU~chA karate haiN| aparimita haiM aura kaI eka to vidyAbhyAsako hI tilAMjali sAhityakA jJAtA aura atulanIya balazAlI de baiThate haiN| zikSAvibhAgane paThanakramameM sAhitya jainI yadi vyApArameM paTu nahIM hai to hama usakA gaNita bhUgola AdikI bharamAra to kara dI hai paraMtu prAyaH utanA mAna nahIM karate jitanA ki ina par3haneke pazcAt, hameM hI nahIM kiMtu anya vyavasAyadonoM guNoMse zUnya vyApArakuzala vyaktikA vAloMko bhI unase kitanI kama sahAyatA milatI karate haiN| paitRka sampatti pAnevAle dhanika jaina hai use sabhI jAnate haiM / apane gharameM lAkhoMkA bhale hI vyApAra na kareM, apane kArobArakA vyApAra hote hue bhI, eka siMghaIjIko bI. e. samhAlanA aura hisAba kitAbakA likhanA ve taka par3haneke bAda sAdhAraNa vetana para skUla bhale hI na jAne; paraMtu sAdhAraNa sthitivAloMkA mAsTarakA kArya karate dekha hamane apanI uparyukta For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 aGka 10-11) hamArI shikssaa-sNsthaaeN| kalpanAko yadi ThIka samajha liyA to isameM dhArmika kRtyoMko mihanatAnA lekara karanevAle hamArA doSa hI kyA hai ? yathArthameM hama uccazikSAke sajAtIya bhAIyoMko ghRNAkI dRSTise dekhate haiN| virodhI nahIM haiM, virodhI haiM to kevala AjakalakI hamAre yahA~ to prAyaH muni aura gRhatyAgI zikSApraNAlIke / kyoM ki usake dvArA zikSA prApta zrAvaka hI gRhasthoMse bhojana, zAstra tathA picchI Adi grahaNa karaneke adhikArI haiN| yahI kAraNa karanemeM hameM jitanA arthavyaya karanA aura kaSTa _ hai ki brAhmaNoMkI paddhatikA anukaraNa karanevAle uThAnA par3atA hai utanA lAbha nahIM hotA / isIse hamAre paMDitajana ina saMsthAoMse samAjako saMtohama ucca zikSA prApta karAnemeM pramAdI bana rahe haiM Sita karanemeM viphala hue haiN| paraMtu aba ina loaura yahI kAraNa hai ki hama, apanI udAsInatAke goMko apane kAmakI samAlocanA karane meM isa vAstavika kAraNako ThIka taura para na jatalA pramAdI na honA cAhiye, aba bhI kucha nahIM sakanekI vajahase, zikSAkI carcA chir3ate hI bigaDA hai| 'maunI bAbA' bana jAte haiN| kalA bahattara puruSakI, tAmeM do saradAra / jisa samaya zikSAkA abhAva kaha kara ___eka jIvakI jIvikA, dUjI jIva uddhAra / / samAjameM zikSApracArake liye Andolana jArI jabataka nItike isa dohepara dhyAna dekara kAma na kiyA gayA thA usa samaya logoMko yahI sUjhI kiyA jAyagA tabataka jAtimeM zikSAkA pracAra honA thI ki jahA~ tahA~ saMsthAe~ khulanese zikSAkA pracAra ho jAyagA / unakI isa bholI samajhane asambhava hai / use Ajakalake vidyAlayoMmeM dhArmika hI unheM Aja isa paramopakArI kAryase udAsIna zikSAke sAtha vyAvahArika zikSAkA prabaMdha karanA banA diyA hai / ve becAre to saMsthAoMkI paThana- hogA aura apanI jJAnaprasAra cAhanevAlI icchAko praNAlI racane aura unake prabaMdha karanekA bhAra pUrNa karane ke liye aise miDilaskUla (pAThazAlA), paMDitoMpara rakhakara isa AzAse nizcinta ho hAIskUla ( vidyAlaya), kAleja (mahAvidyAgaye ki ye loga hamArI AvazyakatAoMko laya ) kholane par3eMge jinameM jIvikAke sAdhanoM avazya dUra kareMge, paraMtu unakI vaha AzA kI zikSA pradhAnataH dezabhASAmeM dI jAya / prAcIna saphalIbhUta nahIM huI / paMDitoMne jisa pAThyapra jainasAhityake jAnaneke liye prAkRta, saMskRtAdi NAlIkA Azraya liyA vaha usa samAjakI thI jisake yahA~ paThana, pAThana, yajJa, havana Adi bhASAe~ aura zAsakoM tathA videzIvyApAriyoMse dhArmika kRtya karane tathA vAdavivAdameM pAMDitya vyavahAra karanaka Alaya aga vyavahAra karaneke liye a~garejIbhASA sIkhane kI prakaTa karane yogya jJAna prApta kara lenese hI jIvakI bhI AvazyakatA hai paraMtu vaha utane hI aMzameM, jIvikA calatI aura aMtameM jIvakA uddhAra jitanese dUsareke bhAva samajha sakeM aura apane honA mAnA jAtA hai / sAtha hI, ina kRtyoMke kara- dUsaroM para prakaTa kara skeN| nepara hI usa samAjake vyaktiyoMkI pratiSThA hotI vartamAnameM jainiyoMkI jitanI zikSA saMsthAe~ - hai| paraMtu hamArI samAjameM yaha bAta nahIM hai| hama haiM ve saba svataMtra haiM aura apanI apanI DhaphalI loga bhagavAnakI pUjA svayaM karate haiM, bhagavAnake apanA apanA rAga AlApane meM masta hai| unake prabaMnikaTa apanI prArthanA kisI dUsare vyaktike dhaka aura kAryakartA apanI apanI saMsthAkI dvArA pahu~cAnA acchA nahIM samajhate, balki par3hAI aura vyavasthAkI sadaiva prazaMsA hI kiyA For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 karate haiN| yadi kabhI kisIke kahanese unheM mAnanavAlAka mu~hase yahI upadeza sunaneko saMsthAmeM kisI prakArakI truTi svIkAra milate haiM ki "bhAI mithyAtviMyokI bAtoMmeM karanI par3atI hai to usakA kAraNa ve dhanAmAva kyA dharA hai, apanese jo bane so karo, isa paMcama batalAkara doSamukta ho jAte haiN| ina saMsthA- kAlameM unnatikI AzA karanA vyartha hai|" Adi oMmeM pArasparika sambandha na honese eka bar3I hAni apane garuoMke aise vacanAmRtoMse hamArI hArdika yaha ho rahI hai ki inameM kAma karaneke liye yogya saMkIrNatA sadaiva balavatI banI rahatI hai / abhI bahuta vyakti va par3hane ke liye yogya chAtra nahIM milte| jina / dina nahIM hue ki eka pAThazAlAmeM vyApArika kahIM kahIM to sAla bharameM tIna tIna cAra AST cAra zikSA dilAne ke pakSapAtI ajaina paMcakI sammati cAra pAThakoMkA parivartana ho jAtA hai / pAThya mAnakara kArya karanekI taiyArI dekha hamAre eka granthoMkA yaha hAla hai ki zAlAke prArambhase jArI bAbAjIko yaha ciMtA ho gaI thI ki kahIM hue graMtha hAnilAbha para dhyAna diye binA abataka aisA na ho ki aisI salAha denevAle mahAzayake par3hAye jA rahe haiM aura kahIM kahIM sAlameM eka hI pherameM par3akara garIbinI pAThazAlAke mAthe jainaviSayake tIna tIna graMthoMkA parivartana ho jAtA hai| pAThazAlAke badale mahAjanI pAThazAlAke kunAprabaMdhakA vicitra hI hAla hai / zuddhAmnAyiyoMkI makA dhabbA laga jAve / isI AzaMkAse vizuddha saMsthAoMkI.prabaMdhakAriNI sabhAoM meM ajai- zaMkita ho Apane khUba uchala kUda macAI, jisase naukA cunAva hI nahIM hotA; yadi bhalase kisI phala vahI huA jo hAnA cAhiye thA, arthAt abhAginI saMsthA meM ho bhI jAve to loga usakI ajaina paMcoMne usa pAThazAlAke kAmameM yoga sammatimAtra sunate haiM, usake anakala kArya karane- denA baMda kara diyA aura pAThazAlA unakI meM unheM sadaiva saMsthAke mithyatvinI bananekA saMgatise bar3hanevAle parigrahake pApase baca gaI ! Dara lagA rahatA hai| ajaina paMcane pAThya graMtha, hamArI rAyameM samAjako aba apane ina kuprabaMdha, pAThakakI niyukti, pRthaktva Adike viSa- saMskAroMko dUra kara denA caahiye| yameM kitanI hI acchI salAha kyoM na dI ho, use apane dhanika bhAIyoMkI sampattika vaha apanI sammatike anukUla ni.svArtha bhAvase rakSaNArtha aura nirdhanoMkI sukhasAdhya jIvikA kAma karaneko kitanA hI taiyAra kyoM na ho jAve, banAneke liye vyApArika vidyAlaya kholane meM paraMtu ajainoMko mithyAtvakI hI mUrti samajhane- bilamba na karanA cAhiye / dezameM nirdhanatAkI vAle hamAre jainIbhAI apane isa paMcakI bAta bAr3ha joroM para hai, maha~gAI mu~ha phAr3e garIboMkI para calanekA sAhasa nahIM kara skte| "samaya ora bar3ha rahI hai, jainasamAjameM garIboMkI saMkhyA kyA batalA rahA hai, hamAre par3osI apanI apanI bhI kama nahIM hai, isase aba zikSAkAryako unnatike liye kyA kyA kara rahe haiM, unnatipathameM bar3I sAvadhAnatAke sAtha calAnekA samaya hai| dUsarI jAtiyoM tathA dharmoMvAle hamase kitane duHkhakI bAta hai ki apane dhanika bhAIyoMke Age bar3ha rahe haiM" ina bAtoMko abbala to, sabe- yahA~ munIma mukhtAragArIke saikar3oM sthAna rese AdhI rAtataka vyApAra dhaMdhoM meM phaMsa rahaneke khAlI hone para bhI ina padoM para kAma kAma karanekI kAraNa, hameM jAnanekI phurasata hI nahIM milatI, yogyatA na rakhanese tathA nAnA prakArake vyApAroMdUsare hameM sadaiva apaneko sAdhuoMke sthAnApanna ko dekhate hue bhI udyogadhaMdhoMke jJAnase zUnya For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] hamArI zikSA sNsthaaeN| 323 honeke kAraNa hajAroM jainI baMjI aura majadUrI aura prAntoMkI apekSA buMdelakhaMDa aura madhya-- sarIkhe ghora parizramasAdhya pezoMko kara rahe haiM; paraMtu prAMta zikSAmeM bahuta pIche haiM / yahA~ akSara aura to bhI inakA " nau khAye terahakI bhUkha" se aMka jJAnavAle jainI bhAI saikar3e pIche 20-25 nAtA nahIM TUTatA / ye samAjake tIna cauthAI MS bhale hI mila jAveM, paraMtu jinheM sabhya samAja zikSita kaha sake aise vyakti saikar3emeM eka do hI. bhAgako dabAye baiThe haiN| inakI unnatise hI samAja mileNge| inhIM donoM prAMtoMmeM paravAra, golApUrava, kI unnati hai| dhanika bhAgase inakA ghaniSTha golAlAre bhAiyoMkA bahutAyatase nivAsa hai| sambaMdha hai, isa kAraNa Dara hai ki kahIM dravyopA isase paravAra mahAsabhA athavA madhyaprAMta buMdelajanake sAdhanoM aura zaktike abhAvameM ye garIba khaMDa prAMtika sabhAko adhika nahIM to, eka aise zAkhAmaga bane rahakara apane dhanI sambandhiyoMke vidyAlayakI sthApanA avazya karanI cAhiye jisase sampatti-bAgako caTa na kara jAveM / kahAvata hai pAThazAlAoM aura vidyAlayoMmeM kAma karaneke . ki " sUkhA IMdhana gIleko lekara jala jAtA liye adhyApaka taiyAra hoveM, tathA vyApArI aura hai|" dhanika kahA~ taka hAtha sikor3eMge ? dene vyApAriyoMke yahA~ kAma karanevAle munIma mu. kI icchA tathA sAmarthya na hote bhI dayA aura khtAra bhI taiyAra hoveM / yadyapi aise vidyAlayako lokalAjake dabAvase dabane para kucha na kucha sthApita karanA aura usase icchita phala pAneke denA hI pdd'egaa| isase zrImAnoMko cAhiye ki liye use bhalI bhA~ti calAnA kaSTasAdhya kArya hai, zIghra samayopayogI zikSAsaMsthAe~ sthApita kareM tathApi vaha asAdhya nahIM hai / hamAre dhanika baMdhuaura vidvAnoMko cAhiye ki zAstrI aura greju- oMke dilameM yadi A jAya to ve Arthika sahAyatA' eToMke banAnekI dhunako kama karake ina garIboM- majadI meM ise sthApita kara sakate haiM aura ko vyApArika (audyogika) zikSA denekA vidvAn bhAI apane mitra ajaina vidvAnoMkI sahAzIgha prabaMdha kreN| yatA lekara use sahajameM calA sakate haiM / aba saMsthAoMse samyak phala prApta karaneke liye samaya badala gayA hai| loga dhArmika utsavoMmeM unakI vyavasthA aura pAThyapraNAlIko samyak bhinnadharmAvalambiyoMko, mithyAtvI nAstika banAnA Avazyaka hai| vyavasthAke liye zikSA- Adi kahakara, bulAne aura sammati leneke paddhatike jJAtA, catura, udyogI aura samayA. virodhI bhAiyoMko tuccha dRSTi se dekhane lage haiN| - phira zikSA sarIkhe vyAvahArika aura AvazyakIya... nukUla vyavahAra karanevAle adhyApakoMkI khoja ___ kAryameM apane anubhavI, zikSAtattvajJa ajaina baMdhuhonI cAhiye, aura saMsthAko aise paMcoMke hAthoMmeM oMkI sammati aura sahAyatAse vaMcita rahanA yaha sauMpanekI jarUrata hai jo una. adhyApakoMke kaunasI aklamaMdI hai ! ataH isa prastAvita aukAryoMkA bhale prakAra nirIkSaNa karane aura unheM yomika vidyAlayakI prabaMdhakAriNI sabhAmeM aise samaya samaya para nirdiSTa tathA yathocita hI vyaktiyoMko niyata karanA cAhiye jo samA--- sahAyatA denake liye taiyyAra hoM / vinA jakI sthiti aura sAmAyaka bAtoMke. jAnakAra aisA kiye aba kAma nahIM calegA / Avazya- honeke sivAya udyogI aura zikSAtattvajJa ho... kIya viSayoMkA nirdhAra kara unapara vidvAnoMdvArA cAhe ve jaina hoM yA ajain| graMtha likhavAnese graMthoMkA abhAva dUra ho sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jainahitaiSI - pustakAlayoMkI sahAyatA / ( le0 - gulAbacaMda jaina vaidya, amarAvatI / ) " sArvajanika pustakAlaya janasamudAyake vizvavidyAlaya haiM / " vAstava meM dekhA jAya to jitanA lAbha pustakAlayoM dvArA ho sakatA hai, utanA anya saMsthAoM dvArA nahIM ho sakatA / anya vidyAsaMsthA oMse zikSA kevala vidyArthiyoM ko hI milatI dUsaroMko nahIM / paraMtu pustakAlayoMse samAjakI prAyaH sabhI vyaktiyoMko zikSA milA karatI hai / pustakAlaya ke dvArA baccoMse lagAkara vRddha avasthA taka ke sabhI strI puruSa samarUpameM apanI icchAnusAra jJAna prApta kara sakate haiM / saMsArameM jJAnaprAptikA sarvazreSTha aura sahaja upAya pustakAlaya hI hai / pustakAlayoM ke samAna udAratApUrvaka jJAnAmRtakI varSA karanevAlA dUsarA koI bhI upAya isa samaya nahIM hai / jisa deza, samAja aura jAtimeM pustakAlayoMkA Adara hai, jahA~para asaMkhya pustakAlaya vidyamAna haiM * aura jahA~ke kArnegI sarIkhe mahA dhanakubera apanI aTUTa saMpattiko rUr3hiyoMke pravAha meM na bahAkara samayopayogI AvazyakIya kAryoM meM dAna karate haiM, vaha amerikA deza, vahA~kA samAja aura jAti kaise ajJa aura dhanahIna raha sakatI hai ? nahIM kadApi nahIM / ' sArvajanika pustakA - laya manuSyasamAja ke dharmamaMdiroMse bar3hakara haiM, ' ' sArvajanika pustakAlaya mAnava samudAyake vi zvavidyAlaya haiM,' aisI jahA~ke dezavAsiyoMkI manobhAvanAe~ haiM, phira vaha deza kalA, kauzalya, vijJAnAdikA mahAn keMdra tathA dhanavaibhavasaMpanna rahA, to isameM kyA Azcarya hai / jisa samaya hamAre bhAratavarSa meM tathA hamAre jainasamAjameM isI [ bhAga 14 prakArakI ucca bhAvanAe~ thIM usasamaya hamAre dhArmika aura laukika vaibhavako dekhakara anya dharma aura deza mAre lajjAke natamastaka dikhAI dete the / lekina duHkhakI bAta hai, ki kucha zatAbdiyoMse hamArA jaina samAja graMthAlayoMke mahattvako bilakula bhUla gayA / isIse aisI hIna aura zocanIya dazA ho gaI / hamAre prAcIna jaina maharSiyoMne dazadharma ke svarUpameM cAra prakArakA tyAga ( dAna ) batalAyA hai, usameM zAstradAna bhI hai / isa zAstradAnameM tInoM ( AhAra, auSadha aura abhaya ) dAna garbhita ho jAte haiM / aneka vidvAn zAstradAnako vidyAdAnameM garbhita kara vidyAdAnakI hI mahimA gAte haiM / samAjameM vidyAkA abhAva dekhakara unakA AlApa eka prakAra se ucita bhI hai / kintu vAstavameM zAstradAnakA artha zAstrAlayoMkA nirmANa karanA hai / graMthAlayoM ke dvArA dharmakA pracAra aura sAmAjika unnati bahuta kucha ho sakatI hai / isI lie hamAre pUrvaja jinamaMdiroM ke sAtha sAtha graMthasaMgrahAlaya ( zAstraDAra ) sthApita karate Ae haiM / parantu kheda hai ki hamAre hI jainasamAja para vizeSa kara parivAra jAti para rUr3hiyoMkA, bher3iyAdhasAna buddhi ke aMdherakA aura mAnakaSAyakA itanA AkramaNa huA hai ki usake dvArA samAjakA sattva naSTa ho gyaa| rUr3hiyoMne use apanA dAsa banA liyA, bher3iyAdhasAna buddhine samAjameM apanA ADaMbara phailAyA aura isI ADaMbara ke dvArA mAnakaSAya prajvalita ho gaI / ina trikUToMke ekatra hone se dhar3Adhar3a maMdiroMpara maMdira banane lage / phira kisIkA lakSya zAstroddhArakI tarapha nahIM gayA / ina trikUToM ke AkramaNase maMdira banavAne aura ratha calAnekA uddeza bhraSTa hotA gayA / yahA~ ki jahA~para aneka maMdira hone ke kAraNa naye maMdiroMkI kiMcita bhI AvazyakatA nahIM thI For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakAlayoM kI sahAyatA / aGka 10-11 ] vahA~para aneka aura bhI naye naye maMdira taiyAra ho gaye, jinameM pUjA taka nahIM hotI / tIrthoke atirikta kahIM kahIM para itane maMdira haiM jitane ki vahA~para jainiyoM ke ghara bhI nahIM haiM / itane para bhI pratyeka maMdirameM bahusaMkhyaka pratimAe~ haiM jinakI sa~bhAlataka nahIM hotI / purAne jIrNa. zIrNa maMdira naSTa bhale hI ho jAveM, para hamArI jAti ke dhanika sajjana, aura paMcAyatiyoMke mukhiyA apane dravyakA vyaya gharake kAryoM meM arthAt saMtAnoM kI byAha sagAI meM, vezyAoMke nAca mujaroMmeM karate haiM aura yA dhArmika dRSTise naye maMdira banavAkara rathapratiSThA AdimeM karate haiM / rUr3hi, bheDiyAdhasAna buddhi aura mAnakaSAya ina trikUToMke kAraNa padaviyoMke liye, athavA bur3hApemeM byAha zAdI karake saMtAnotpAinake liye hamAre dhanika aura mukhiyA loga itane lAlAyita rahate haiM, ki mere pAsa usake likhaneke liye zabda nahIM haiN| siMghaI bananA mAnoM iMdrakA siMhAsana prApta karanA hai / jo vizeSa zrImAn haiM unakI icchA kevala siMghaI padavIse hI tRpta nahIM hotI, kintu ve uttarottara aura bhI vizeSa padaviyoMkI AkAMkSA rakhate hue siMghaIse savAIsiMghaI, seTha, savAI seTha, zrImaMta seTha aura mahA mahA zrImaMta seTha banane ke liye lAlAyita rahate haiM / inhIM maMdiroMkI adhikatAko dekhakara ba-hAr3a - zAlApatraka ' ke saMpAdakane jaina paMthAcI mAhitI " zIrSaka lekhameM idhara udhara kI bAteM likha kara jainiyoMke kAryakI vivecanA karate hue maMdiroMke nirmANarUpI eka babhArI kAryakA digdarzana karAyA hai| unhoMne likhA hai " jainiyoM kA Aja takakA karttavya * karma maMdiroMke nirmANa karane kA hI rahA hai / " Apa logoMko zAyada isa parase svAbhimAna utpanna ho, para svAbhimAnakI bAta nahIM, yaha hRdayabhedaka kaTAkSa hai| kaTAkSa na bhI ho to " CL 325 kyA yahI hamAre karttavyakI parama sImA hai ? hamako lajjA AnI cAhie ki anya loga hamArA kArya kevala maMdira nirmANa karanekA hI batalAte haiM ! hamAre pAsa isakA uttara bhI kyA hai ? yadi hamane koI anya Arthika mahatkArya kiyA hotA, sArvajanika hitakA kArya sthApita kiyA hotA, yA kisI sArvajanika kAryoMmeM yoga diyA hotA to Aja hameM yaha AkSepa na sunanA par3atA / hamArI kaumake mukhiyA aura dhanika logoMkI dAtRtvalAlasAkA zreya ina trikRToMko hI milanA cAhiye / isI liye ye loga na to samayakI AvazyakatAko jAnate . hai aura na dravyakA upayoga karanA hI inheM AtA hai| ye to kevala ina trikUToMke zikAra bana gaye haiM / ye bAteM kucha varSa pahalekI haiM / vartamAnasamayakA pravAha pahale ke samAna joroM para nahIM hai, taba bhI prativarSa do cAra naye maMdiroMke nirmANake sAtha sAtha rathapratiSThAe~ bhI hotI hI rahatI haiM / aba bhI hama loga nahIM cetate / yadyapi naye maMdira banAnA kama ho gayA hai, tathApi usake badale meM loga maMdiroMkI mInAkArI Adi aneka sajAvaTake kAryoMmeM behada rupayA kharca karate rahate haiM / inhIM kAryoMke sababase hamArI vartamAna saMsthAe~ jarjarita avasthAmeM apanA jIvana vyatIta kara rahI haiM / hamArI paraMparAgata rUr3hiyoM, bher3iyAdhasAna buddhi aura mAna kaSAyake kusaMskAra jainasamAjake dhanikoMko apane kartavyapatha para ArUr3ha nahIM hone dete / yadi aisI hI avasthA barAbara banI rahI to bhaviSyat meM vartamAnakI aneka saMsthAe~ mRtyumukhameM patita hue binA na raheMgI aura samAjako unnati ke badalemeM hAni hI uThAnI hogI / vartamAna meM jitanI prasiddha jainasaMsthAe~ haiM unakA uddeza vidyArthiyoMko dhArmika aura laukika zikSA denekA hai / ve apane uddezya kI pUrti For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jainahitaiSI [bhAga 14 aneka aMzoMmeM kara bhI rahI haiM, parantu jabataka usane ekakI bhI na mAnI aura uparyukta nAnA --samAjameM baccoMse lagAkara vRddha avasthAtakake prakArakI zaMkAoMse paripUrNa eka patra nyUyArkasabhI strIpuruSa zikSita na hoMge taba taka unnati pustakAlayavibhAgako likhA aura pUchA honA eka bar3A hI vikaTa kArya hai / abhI hamAre ki pustakAlayako dAna karanA kahA~taka samAjameM aise bahusaMkhyaka strIpuruSa vidyamAna haiM Avazyaka aura upayukta hai ? usake patrakA jinheM eka akSara bhI par3hanA likhanA nahIM aataa| samAdhAnakAraka uttara 'nyUyArka lAyabrerIja' aba batalAiye, aisI avasthAmeM, ve kahA~taka nAmake mAsikapatrake saMpAdakane pustakAlayaapanI saMtAnoMko zikSita banAneke vicAra vibhAgakI taraphase nimna prakAra diyA hai| isI rakhate hoMge / hamAre hullar3a macAnese bhale hI kucha prakArake saMdeha aneka logoMke manameM bArabAra - bAlaka skUloMkI praveza kakSAoMtaka par3hA liye uThA karate haiM / yaha jAnakara saMpAdaka mahodayane jAya~, para itanese hI vidyArthI zikSita nahIM ho isa uttarako sarvasAdhAraNarUpa diyA hai aura * sakate / zikSAke liye yogya AcaraNa aura yaha saMpUrNa uttara pAThakoMke liye 'lAyabrerI buddhike vikAsakI AvazyakatA hai aura isakI miselenI' se yahA~ uddhRta kiyA jAtA hai,pati vinA mAtApitAke suzikSita hue kadApi saMpAdaka mahodaya likhate haiM, ki kisa prakAho nahIM sakatI / ina saba truTiyoMko dUra , ra rake sArvajanika kAryako sahAyatA karanA cAhie; karane aura samAjake pratyeka strIpuruSako zikSita isakA dRDha nizcaya karaneke liye pratyeka kAryake banAneke liye grAma grAma tathA nagara nagarameM bhale bure svarUpakA bhalIbhA~ti avalokana karanekA / nUtana DhaMgake sArvajanika jaina pustakAlayoM hakka dAtAroMko hai / usameM anya logoMko apane kI aura prAntaprAntameM eka bRhat aiti svayaM sthira kiye mata bilakula satya haiM aisA hAsika graMthasaMgrahAlayakI bahuta bar3I AvazyakatA hai| kahanekA yadyapi adhikAra nahIM hai, tathApi "pustakAlayakI hI sahAyatA kareM" yaha jo amerikAke eka zrImAnakI icchA koI bhArI " hama Agraha karate haiM, usameM jitanI upayuktatA hai - rakama apane nivAsasthAnake pustakAlayako dAna vahI dikhAnekA hamArA vicAra hai / vaha yukti* karanekI huI / usake salAhakAroMne usake dilameM aneka saMzaya paidA kara diye| unhoMne aneka saMsthAe~ vAda isa prakAra haibatalAI / kisIne kahA aspatAlameM dAna karo- 1--prathama yaha dhyAnameM rakhanA cAhie ki arthAt auSadhadAna do, kisIne kahA devAlaya pustakoMke dvArA manake bhItara jo vicAra, jitanI : banavA do; koI kahane lagA anAthAlayako kyoM jitanI bhAvanAe~ aura jisa jisa prakArake dhyeya * nahIM dete jisameM AhAra aura abhayadAnAdi hote haiM, unake yogase manuSyajIvanameM parivartana aneka lokopakArI kArya zAmila haiM, kucha hote hue, eka prakArakI jIvanazaktikA saMcAra aura logoMne pUchA ki yaMgamensa krizciyana esosiezana mAnava-jIvanakA jo vikAsa hotA hai vaisA pratyakSa Adi aneka dAnapAtra saMsthAoMke hone para bhI aura sthira rahanevAlA pariNAma anya kisI kAryake kevala pustakAlayako Apa kyoM dAna dete dvArA nahIM hotA / pratyakSa dharmokA astitva ho ! isaprakArake aneka prazna usake mitra aura bhI vAyabala, kurANa, veda Adi dhArmika graMthoM salAhakAra karate the aura use samajhAte the| parantu dvArA hI hai / manuSya jIvanakA jitanA bhalA yA For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] pustakAlayoMkI shaaytaa| 327 burA saMcAlana honA saMbhava hai vaha graMthoM dvArA car3hate samaya isabAtakA jJAna prApta karanA hotA jitanA sahajasAdhya hotA hai utanA anya kisI hai ki apane isa jIvanako acchA kisaprakArase dvArA nahIM bana sakatA / jIvita aura sphUrtidA- banAyA jAya " yaha bilakula satya hai| yaka graMthasaMgrahAlayameM jaisI zakti aura sAmarthya hai 3-'sArvajanika pustakAlaya' samAjakI vaisI bhalA anya kisa saMsthAmeM hai ? aisI eka hI saMsthA hai ki jisakA dvAra sadA ___ 2-'dharmAdAya' vibhAgameM AnevAlI jitanI muphta rahatA hai aura jo logoMko sarva samayoMmeM -saMsthAe~ haiM unameM pustakAlayahI eka aisI saMsthA kucha na kucha detI hI hai / hRSTapuSTa aura nirbalako, hai jisake sambaMdhameM mi0 kArnegI sarIkhe zrImAnoM tathA garIboMko, vRddhoM aura yuvakoMko, mahA dAnavIra puruSane kahA hai " yaha kisIko jagatakI AvazyakatAoMko khoja karanevAloM kucha bhI muphta nahIM detI aura na bhikhArI banAtI aura jagatke bandhanoMse mukta honevAloMko samAna hai|" dAna karanA eka bar3A bikaTa aura dhokhekA. bhAvase dekhanevAlI aisI pustakAlaya hI eka kArya hai / kisIkA bhI sAMpattika kalyANa kiyA saMsthA hai / saMpUrNa samAjako samRddha banAnevAle jAtA hai to usakI svataMtratA, AtmavizvAsa, kevala pustakAlaya hI haiM / anya dhArmika saMsthAupakAra buddhi Adi guNa kucha kucha parimANama to oMke uddeza kacha hI logoMko lAbha pahu~cAnevAle avazya hI hue vinA nahIM rahate; aura ina hote haiM, parantu pustakAlaya bahutoM kyA, sabhI saba guNoMkA mUlya mile hue dAnakI apekSA logoMko lAbha pahu~cAte haiN| bahuta adhika honeke kAraNa ve guNa usase na 4-kisI bhI nagara yA grAmameM ekatA aura , chur3Akara usakA kalyANa karanA mahA vikaTase prema bar3hAnevAlA sArvajanika pustakAlayake samAna vikaTa hai / aspatAla, yaMgamensa krizciyana eso siezana, anAthAlaya Adi saMsthAoMke kAraNa anya dUsarA prabala sAdhana nahIM hai / dUsarI aise guNoMke apaharaNa honekA bArabAra bhaya rahatA saMsthAoMke kAraNa samAjameM bheda aura paMtha upa sthita hote haiM, aneka samAjoM tathA jAtiyoMmeM hai / para sArvajanika pustakAlaya logoMko jo kucha amUlya nidhi arpaNa karatA hai usakI tar3a (dhar3e) par3a jAte haiN| samAjameM ekamata aura prAptike liye logoMko jitanI mAnasika zakti - eka vicAra honeke mArgameM ve saMsthAe~ bAdhaka ho baiThatI haiM / para sArvajanika pustakAlaya para samAjaaura zArIrika zramakA vyaya karanA par3atA hai, kI sarva jAtiyoMkA cAhe unameM parasparameM kitausIke mAnase vaha nidhi unako zrImAna banAtI " nA hI matabheda, Adi kyoM na ho, samAna hai / pustakAlaya apanA bhaMDAra aise hI vyaktiyoMko / prema rahatA hai / kisI bhI samAjameM sAmAjika kholakara detA hai jo use apanAnekA parizrama kendra bananake lie sArvajanika pustakAlaya karate haiM / isa liye saba dhArmika dAnoMmeM pustakAlaya (zAstradAna ) kA haka advitIya aura nAmakI saMsthA saba prakArase yogya hai| azaMkanIya hai, aisA hI kahanA ucita hai / kArne- 5-sArvajanika pustakAlayoMmeM jo kharca gIne jo kahA hai ki " saba logoMke liye muphta hotA hai vaha unake dvArA prApta hue naitika, khule hue sArvajanika pustakAlaya muphta kucha bhI bauddhika aura sAmAjika hitake kAraNa hI nahIM nahIM dete, kintu pratyeka vAcaka vRMdako svayaM kintu unake dvArA honevAle pratyakSa sAMpattika apane jJAnasopAna para car3hanA par3atA hai aura lAbhoMke kAraNa bhI ucita samajhA jAnA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jainahitaiSI - anya dhArmika saMsthAoM dvArA yadyapi naitika aura sAmAjika lAbha hote haiM, tathApi Arthika dRSTise sAMpattika hAni hI hotI hai| sArvajanika pustakAlaya dvArA naitika aura usI prakAra sAMpattika bhI lAbha hotA hai; kyoMki jina jina logoMko pustakoMkI, khabaroMkI, yA anya kisI vastuke prAptisthalake jJAnakI AvazyakatA hotI hai to ve saba pustakeM yA jarUrI bAteM muphta meM milane ke kAraNa una logoM ke utane paise bacate haiM aura . una paisoMko ve loga apane ghara ke jarUrI kAmoMmeM kharca kara sakate haiM / 6 - sarva sAdhanoM se yukta aura suvyavasthita rUpase calanevAle pustakAlaya saba jagaha honese anya prakArakI dhArmika saMsthAoMkI jarUrata bahuta kama ho jAtI hai / jisa samAjako kisI bhI prakArake dharmAdAyakI jarUrata nahIM vahI samAja AdarzabhUta hai / jisa samAjameM sArvajanika dharmAdAya pracalita rahate haiM usa samAjakI racanAyeM aneka truTiyA~ haiM, aisA paryAya se kubUla karanA par3atA hai aura una truTiyoM ko dUra karaneke liye hI dharmAdAyoMkA ( dAna karanekA ) astitva huA / pustakAlayoM ke dvArA jo acche vicAra, jo bauddhika sphUrti, udyoga vyApArAdimeM jo pravItA vagairaha prApta hotI haiM unake dvArA manuSyajIvana aisA samRddhivAna hotA hai, ki logoMko sAmudAyika dharmAdAya para ( AhAra, auSadha aura abhayAdi dAnoMpara ) avalaMbita rahanekA prasaMga dina para dina kama hotA jAtA hai / kucha parimANase yaha kArya sacamuca hI sArvajanika pustakAlaya kara rahe haiM / laoNrDa aeNvhabarIne eka jagaha kahA hai ki " kisI bhI samAjako pustakAlayoM para jo kharca karanA par3atA hai, vaha daridratA aura usake dvArA honevAle aparAdhoMkA parimANa kama honese samAjako vyAjasahita vApisa mila jAtA hai / " [ bhAga 14 7 -- aMtameM samAjakI anya saMsthAoMke suvyavasthita rUpase calane aura unake dvArA STa lAbhakI prApti ke liye pustakAlayoMkI bar3IbhArI AvazyakatA huA karatI hai| koI bhI pAThazAlA, vidyAlaya, mahAvidyAlaya, audyogika saMsthA, devAlaya, samAjasevAsaMgha arthAt sabhA susAiTiyA~ maMDala vagairaha aMtarrASTrIya dharmAdAya kArya ina sabako apane apane uddezakI yogya rItase pUrti karaneke liye aura usameM kauzalya tathA pravINatA saMpAdana karaneke liye acche acche graMthasaMgrahAlayoMkI hI sahAyatA lenI par3atI hai / vinA graMthasaMgrahAlayakI sahAyatA ke anya saMsthAoMkA kArya bhalI bhA~ti paripUrNa nahIM hone pAtA / isa yuktivAdako par3hane se pratyeka manuSyaka vizvAsa ho jAyagA ki pustakAlaya sthApana karane aura unakI sahAyatA karanese anya saba saba dhArmika kAryoMmeM nUtana sAmarthya aura kartRtva paidA karaneke samAna samAjakI pratyeka acchI saMsthAko adhika acchI aura adhika saMpanna karanA hai / kyA hamArI jainakaumake netA, zrImAna aura samAjakI sabhA susAiTiyoMke sadasya jaina pustakAlaya sthApita kareMge ? bandhuo, aba ina rUr3hi Adi trikuToM kA satyAnAza karo jinhoMne tumhAre satya dharmake pracArameM ror3A aTakA rakkhA hai aura sAmAjika unnati ke mArgase tumheM nIce Dhakela diyA hai / pratyeka nagara aura grAmameM apane pustakAlaya khola do aura sabake liye unakA dvAra mukta kara do| unhIM pustakAlayoM meM eka eka rAtrizAlAkA bhI vibhAgaH rakha do jisameM logoMko pustakeM par3hane ko dI jAya~ aura sAdhAraNa likhanA par3hanA sikhalAyA jAya / bar3e bar3e nagaroM meM pustakAlaya ke sAtha sAtha eka aisA audyogika vibhAga bhI honA cAhiye,, jisameM samAjake nava yuvaka zikSA prApta kara apanI AjIvikAse vaMcita na raha sakeM / For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vva aGka 10-11] .. tAmila bhASAmeM jainagraMtha / sabase pahale eka virAT pustakAlaya ho tAmila bhASAmeM jaivagraMtha / jisameM prAcIna hastalikhita zAstroMkA saMgrahavibhAga, chape hue zAstroMkA aura anyAnya hindI DR. tathA prAMtika bhASAoMke uttamottama sAhityakA (anu0-kumAra deveMdraprasAdajI, aaraa|). saMgraha-vibhAga, aitihAsika khoja aura usakA prAyaH sabhI pAzcAtya vidvAnoMkA yaha mata hai saMgraha vibhAga, strIzikSA aura bAlazikSopayogI ki IsAkI 9 vIM zatAbdIke pahale tAmila pustaka-vibhAga, audyogika aura vaidyakopayogI sAhitya hI nahIM thA / para vAstava meM bAta yaha graMthasaMgraha-vibhAga vagairaha raheM, tathA prasiddha prasiddha mAlUma hotI hai ki tAmila sAhityameM jo kucha dainika, sAptAhika, pAkSika, mAsika, dvaimA- bhI maulika aura atyuttama hai vaha saba navIM sika aura traimAsika Adi patra Ate rheN| (9 vIM) zatAbdIke pahale hI likhA gayA thA isI pustakAlayakA eka aisA vibhAga rahe jisake aura isake bAda jo kucha likhA gayA hai vaha dvArA samAjake pratyeka vyakti isake sabhAsada adhikatara yA to saMskRta graMthoMkA kevala anukaraNa banakara apane apane sthaloM para isa pustakAlayase hai aura yA unakA anuvAda mAtra hai / prAcIna pustakeM ma~gAkara niyata samaya taka par3ha sakeM aura tAmila kAvyoMkA dhyAnapUrvaka anuzIlana karanese par3hane ke bAda vApisa bheja deN| isake liye cAhe yaha bAta AsAnIse samajhameM A jAtI hai ki DipAjiTa aura poSTa-kharca sabhAsadoMse le liyA tAmila sAhityake kucha prAcInatama graMtha do jAve / dUsare eka aisA vibhAga rakkhA jAya ki hajAra varSase bhI pahale race gaye the aura usI pratyeka sabhAke upadezaka jo jagaha jagaha ghUmate samaya tAmila logoMne araba, grIsa ( yUnAna ), haiM unheM upayukta pustakoMkA eka eka baksa taiyAra roma aura jAvA jaisI videzI jAtiyoMke sAtha karake de diyA jAya / jahA~ ve jAveM vahA~ke vyApArasambaMdha sthApita karake pracura dhana aura logoMko pustakeM binA kisI apekSAke niyata sabhyatAko prApta kiyA thaa| sAMsArika unnatike . samayake niyamAnusAra par3hane ke liye diyA kreN| sAtha sAtha unakI sAhityika unnatikA bhI dUsarI jagaha jAnepara ve pustakeM par3hanevAloMse prAraMbha huA / IsAkI pahalI zatAbdI tAmila mA~gakara pustakAlayakI sahAyatAke liye apIla sAhityakI unnatikA sarvottama kAla hai aura isI kreN| isa prakArase abhI thor3A bahuta kAma cala samaya madurAmeM tAmila rAjA ugrapAMDyakI rAjasakatA hai / kucha dina bAda samAjake adhikAMza sabhAmeM kaviyoMkA antima sammelana huA thaa| vyakti svayaM hI pustakAlayakI upayogitA jAna isa kAlake una kaviyoMkI saMkhyA jinake graMtha jAya~ge aura taba apane apane sthaloMmeM khuda hama logoMko upalabdha haiM pacAsase kama nahIM hai| pustakAlaya khola leNge| ye kaviloga bhinna bhinna jAtiyoM, matoM aura tAmila dezake bhinna bhinna prAMtoMke rahanevAle the| - AzA hai ki ina bAtoM para jainasamAjakA inameM se kucha jaina, kucha bauddha aura kucha vaidika dhyAna AkarSita hogA / isake dvArA yadi eka matAnuyAyI the| bhI nayA pustakAlaya khula gayA to maiM apane nIcekI paMktiyoMmeM, tAmila sAhityameM nigraMthoM parizramako saphala samajhUgA / (jainiyoM) dvArA likhe hue graMthoMkI AlocanA karane aura yaha dikhalAnekI ceSTA kI gaI hai ki For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 jainiyoMkI pratibhAne cola aura pAMDya rAjyoMkI kAvya uttarakAlIna tAmila kaviyoMke liye mArgarAjabhASAoMkI unnati. karanemeM kitanA yoga darzaka aura isa bAtako batalAneke liye jvalanta diyA hai| jainiyoMke likhe hue asaMkhya tAmila Adarza hai ki jIvanakI bhinna bhinna dazAoM graMthoMmeMse anekoM graMtha bhinna bhinna kAraNoMse naSTa aura prakRtike bhinna bhinna sauMdaryoMkA hRdayahArI ho gaye haiM-kitane agni aura varSA Adi naisa- varNana kaise kiyA jA sakatA hai| rgika kAraNoMse naSTa ho gaye haiM, kitanoMkA kAma isa kAvyameM bahutasI zikSAkI bAteM bharI huI cUhoM tathA dImakoMne tamAma kiyA hai aura kita- hai, jinameseM kucha isa prakAra haiM:-(1) koI noMko jainamatake zatruoMne nAza kara DAlA hai| kAma karaneke pahale rAjAko cAhiye ki apane jo ine gine graMtha raha gaye haiM unameMse Adhese maMtriyoMse kaI bAra parAmarza kare; (2) jo adhika tAr3ake pattoMpara likhe hue aMdhe tahakhAnoMmeM manuSya strIkI icchAke adhIna hai use aneka pracchanna haiN| kaSToMkA sAmanA karanA hogA; (3) manuSyako ___ tAmila sAhityameM jainiyoMke likhe hue graMtha hamezA apane gurukI AjJAke anusAra kAma mahAkAvya, nItikAvya, vyAkaraNa, koza aura karanA cAhiye; (4) zatruoMko vazameM karaneke phalitajyotiSa ina pA~ca bhAgoMmeM vibhAjita kiye liye manuSyako dhairyapUrvaka suavasarakI pratIkSA jA sakate haiN| karanI cAhiye; (5) manuSyako cAhiye ki yadi kisI jIvako duHkhameM dekhe to use duHkhase mahAkAvya / chur3Akara usakI rakSA kare; (6) pratyeka 1 jIvaka-cintAmaNi / isa mahAkAvyake vyaktiko apane mAtApitAkI AjJAkA sadA racayitA thiruththaka devara ( Tniruththaka pAlana karanA cAhiye; (7) jisa vyaktikA devar) haiM / isako bane hue lagabhaga 1020 sAthI buddhimAna aura dayAlu hotA hai vaha jisa varSa hue haiM aura yaha 900 IsavIse bAdakA banA kAmako cAhe kara sakatA hai; (8) sukha aura huA mAlama nahIM hotaa| isameM bhagavAna mahAvI- duHkhameM manuSyako apanA citta hamezA samabhAva rake samakAlIna rAjA jIvakakI jIvanakathA rUpase sthira rakhanA cAhiye aura yaha samajhanA hai, jo ki hemAMgadameM rAjya karate the / kathA 13 cAhiye ki jIvanakI pratyeka ghaTanA usake DoM aura 3145 padyoMmeM varNita hai / varNana- karmoMkA natIjA hai; (9) dAna unhIMko denA sauMdarya aura atyuttama lekhanazailIke kAraNa tAmila cAhiye jo acche bhale AdamI, dharmAtmA tathA sAhityameM jIvaka-cintAmaNiko prathama sthAna pAtra hoM; (10) jo loga ThIka rAstepara nahIM haiM diyA gayA hai / tAmila sAhityake pA~ca mahA unake sAtha sahAnubhUti rakhanI cAhiye aura kAvyoMmeM yaha sabase pradhAna kAvya hai / isameM unheM muktike yathArtha mArgapara lAnekA yatna karanA rAjA jIvakake sAhasika jIvanakA manoraMjaka cAhiye aura (11) jinhoMne apane Upara varNana deneke sAtha sAtha logoMke rahana-sahana, unake upakAra kiyA hai athavA jo apane sahAyaka rahe sAmAjika rIti-rivAjoM aura vyApAra, dhana tathA hai unheM kabhI na bhUlanA caahiye| vaibhavakA bhI sajIva varNana diyA hai / 2 sIlappathiharam (Silppathiharam) / saMskRtameM prasiddha vAlmIki rAmAyaNake sadRza isakA nambara pA~coM mahAkAvyoMmeM dUsarA hai / ise anupama kAvya-saundaryako liye hue, cintAmANa bhI pahale mahAkAvyakI taraha atizaya prAcIna For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] tAmila bhASAmeM jainagraMtha / aura atyuttama honekA mAna prApta hai / bar3e bar3e haiN| kAvyakI zailI manohAriNI hai aura jina TIkAkAra aksara prAmANika graMthake taura para zabdoMkA isameM prayoga kiyA gayA hai ve 'ajeya' isameMse aneka vAkyoMko apanI TIkAoMmeM kahe jAte haiN| prAcIna tAmila vidvAna jaba udadhRta kiyA karate haiM / yaha pustaka laMkAke tA- isa kAvyako par3hA karate the taba isake racayimila logoMke bar3e kAmakI hai; kyoMki yahI eka tAkA nAma mAlUma na honeke kAraNa isake prAcIna pustaka hai jisameM rAvaNake samayake bAda kartAko 'tholamolithevara ! ( Tholamoli laMkAkA varNana pAyA jAtA hai aura jisameM, svayaM thewar) arthAt " zabdAjeyake " taura para graMthakartAke kathanAnusAra, usa TApUmeM bahuta pUjI pukArA karate the / tabhIse yaha graMtha zabdAjejAnevAlI kAvyakI nAyikA paTTinI kannikA yakA banAyA huA kahA jAtA hai| isameM ( Pattini Kannika ) kA jIvanavRttAMta 2131 padya aura 12 pariccheda haiM jinameM jainadiyA huA hai / yadyapi isa kAvyakI kathA purANokta nau vAsudevoMmeMse "ppRSTa ' (tripRSTha ) pUrNarUpase jainakathA nahIM hai tathApi isake vAsudeva aura usake zatru 'ayakRva' prathiracayitAke jaina hone meM saMdeha nahIM hai| kyoMki (prati ) vAsudevakI kathA likhI huI hai| yaha paralokavAsI vI. kanakasabAI pille jo tAmila- kathA guNabhadrAcAryake uttarapurANase lI gaI ke eka bar3e bhArI vidvAna the, apanI kitAba hai (?) isa kAvyakA racanAkAla abhI taka " The Tamils Eighteen hundred ThIka taurase mAlUma nahIM huA, paraMtu cUlAmaNike years ago" meM likhate haiM:-"sabase antima svasaMpAdita saMskaraNakI bhUmikAmeM, tAmilake cera rAjA ( imAyavarmA Imayavarmau) nAmI vidvAn misTara sI0 vI0 thAmodharaM pille kA eka chATA bhAi illakAADagala likhate haiM ki calAmaNi kamase kama 1500 ( Illam-koadigal ) thA jo jainamatakA sAdhu varSaxse kamakA banA huA nahIM hai| ho gayA thaa| yaha illaMkoADigal 'cIlappathikaraM 2 yazodharakAvyake racayitA eka jainI . ( Chilappathikaram ) nAmaka eka bar3e haiM jinake nAmakA patA nahIM lagA / isa graMthameM kAvyakA racayitA thaa|" isa graMthakA racanA- 320 padya aura cAra sarga haiM, jinameM paurA- . kAla IsAkI pahalI zatAbdI mAlUma kiyA gayA Nika rAjA 'yazodhara' kI kathA hai| acche / hai| zeSa tIna mahAkAvyoMmeM valayapati aura aura bure karmoMkA phala kaisA hotA hai, yaha kuMDalakesI ye do graMtha dUsare do jaina vidvAnoMke isa kathAmeM dikhalAyA gayA hai| sAtha hI, udA- / banAye hue batalAye jAte haiM / inameMse kuMDalake. haraNa dvArA yaha bhI batalAyA gayA hai ki jo sIkA kucha patA hI nahIM calatA, para dUsareke sirpha koI kisI jIvako kaSTa pahu~cAtA hai use kucha khaMDa samaya samaya para prakAzita hue haiN| narakayAtanA sahanI par3atI hai aura apanI icchAke viruddha pazupakSiyoM tathA kIr3oMmakor3oMmeM ____ pA~ca mahAkAvyoMke sadRza pA~ca choTe kAvya janma lenA par3atA hai| bhI haiM jinake nAma haiM cUlAmaNi, yazodharakAvya, - hamArI rAyameM, jaba yaha graMtha guNabhadrAcAryake udayanakumArakAvya, nAgakumArakAvya aura nIla uttarapurANake AdhAra para banAyA gayA hai taba itanA kesI / ina kAvyoMkI racanAkA krama jJAta nahI purAnA nahIM ho sakatA; kyoMki guNabhadrAcAryakA samaya 1 ina kAvyoMmeM. cUlAmaNi sabase bar3A hai| vikramakI 10 vIM zatAbdI hai aura unakA ukta purANa -isameM kAvyasaundarya aura uttama bhAva bhare par3e zaka saMvat 820 meM banakara samApta huA thaa| For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jainahitaiSI - 3 udayanakumArakAvyameM . vatsa dezake rAjA udayanakI kathA hai / isake raciyatA bhI eka ajJAtanAmA jaina haiM / yaha kAvya chaha sameM hai aura aba prakAzita kiyA jA rahA hai| 4 nAgakumAra kAvya abhI hastalipike rUpameM hai, aura eka choTA kintu rocaka kAvya hai / 5 nIlakesIke racayitAkA nAma jJAta nahIM, para yaha bhI eka jaina the / yaha graMtha dasa sargoM meM hai aura isameM jainadharmake tathyoM kA varNana hai / isa para 'zrIsamayadivAkara vAmana munikI eka acchI TIkA hai / nItikAvya | 1 thirukkural ( Thirukkural) | yaha vAstava meM eka U~ce darjekA tAmilagraMtha aura eka jainAcAryakI amarakRti hai, jinheM unakI adhika prasiddhike kAraNa hindU loga bhI apanAne kI ceSTA kara sakate haiM, para isa viSayake akATya pramANa upalabdha haiM ki ve jainI the / isa pusta - kameM dharma, dhana aura premakA varNana 133 paricchedoMmeM kiyA gayA hai aura pratyeka pariccheda meM 10 dohe ( Couplets ) haiM / yaha pustaka * apane DhaMga kI aisI sArvabhaumika hai ki vibhinnamatoMke acche acche lekhaka pramANake taurapara isameM se avataraNa diyA karate haiM aura isakA anuvAda yorupakI cArase adhika bhASAoM meM ho gayA hai / yaha pustaka IsAkI dUsarI zatAbdI ke bAdakI banI huI mAlUma nahIM hotI / ( jainahitaiSImeM isakA anuvAda prakAzita ho rahA hai / ) 2 nAlaDiyAra ( Naladiyar ) / yaha eka kAvyasaMgraha hai, jisake 40 paricchedoMmeM 400 catuSpadI ( Quartrasin ) haiM / isameM dhana, sAMsArika yaza, zArIrika sundaratA aura yauvanakI kSaNabhaMguratA tathA dharma, satya aura sAdhutAke guNoMkI mahattA aura sthirazIlatAkA varNana hai / [ bhAga 14 isa graMthake race jAnekI kathA isa prakAra hai:do hajAra varSa hue jaba ki uttara bhArata meM ghora durbhikSase pIr3ita hokara AThahajAra jainamuniyoMne dakSiNa bhAratako prasthAna kiyA aura ve pAMDya dezameM pahu~ce, jahA~ke pAMDyarAjA umraperuvalI ( Ugraperuvali ) ne unakA hRdayase svAgata kiyA / vidvAnoMkI saMgatise rAjAko bar3A prema thA, isa liye usane muniyoMpara bar3A anugraha rakkhA aura unakA acchA Adara satkAra kiyA / kucha mahInoM ke bAda muniyoMko mAlUma huA ki aba unake deza uttarabhArata meM akAla nahIM hai aura vahA~kI dazA phirase acchI ho gaI hai / ataH una logoMkI icchA svadeza lauTanekI huI aura unhoMne ugraperuklIse jAnekI ijAjata mA~gI / rAjAko unakA saMga chUTa jAnA duHkhadAyaka jAna par3atA thA aura vaha nahIM cA hatA thA ki ve loga usake rAjyase cale jAya~, isaliye usane apane hI dezameM apanI rakSAtale rahaneke liye unase vinaya kiyA / para muniyoMko yaha bAta pasaMda nahIM thI / rAjAse dUsarI bAra anumati mA~ganese Darakara muniyoMne ekadina prAtaH kAla apane apane Asana ke nIce tAlapatrake Tukar3epara eka eka zloka (padya) likhakara rakhadiyA aura ve vahA~se cala diye / jaba rAjAne sunA ki muniloga cale gaye to vaha usa vizAla bhavanameM AyA jahA~ ve loga baiThate the aura Asana haTAnepara use tAlapatrake Tukar3e mile / rAjAne krodhavaza apane AdamiyoMse kahA ki ina Tukar3oM ko 'vaigAi ' nadImeM pheMka do / naukaroMne rAjAkI AjJAke anusAra kAma kiyA / paraMtu Azcarya kI bAta yaha huI ki inameM se lagabhaga cAra sau Tukar3e dhArAke viruddha tairate hue kinArepara jA lage, jahA~para logoMne Azcaryake sAtha unako uThA liyA aura rAjAke pAsa jAkara isa Azcaryajanaka ghaTanAko kaha For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] tAmila bhASAmeM jaingrNth| . .. 333 snaayaa| rAjAko sunakara bar3A Azcarya huA "jo cArasau kahAvateM isa graMthameM prayukta aura usane sAdhuoMkI aisI uttama yAdagAra huI haiM ve madurAkI antima vidvajjana sabhAke (smRticihna ) ko pheMka denekI apanI sahasA samayameM pracalita thIM / ve graMthakartAkI prastAvanAmeM AjJApara bahuta aphasosa kiyA, sAtha hI sA- 'prAcIna kahAvateM' batalAI gaI haiM / ataH isa dhuoMke prati apanA sammAna prakaTa karane ke liye graMthase tAmila logoMkI prAcIna sabhyatAkA bahuusane una padyoMko ikaTThA karake nItikI eka mUlya ullekha milatA hai / prAyaH hara eka padyakI pustaka banAI aura usakA nAma 'nAlaDiyAra' tIsarI paMktimeM graMthakAra. kisI rAjA ( zAyada rakkhA; kyoMki usake pratyeka padyameM ' nAlaDI' usa samayake pAMDya rAjA ) ko yA kisI strIko arthAt cAra paMktiyA~ (caraNa ) thiiN| kucha kA- sambodhana karake likhatA hai / pahalI do paMktilake pazcAt padmanara nAmake eka tAmila vidvA- . yoMmeM Ama taura para vaha viSaya rakkhA gayA hai nane isa para eka TIkA likhI aura isake padyoM. jise graMthakAra sujhAnA cAhatA hai aura antima ko 40 paricchedoMmeM vibhAjita kara diyA / ... paMkti kahAvatakI hai / bahutase padyoMmeM viSaya aura 3pAlamolinanaru Palmolinanuru(cA- kahAvatake bIcameM jo sAdRzya hai vaha prazaMsanIya rasau kahAvateM ) / yaha eka pustaka hai jisameM 400 hai aura kahIM kahIM para bar3A hI camatkArika hai, padya haiM aura jise eka jaina rAjAne banAyA hai, yadyapi koI koI sAdRzya kucha kahAvatoMke pracalita jo ki pAMDyadezake - 'munarurAi' bhAgapara na rahaneke kAraNa aba samajhameM nahIM AtA hai / rAjya karatA thaa| isa para eka jainakI likhI kucha payoMmeM kahAvateM upamAoMkA kAma detI haiM; huI prAcIna TIkA hai / misTara TI0 celvakesa- dUsare payoMmeM kisI kahAvatakI yathArthatAkA uvarAya mudAliyara dvArA saMpAdita 'pAlamoli- dAharaNa kisI prAcIna tathA prasiddha ullekhadvArA nanaru' kI bhUmikAse kucha avataraNa yahA~ diye diyA gayA hai|" jAte haiM jinake par3hanese pustakake mahattvakA " yadyapi sAhityasambandhI uttama prakArake - acchA paricaya mila sakatA hai:- vyavahAroMkA isa pustakameM, jahA~ tahA~, prayoga " yaha pustaka 'pAlamolinanaru ' isa vaja- pAyA jAtA hai, to bhI isakI zabdaracanA hase kahI jAtI hai ki isake pratyeka padyake 'nAlaDI' aura 'kurala' jaisI prAsAdaantameM eka pAlamoli ( kahAvata ) lagI huI guNaviziSTa nahIM hai / lekhanazailI isakI hai / ye kahAvateM chandakI AvazyakatAnusAra jahA~ tIkSNa hai aura vaha arthakI suspaSTatA, aura tyAtahA~ badala dI gaI haiN|" khyAnakI mahattvapUrNatAko liye hue hai| graMthakAra___" yadyapi kucha kahAvateM samayake pherase isa kI vidvattA usakI kevittazaktise bar3hI huI hai| samaya pracalita nahIM haiM to bhI unameMse bahutasI isa graMthameM jo kucha mugdhakArI guNa hai vaha una , Ajataka vyavahArameM AtI haiM / kahAvateM. graMtha- kahAvatoM dvArA utpanna hai jo pratyeka padyameM varNita - mAlAkI dUsarI bahutasI pustakoMmeM bhI pAI jAtI bAtoM para pAThakoMkA dhyAna khIMca letI haiN|" haiM, para prAcIna athavA madhyamakAlIna ucca sAhi- "graMthakAra jainamatAvalambI hone para bhI tyake kisI bhI dUsare graMthameM kahAvatoMkI aisI kaTTara jainI nahIM hai / kisI kisI padyameM dhArmika bharamAra nahIM hai| yahI isa pustakakI sabase tathyakA varNana vaha bilakula pakSapAtarahita ho adhika vilakSaNatA hai|" kara karatA najara AtA hai / " For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 " graMthamAlA ke anya graMthoMkI bhA~ti yaha graMtha bhI puruSArthakA varNana karanevAlA hai / isameM jIvanake anubhavoMkA saMgraha hai, jinameM se koI koI aise bahumUlya aura vyAvahArika saMketoM tathA sUcanAoM ko liye hue haiM jo ki nAlaDI aura ' kurala' mai bhI upalabdha nahIM haiM / " ( " jainahitaiSI - 4 thinaimalai (Thinaimalai) / isake lekhaka ' kanimedhAviyara ' haiM / isameM 150 paya haiM aura unameM pA~ca aMtaraMga padArthoMkA varNana hai / 98 yaha kariyAsankA banAyA huA yA graMtha hai| isake pratyeka padya meM pA~ca cIjoM kA varNana hai aura isIse 'paMca' zabda sAthameM jor3A gayA hai / 5 sirupaMcamUlaM (Siru-Panchamulam) / 'bdIkA banA huA hai / 6 yelADI ( Yeladi ) / kanimedhAviyara - kA likhA huA yaha 80 payoMkA graMtha hai aura isake pratyeka padyameM 6 zikSAe~ haiM / ye chahoM pustakeM madurAkI antima vidvajjanasabhAse svIkRta hokara prasiddha 18 kilakanakkuoM ( khaMDakAvyoM) meM parigaNita kI gaI thIM / 7 araneriJcaraM ( Aranorichcharam ) / yaha pustaka munai paDiyara ( Munaippadiar ) banAI huI hai aura isameM jainadharma tathA nItiviSayaka 222 paya haiM / vyAkaraNa | 1 ahapporul-ilakkanam ( Ahapporul - ilakkanam) / ' nakkavirAjanambiyara ' viracita yaha tAmila vyAkaraNa para likhe hue ' tolahappiyam ' nAmaka eka atizaya prAcani graMthake tRtIya bhAgakA sArAMza hai / 2 yapparuMgalam | kanakasAgara muniracita yaha alaMkAra aura chaMdazAstra viSayakA eka grantha hai| isameM tIna paricchedoM meM 95 pa haiM / [ bhAga 14 3 yapparuMgalakArikai / amRtasAgara munikI banAI huI yaha uparyukta granthakI TIkA hai! 4 vIracoliyama / yaha bhI eka vyAkaraNa grantha hai, jo ' buddhamitra ' nAmake, sambhavata: eka jaina vyakti dvArA racA gayA aura vIracola rAjA ke nAmase aMkita kiyA gayA hai / isameM 189 padya haiM, aura una para eka TIkA hai| graMtha meM akSara, zabda, vAkyaracanA, chaMda aura alaMkArakA varNana hai aura vaha prAyaH IsAkI 19 vIM zatA ' pavinandi 5 nannula / yaha prasiddha munikI racanA hai, jisane kulottuMga tRtIyake adhInastha rAjA colavaMzIya amarAbharaNa sIpa gaMgakI prArthanA para isa granthako prAyaH 12 vIM zatAbdI ke antameM likhA thA; kyoM ki yaha acchI taraha jJAta hai ki kulottuMga tRtIya sana 1178 I0 meM rAjyasiMhAsana para baiThA thA / isa granthameM kevala akSaroM aura zabdoMkA varNana hai, aura Aja kala yaha sabase adhika prAmANika granthake taura para mAnA jAtA hai / pratyeka kyUlezana, epha0 e0 aura bI0 e0 kI parIkSAvarSa madrAsa vizvavidyAlaya ke dvArA, usakI maiTrIupayogI pAThya pustakake taura para niyata kI oMmeM, yaha pustaka vyAkaraNaviSayakI eka mAtra jAtI hai / 6 neminAdama / guNavIra paNDitaracita / isa graMtha meM akSaroM aura zabdoMkA varNana 96 payoMmeM diyA hai aura una para eka TIkA bhI hai / 7 aJcanandima / guNavIra paNDitaracita yaha chaMdaH zAstraviSayaka eka kAvya hai / koza | cUDAmaNi nighaNTu ! isameM -12 adhyAya haiM aura isake racayitAkA nAma maNDalapuruSa hai, : For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] tAmila bhASAmeM jainagraMtha / jo apaneko uttarapurANake lekhaka guNabhadra kiyA hai aura unameMse anekake sAthameM atyuttama AcAryake ziSya batalAte haiN| yaha bhalI bhA~ti TIkAe~ lagI huI haiN| yaha zokakA viSaya hai ki vidita hai ki uttara purANa 898 I0 meM samApta dakSiNa bhAratake jaina logoMne apane sahadharmI huA hai| aura lekhaka usameM rASTrakUTa-nRpa akAla- vidvAnoM dvArA race hue dakSiNI sAhityake ina varSa kRSNarAyakA ullekha karatA hai, jisane 875 amUlya granthoMko prakAzita karane athavA una aura 911 I0 ke madhyavartI samayameM rAjya kiyA / dUsare pavitratama sthira kiraNoMvAle grantharatnoMko prakAzameM lAneke liye, jo ki bahutase purAne hai, isa lie yaha grantha dasavIM zatAbdIke prathama gharAnoM aura maThoMke aMdhere ekAMtasthAnoM tathA pAdakA banA huA honA caahiye| maile-kucaile zAstrabhaMDAroMmeM dabe par3e haiM, aba jyotiss| taka bahuta hI kama dhyAna diyA hai / jaba ki unake uttarIya jaina-bandha jainonnatikA vistAra jinendrmaalai| tAmilameM phalita-jyotiSa- karaneko baDe hI utsAhake sAtha agrasara hue hai-- kA yaha eka prasiddha grantha hai / isake racayitA unhoMne jainiyoMke lie vidyAlaya aura chAtrAlaya sambhavataH jinendravyAkaraNake kartA (pUjya khola rakkhe haiM, saMskRta prAkRtake jainapAda ) haiN| granthoMko prakAzita karAyA hai, jaina-granthoMke anya grnth| pustakAlaya khola rakkhe haiM, jinameM saMskRta, 1 merumandarapurANam / vAmanAcAryaracita / baMgalA, hindI, marAThI, gujarAtI, tAmila Adi isa granyameM 13 sarga aura 1406 padya haiN| isameM bhASAoMke grantha haiN| ve a~garejI, hindI, marAThI 'meru' aura 'mandara ' nAmake do bhAIyoMkI aura gujarAtImeM jainapatra sampAdana karate haiMkathA aura jaina-siddhAntoMkI vyAkhyA hai| aura bhI aneka aise kArya karate haiM joki apane 2thIrunuvAndhAndhi / yaha avirodha nA. una sahadharmIbhAIyoMkI unnati tathA utthAnameM sahAthakA banAyA huA hai| (dekho a~ jainagajaTa yaka hoM jo ki sAre uttarabhAratameM phaile hue haiN| bhAga 9, 2, pR0 11) ___ AzA hai ki dakSiNake jaina loga bhI aba zIghra 3 thIrukalambakam / uthIse devaviracita / jAgeMge aura svasamAjake utthAnake liye apanI isa granthameM jaina-siddhAntoM (darzanazAstra ) kI . jimmedArIko samajhate hue apane uttarIya bhAIacchI vyAkhyA hai| yoMkA anukaraNa kreNge|* ina granthoMke atirikta bhagavAna arhatake guNagAnako lie hue saikar3oM stotra haiN| ___ jaina-lekhakoMdvArA likhe hue tAmilake itane hI * yaha lekha eka tAmila jainadvArA likhe hue grantha abhItaka hamako mAlUma hue haiN| inameMse 'jainI aura tAmila sAhitya' nAmake aMgarejI lekhakA, aneka grantha madrAsa-vizvavidyAlayakI sAhitya- jo ki aMgarejI jainagajaTake kaI aMkoMmeM prakAzita huA parIkSAoMmeM niyata ho cuke haiN| bahuta granthoMko hai, bhAvAnuvAda hai| isake liye hama mUla lekhaka tathA kucha pratibhAzAlI ajaina vidvAnoMne prakAzita saMpAdaka jainagajaTake bahuta AbhArI haiM |-anuvaadk / For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 vidhvaa-vivaah-khnnddn| samAlocanAkA aucitya siddha kruuNgaa| tarka tIrthajI pharamAte haiM ki siMha eka hI bAra saMbhoga karatA hai, kadalI ( kelaM) eka hI bAra phalatI (le0-zrIyuta nAthUrAma premii|) hai, strIko eka hI bAra tela car3hatA hai arthAt vaha zrIyuta paM0 jhamanalAlajI tarkatIrthane abhI eka hI bAra paraNa sakatI hai aura rANA hamIrakI kucha hI samaya pahale kalakatteke 'padmAvatI pratijJA bhI eka hI ho sakatI hai, aura isa dalIpuravAla' nAmaka mAsikapatrameM 'vidhavA-vivAha- lase paNDitajI yaha siddhAnta gar3ha DAlanA khaNDana ' nAmakA eka lekha likhA thaa| yaha cAhate haiM ki koI strI dUsarI bAra vyAhI lekha patrasampAdaka lekhaka aura unake anu- hI nahIM jA sakatI / sacamuca paNDitajIkI yAyiyoMko itanA pasanda AyA ki unheM use tarkatIrthatA bar3I hI jabardasta hai ! yadi paNDitajI vizeSa rUpase pracAra karanekI AvazyakatA pratIta vivAhita haiM to maiM unase pUchatA hU~ ki Apa huI aura tadanusAra aba vaha judA pustakAkAra apane mAne hue siMhake Adarzake anusAra sAre chapA liyA gayA hai / isakI jo samAlocanAyeM jIvanameM eka hI bAra saMbhoga karake santuSTa ho jainamitra Adi patroMmeM prakAzita huI haiM, unheM gaye haiM yA nahIM ? yadi ve vivAhita haiM to unheM to pAThaka bhI par3ha cuke hoMge aura nibandha- isakA uttara nakArameM hI denA par3egA / aura lekhaka bhI; parantu idhara hamAre gujarAtI saha- yadi vivAhita nahIM haiM to unheM kahanA par3egA yogI jainahiteccha (sitambara san 1920) ne ki mere mAne hue nItidharmake anuyAyI gRhastha isa pustakakI jo samAlocanA kI hai, use jIvanameM eka hI bAra strIsaMbhoga karake tRpta zAyada hI kisIne par3hA ho, ataeva hama yahA~ nahIM ho skte| aura yadi yaha ThIka hai to hama usakA anuvAda prakAzita kara dete haiN| hameM AzA paNDitajIke hI nyAyase kaheMge ki svayaM paNDihai ki jo loga pUrvokta madhura samAlocanAoMkA tajI aura unakI pasanda kI huI uccanItike upabhoga kara cuke haiM unheM yaha tIkhI aura mAnanevAle gRhastha eka tiryacase bhI badatara haiM, caTapaTI samAlocanA bahuta arucikara na hogii| ataeva manuSyavargameMse unakA bahiSkAra kara DAlanA "vidhavA-vivAhakhaNDana / lekhaka, paM0 caahie| kyoM nahIM ? siMha jo tiryaca hai vaha jhammanalAlajI tarkatIrtha, kalakattA, mUlya tIna to sArI jindagImeM eka hI bAra saMbhoga kare Ane / becAre paNDitajI abhI taka sau varSa pahale- aura dharmazAstrI manuSya pratidina yA prati mahIne kI purAnI dalIloMmeM hI masta haiN| unheM khabara hI kare, yaha to tiryacase bhI burA kAma hai aura isa . nahIM ki ye bhaddI dalIleM hajAroM bAra kATI gaI lie ina paNDitajIko manuSyasamAjameMse kyoM na haiM aura kabhIkI sApha kara dI gaI haiN| yadi aba khArija kiyA jAya ? yaha bAta maiM mAnatA hU~ unakA kahIM bhI astitva hai to kevala tarkatIrtha ki kelekA jhAr3a eka hI bAra phalalA hai, parantu paNDitoMke mAstaSkameM / hameM to aba ye tarkatIrtha sAtha hI tarkatIrthajIse pUchatA hU~ ki kyA paNDita duniyAke liye bhArarUpa hI pratIta hote Apako yaha khabara nahIM hai ki dUsare aise bhI haiM / ina becAroMmeM jAna par3atA hai ki sAmAnya jhAr3a haiM jo aneka bAra phalate haiM aura phira bhI buddhi ( Common Sense ) kA bhI ToTA jhAr3ake vargameMse na unakA bahiSkAra hI kiyA hai / eka udAharaNa dekara maiM apanI isa kaThora jAtA hai aura na ve vAraMvAra phalanese roke hI For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11 vidhavA-vivAha-khaNDana / 337 jAte haiM ? rANA hamIrakI pratijJA eka hI vAra bAraha varSakI ugra tapasyA karake kaivalya prApta hotI hai, isa lie sArI strI jAtikA vAgdAna karanA hI cAhie, nahIM to usakA bahiSkAra kiyA bhI eka hI vAra honA cAhie-isa tarahakA jAyagA; pratyeka paNDita aura tarkatIrthako zaMkatarka svIkAra karaneke pahale pUchanA par3egA ki rAcAryake samAna digvijaya karanA hI cAhie, .. sArI strIjAtikA rANA hamIrake sAtha kyA nahIM to use deza nikAlekI sajA dI jAnI cA. . sambandha hai aura yadi strIjAtike bira para rANA hie,-samAja yadi isa tarahake niyama banA hamIra (jo eka puruSa the) kA udAharaNa kAnUna- cukA ho, tabhI vaha yaha niyama banAnekA adhike rUpa meM lAda denA dharma hai to rANA hamIrake kArI ho sakatA hai ki pratyeka vidhavA sampUrNasajAtIya puruSasamUhake lie to yaha udAharaNa tayA kAmako jItanevAlI honI cAhie, nahIM to khAsa taurase kAnUna bana jAnA caahie| paNDita- usakA bahiSkAra kiyA jaaygaa| jIko cAhie ki pahale ve rANA hamIrake . Adarza aura vyavahAra, vyaktigata dharma aura sajAtIya puruSavargake lie dUsarI sAmAjika niyama, pharjiyAta ( balAtpAlanIya ) karanekA kAyadA jArI karAveM aura taba strI dharma, aura marjiyAta (svecchayA pAlanIya ) jAti para apanA yaha niraMkuza zAsana calAneke dharma, inake bIcameM kyA antara hai, isakA lie bAhara nikaleM / rANA hamIrake udAharaNako 'viveka' na kara sakaneke kAraNa hI ye dharmake' janasAdhAraNakI nItimeM ghuser3aneke lie chaTapaTA- khilaune vidhavAvivAhake praznakA rahasya nahIM: nevAloM para mujhe sacamuca hI bar3I dayA: AtI samajha sakate / eka pAThazAlAmeM sAtavIM kakSAke hai ! mAlUma nahIM ina becAre pothA-paNDitoMmeM, vidyArthIko sthAna cAhie aura ' a i u' itanI sAmAnya buddhi bhI kaba AyagI ! par3hanevAleke lie bhI sthAna cAhie / pATha. ina paDhe likhe bAlakoMko itanA bhI jJAna zAlAke vivekI saMcAlakakA yaha kartavya honA nahIM hai ki pRthvIke bhaSaNa rANA hamIra yA rANA cAhie ki vaha 'a i u' ghokhanevAloMko pahalI pratApa to birale hI paidA hote haiM, daniyAke sabhI kakSAmeM aura unake bAda dUsaroMko dUsarI tIsarI AdamI vaise nahIM ho sakatepozA aura sAtavIM kakSAoMmeM biThAve / zAlAmeM kevala isa bAtakA vicAra nahIM kara sakate ki kisa unhAko sthAna na milanA cAhie jo 'aiu) cIjako 'Adarza' mAnanA cAhie aura par3hanA bhI pasanda na karate hoM aura kevala Avazyaka-balAdAcaraNIya--ThaharAnA cAhie, idhara udhara bhaTakate phiranemeM hI khuza hoN| isI aura yahI inako sabase bar3I bImArI hai| tamAma manaSya raha sakeM 5) taraha samAjameM saba tarahake U~cI nIcI zreNIke aura jI sakeM, aisI madhyama strI-puruSoMkA vikAsa ho, isa ora samAjakI DhaMgakI usakI racanA honI cAhie-kevala dRSTi rahanA cAhiye aura isa kAraNa hamIra, pratApa,. AbArA-vyabhicArI strI-puruSoMko hI usameM mahAvIra Adike caritra logoMke Age Adarzake sthAna na milanA caahie| eka bAra kyoM ikkIsa rUpameM rakhanA cAhie; paraMtu inake niyama saba bAra bhI punarvivAha karanevAlA samAjase dUra nahIM logoMke balAdAcaraNIya nahIM ThaharAye jA kiyA jA sakatA; hA~ usakA darjA avazya hI sakate / yaha to zaktikA prazna hai / nIcA ginA jAnA cAhie aura zuddha sadhavA pratyeka gRhasthako kuberake samAna dhanI honA hI dharma tathA vidhavA dharmako vIratAse pAlanevAle cAhie, nahIM to usakA sira kATa DAlA jAyagA; strI-puruSa, khAsa karake sarvathA vivAha hI na pratyeka sAdhuko bhagavAna mahAvIrake samAna sADhe karake Ajanma brahmacarya pAlanevAle strI-puruSa ... For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 - jainahitaiSI - [bhAga 14 darjemeM bahuta U~ce gine jAne cAhie / hama vividha prasaGga / apanI gRha-vyavasthA bhI kyA kiyA karate haiM ? Apane kabhI koI aisA gRhastha dekhA hai jo kevala :sone aura hIre motiyoMko hI gharameM rakhatA. 1-jAtibahiSkArake sambaMdhameM ho aura lohe pItalakI cIjoMko pAsa bhI na somadevasUrike vicAra / Ane detA ho ? yaha ThIka hai ki vaha soneko tijorImeM rakkhegA, cA~dIko AlamArImeM rakkhegA. bhAratakI ucca jAtiyoMmeM paMcAyatoMkI hAlata pItala tA~beko ma~Dave para rakkhegA aura lohekI prAyaH bar3I hI zocanIya hai / ve apane aviveka tathA miTTIkI cIjoMko jahA~ tahA~-jarUrata par3ane aura pakSapAtAdi dUSaNoMke kAraNa samAja parase para bAharake A~gana takameM-rakha degA: paranta jarU- apanI sattA-apanA prabhutva-uThA cukI haiM, unakA rata use ina sabhI cIjoMkI par3egI-inake prabhAva samAjake vyaktiyoM para aba bahuta kama binA vaha apanA kAma nahIM cala sakegA / aisI avaziSTa hai| yahI vajaha hai ki dezameM dina aisI sIdhI sAdI bAteM bhI ye dharmazAstroMke panne pala- para dina mukadamebAjI bar3hatI calI jAtI hai TanevAle nahIM samajhate aura itane para bhI samAjake. aura usase usakI bahuta kucha patana ho rahA hai| netA aura zAstroMke upadezaka banane calate haiN| jaina paMcAyatoMkI hAlata aura bhI jyAdaha kharAba hamArI samajhameM to zAstroMke artha bhI ina logoMke hai| jisake jo jIne AtA hai-vinA soce samajhe. do aMgalake mAstiSkoMmeMse vikRta ho kara hI bAhara vinA gaharA parAmarza kiye aura vinA apanA nikalate hoMge aura isa kAraNa aise upadezakoMko sattAkA vicAra kiye vaha use sahasA kara DAlatI samAjake lie sadA bhayaMkara hI samajhane caahie|" hai aura phala para kucha bhI dRSTi nahIM rkhtii| natIjA jisakA yahI hotA hai ki yA to paMcA- Izvara unakI madada karatA hai jo apanI madada yatakI vaha tajavIja kAgajoMmeM hI rakkhI raha Apa karate haiM-God helps those who help themselves, yaha jisa mahAtmAkA vacana hai use jAtI hai-usa para kucha bhI amala nahIM hotAisa bAtakA anubhava ho cukA thA ki aura yA usake dvArA samAja tathA dharmako bahuta vAstavameM koI eka Izvara yA paramAtmA jagatakA bar3I hAni uThAnI paDatI hai| ina donoM hI bAtoMkartA hI nahIM hai / paraMtu jisa vAtAvaraNameM ke bahutase udAharaNa diye jA sakate haiN| paraMtu vaha sA~sa letA thA. jina logoMmeM use jIvana yahA~ para hama paMcAyatoMkI hAlatako dikhalAne vyatIta karanA thA aura jinakA hita karanA aura unake kAryAkArya para vivecana karanA nahIM use iSTa thA, unakI paristhiti usa samaya aisI cAhate; hamArA abhiprAya isa samaya sirpha itanA nahIM thI ki vaha paramAtmAke kartAhartApanake ra hI batalAnekA hai ki jainapaMcAyatoMne jAtibahiviruddha kucha jabAna khole aura usase koI lAbha *SkAra nAmake tIkSNa hathiyArako jo khilaunekI uThAe / isIliye usako logoMmeM svAvalambanakA taraha apane hAthameM le rakkhA hai aura, vinA usakA bhAva paidA karaneke liye uparyukta sUrata akhtiyAra . karanI par3I thI-apane upadezake sAthameM eka ra prayoga jAne tathA apane balAdikako samajhe, aisA garumaMtra lagAnA paDA thA jisase janatA - jahA~ tahA~ yadvA tadvA usakA vyavahAra kiyA kevala Izvarake bharosepara hI rahakara akarmaNya na jAtA hai vaha dharma aura samAjake liye bar3A hI bana jAya / -khNddvicaar| bhayaMkara tathA hAnikAraka hai / zrIsomadeva AcArya apane 'yazastilaka' graMthameM likhate haiM For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] vividha prsngg| " navaiH sNdigdhnirvaahairviddhyaadgnnvrdhnm| kiyA hai| mAlUma nahIM jaba ukta paMcAyata ekadoSakRte tyAjyaH prAptatattvaH kathaM naraH // seThIjIke kAryako dharmaviruddha nahIM samajhatI, yataH samayakAryArthI nAnApaMcajanAzrayaH / to phira vaha kaise usake dvArA apanI jAtike ataH saMbodhya yo yatra yogyastaM tatra yojayet // gauravakA naSTa honA mAnatI hai / hamAre khayAupekSAyAM tu jAyeta tattvAddarataro nrH| lameM to jisa jAtimeM dharmAviruddha kArya karanetatastasya bhavo dIrghaH samayo'pi ca hIyate // " vAloMko bhI sthAna nahIM hai vaha jAti kucha ina padyoMkA Azaya isa prakAra hai: bhI gauravAnvita nahIM hai / hama pUchate haiM aise aise navIna manuSyoMse apanI jAtikI ki jaba jainazAstroMmeM jAti to jAti samUha vRddhi karanI cAhiye jo saMdigdhanirvAha haiM bhinnavarNa takake vyaktiyoMmeM paraspara vivAha arthAt, jinake viSayameM yaha saMdeha hai ki ve saMbaMdhake saikar3oM udAharaNa pAye jAte haiM jAtike AcAra vicArakA yatheSTa pAlana kara- taba kyA bambaIkI khaMDelavAla jainapaMcAyata sakeMge / ( aura jaba yaha bAta hai taba ) kisI una sabhI aise vivAha karanevAloMko, jinameM eka doSake kAraNa koI vidvAna jAtise bahi- acche acche pajya puruSa bhI zAmila haiM, ghRNA kArake yogya kaise ho sakatA hai ? cU~ki dharmakA aura tiraskArakI dRSTise dekhatI hai ? yadi nahIM prayojana nAnA paMcajanoMke Azrita hotA hai, ataH dekhatI to phira seThIjIke sAtha aisA vyavahAra samajhAkara jo jisa kAmake yogya ho usako kiye jAnemeM kaunasA vizeSa kAraNa hai / usakI usameM lagAnA cAhiye-jAtise pRthak na karanA isa kArravAIse to aisA mAlUma hotA hai ki caahiye| yadi kisI doSake kAraNa eka vya- vaha apane vartamAna rItirivAjoMke mukAbalemeM ktikI-khAsakara vidvAnakI-upekSA kI jAtI hai, jainazAstroMkI AjJAoM aura usake vidhividhA. use jAtise pRthak kiyA jAtA hai to usa upe- noMko koI cIja nahIM samajhatI aura na somadevakSAse vaha manuSya tattvase bahuta dUra jA par3atA hai| sUri Adike una vAkyoMko mAnatI hai jinameM tasvase dUra jA par3aneke kAraNa usakA saMsAra bar3ha likhA hai ki ' jainiyoMko ve sarvalaukika jAtA hai aura dharmakI bhI kSati hotI hai, arthAt vidhiyA~ pramANa haiM jinase samyaktvako hAni nahIM samAMjake sAtha sAtha dharmako bhI hAni uThAnI pahu~catI aura na vratoMmeM koI daSaNa AtA hai * / '" par3atI hai| kyA seThIjIke isa vivAhakAryase samyaktvameM koI ___ AcArya mahodayane apane ina vAkyoM dvArA bAdhA AtI hai aura zrAvakIya vratoMmeM koI dUSaNa jaina jAtiyoM aura jaina paMcAyatoMko jo gaharA lagatA hai ? yadi aisA nahIM hai to kyA ukta parAmarza diyA hai aura jo dUrakI bAta sajhAI paMcAyatake sadasyoMko ajaina samajhA jAya jo hai baha sabhIke dhyAna dene aura manana karaneke ve seThIjIkI ukta kArravAIkA abhinaMdana na yogya hai / hama bambaIkI di0 jaina khaMDelavAla karake-use prAmANika na mAnakara-ulaTA usakA paMcAyatase khAsa taura para AcArya mahArAjake tiraskAra karate haiM ? athavA yahI samajhA jaay| ina vAkyoM para vicAra karanekA anurodha karate "yathAHhaiM, jisane hAlameM paM0 arjunalAlajI seThI sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukikovidhiH / jaise vidvAnoMko apanI jAtise pRthak karanekA yatra samyaktvahAnirna yatra na vratadUSaNam // asamIkSita kArya hI nahIM balki duHsAhasa -yazastilake somadevaH / . For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jainahitaiSI [bhAga 14 ki ve zAstroMkI ukta AjJAoMko nahIM mAnate ? bhI parivartana nahIM huA-balki pichale varSoMkI donoMmeMse eka bAta jarUra svIkAra karanI hogii| nItise bhI usakI isa varSakI nItimeM koI khAsa bambaI paMcAyatakI isa anucita karravAI para pharka nahIM par3A-hA~, itanA jarUra hai ki pichale yadyapi bahuta kucha yuktipUrvaka likhA jA sakatA varSoM kI apekSA isa varSa jainAcAryoMke zAsanahai, paraMtu yahA~ hameM usakI koI vizeSa AlocanA bhedako dikhalAnevAle kucha naye DhaMgake lekha jarUra karanA iSTa nahIM hai, sirpha sUcanAke taurapara ye nikAle gaye haiM / yadi saMbhA vAstavameM ina kucha paMktiyA~ likhI gaI haiM / AzA hai bambaIkI lekhoMse hI bhayabhIta hotI hai, inheM hA jainadharmake ukta paMcAyata apanI kArravAI para phirase vicAra viruddha aura jainadharmakI imAratako dharAzAyI karegI aura jisa prakAra eka niSpakSa vicAra- karanevAle samajhatI hai to kahanA hogA vAn jaja tajavIja sAnI ( Review) meM-puna- sabhAkA satyasa bilakula prema nahIM haiM, satyaka rvicAra prasaMgameM-apane hI pUrva phaisaleko lauTa- sAmane usakI A~kheM caudhiyAtI haiM, vaha satyakI kara yazakA bhAgI banatA hai usI prakAra paMcA- duzmana hai aura isa liye usane apanI isa yata bhI prakRta viSaya para gaharA vicAra karake kArravAIke dvArA sarvasAdhAraNako yaha batalAnekI apane pUrva prastAvako radda karegI, aura isa taraha ceSTA kI hai ki, saccI bAta mata kaho-saccI apanI vicArapaTutA tathA niSpakSapAtatAkA sarva bAtoMke kahanese jainadharma sthira nahIM rahegA !" sAdhAraNako paricaya degii| __ kyoM ki ina lekhoMmeM digambara jainazAstroMse jo kucha bhI pramANa vAkya uddhRta kiye gaye haiM, 2-dRsstti-vikaar| aura jinase bahuta spaSTatAke sAtha AcAryoMkA mAlUma hotA hai kalakattekI digambara jaina paraspara zAsanabheda pAyA jAtA hai, unheM koI sabhAkA dRSTi-vikAra dina para dina bar3hatA jAtA galata sAbita nahIM kara sakatA-yaha siddha hai / pahale use 'satyodaya' aura 'jAtiprabo- nahIM kara sakatA ki ve vAkya svayaM lekhakadvArA ghaka' ye do patra hI bhayaMkara tathA usakI zraddhA- kalpita kiye gaye haiM aura ukta graMthoMmeM devIke maMdirako girA denevAle dikhalAI dete maujUda nahIM haiM / paraMtu ye lekha to isa the, paraMtu aba kucha hI dina bAda, jainahitaiSI . ra varSake prathama aMkase hI nikalane prAraMbha hue bhI use vaisA hI najara Ane lagA hai-sabhAkI haiM aura jisa samaya 'satyodaya' Adikake nirbala aura vikRtadRSTimeM aba usakA madhura __ saMbaMdhameM sabhAne prastAva pAsa kiyA thA usa samaya tathA hitakara teja bhI nahIM samAtA, vaha bhI use do lekha nikala cuke the, bAdameM, hitaiSIsambaMdhI kaSTakara bodha hotA hai-aura isa liye aba usane dUsare prastAvake pAsa hone taka, aura koI lekha usakI taraphase bhI A~kheM baMda kara lenekA usa prakArakA nahIM nikalA / aisI hAlatameM ina vidhAna kiyA hai arthAt, eka prastAvake dvArA ukta lekhoMke kAraNa sabhAke kupita, zubhita athavA patroMke samAna use bhI ajaina patra karAra dekara bhayabhIta hone AdikI koI bAta samajhameM nahIM usake par3hanekA niSedha kiyA hai| jahA~taka hama AtI-yadi inake kAraNa aisA huA hotA to samajhate haiM aura dUsare vidvAn samajha sakate haiM, hai vaha satyodayAdi saMbaMdhI prathama prastAvake samaya hI / jainahitaiSIkI jo nIti isa varSake zurUmeM thI 1 tA0 21 aprela san 1920 ko - vahI abataka barAbara calI AtI hai-usameM jarA 2 tA0 23 julAI 1920 taka (jainamArtaDa / For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] vividha prasaGga / & 341 aura i hotA-paraMtu usa samaya vaisA honA to dUra rahA, yA ki nahIM, aura yadi nikala jAya to patrako jainahitaiSI sabhAkI dRSTimeM eka jainapatra thA kyA tAvAna (jarmAnA ) denA paDegA yaha saba isI liye prastAvAnasAra prastAvakI eka nakala kacha mAlama nahIM haa| tIsarI zatake matAbika usake saMpAdakake pAsa bhI bhejI gaI thii| astu| patra meM vidhavAvivAhake pratikala lekha nikAle dUsarA bhI koI aisA navIna kAraNa mAlUma nahIM jAveMge / anukUla lekhoMko, cAhe ve mahAtmAhotA jisakA astitva usa samaya na ho / isa gA~dhI jaise vidvAnoMke vicAra hI kyoM na hoM, liye yahI kahanA hogA ki sabhAkA dRSTivikAra sUcanA rUpase bhI, koI sthAna nahIM milegaa| uttarottara bar3ha rahA hai| use jo vastu thor3e hI isataraha mArtaDake pAThakoMko dUsarI tarahake vicAdina pahale apane asalI raMgarUpameM dikhalAI detI raoNkI gar3abar3ameM par3ane aura socane samajhanekA thI vahI vastu, usI raMgarUpameM hote hue bhI, kaSTa uThAnese surakSita rakkhA jAyagA / cauthI aba vikRta dazAmeM najara AtI hai-sapheda cIja zartake anusAra zAstroMke zloka tathA gAthAoMko pIlI, kAlI athavA harI najara Ane lagI hai- aba isa patrameM chapanekA saubhAgya prApta na hogaa| isIkA nAma dRSTivikAra hai| hA~, unakA kucha aMza jarUra chapa sakegA, cAhe 3-vikrIta deh| vaha kisI vivAdake liye paryApta ho yA na ho| sahayogI * jainamArtaDa' ne apanA zarIra mAlUma nahIM, isa zartameM lAlAjIkA kyA rahasya 250 ) rupayemeM lA0 devIsahAyajI jaina hai aura usake anusAra patrameM zAstroMkA gadya raIsa va beMkara phIrojapura chAvanIke hAtha kucha bhAga bhI uddhRta ho sakegA yA ki nhiiN| zartoM para beca DAlA hai / aba usake saMpAdaka apane zarIrake isa taraha bika jAnepara jaina mahAzaya icchA rahane para bhI usameM apane mArtaDane bahuta harSa manAyA hai aura apane kharIdAsvataMtra vicAra prakaTa nahIM kara sakeMge aura na rako 'parama dharmAtmA' kI padavI pradAna kI hai ! zartoM ke viruddha apanI kisI icchAko caritArtha isase isase pAThaka patrake hRdayakI gaharAIko bahuta :kara skeNge| ataH jainamArtaDako abase 'vikrIta kucha mApa sakate haiN| deha' samajhanA caahiye| pahalI zartake anasAra 4-zubha cihn| usameM sirpha vahIM lekha nikalA kareMge jo digambara zuddhAmnAyake anusAra hoMge, dUsare lekhoMko sahayogI jainamitrase yaha mAlUma karake hameM sthAna nahIM milegA / mAlUma nahIM 'di0 zuddhA- bahuta prasannatA huI ki pApaDa ji. amarAvatIkI nAya ' ke svarUpakI lAlA sAhabase koI rAja- eka strI zrImatI rAdhAbAIjIne amarAvatImeM eka STarI karAI gaI yA ki nhiiN| dUsarI zartake anu- 'jaina borDiMga hAusa' kholaneke liye 20 hajAra sAra una mithyAvAdiyoMkA pratyeka aMkameM khaMDana rupaye makAnake vAste aura 9 hajAra rupaye nikalA karegA jo isa (zuddhAmnAyI ) dharmapara vArSika AmadanIke pA~ca kheta cirasthAyI kharcake kalaMka lagA rahe haiM / paraMtu yadi kisI aMkameM liye dAna kiye haiN| hamArI rAyameM jainiyoMke khaMDanake yogya koI bAta na ho athavA koI lekhaka liye yaha bar3A hI zubhacihna hai jo unake strI viSayaka lekha likha kara na bheje aura saMpAdaka samAjakI pariNati aise samayopayogI kAryoMkI mahAzaya svayaM koI vaisA lekha likhanake liye tarapha hone lagI hai| hama zrImatIkI isa udAratA, tayyAra na hoM to aMka vinA khaMDanake nikalegA dUradRSTatA aura paropakAra buddhikI hRdayase prazaMsA For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jainahitaiSI [bhAga 14. karate haiM / AzA hai dUsarI striyA~ bhI Apake isa vicAroMse prakaTa hai ki ve seThIjIko kitane .. dAnakA anukaraNa kareMgI aura samayopayogI gauravakI dRSTise dekhate haiM aura unake jainakAryoMmeM dhana vyaya karanA siikheNgii| dharmaviSayaka jJAnako kitanA U~ce durjekA samajhe 5-seThI arjanalAlajIke viSayameM hue haiN| sAtha hI, yaha bhI spaSTa hai ki ve aMtarjAtIya vivAhoMko acchA mAnate haiM / itane zItalaprasAdajIke vicAra / / para bhI unake patra jainamitrameM jo kabhI kabhI - zrImAn brahmacArI zItalaprasAda ne seThI kacha viruddha vicAra nikalA karate haiM unheM arjunalAlajIko, unake patrake uttarameM, jo patra kisI dUsarI hI bAhya pAlisI para avalambita 28 jUna san 1920 ko dehalIse bhejA thA samajhanA cAhiye / ho sakatA hai ki unakA vaha satyodayake hAlake aMka naM07-8 meM mudrita mala kAraNa lokAnuraMjana ho aura usake dvArA huA hai| isa patrameM brahmacArIjIne seThIjIke hI apane sammAnakI rakSA kI jAtI ho / . . . jainadharmaviSayaka jJAnake prati apane jo vicAra 6-vizeSa yuddhakI tayyArI / prakaTa kiye haiM aura unakI putraki vivAhasambaMdha bambaImeM di0 jaina tIrthakSetra kameTIkI spezala para jisa sammatikA ijahAra kiyA hai usa - sabako hama apane pAThakoMke avalokanArtha nIce " mITiMga ho gaI / isameM dUra dUrase samAjake bahutase karNadhAra padhAre the, jinakA mizana uddhRta karate haiM: tIrthokI rakSA para vicAra karanA thaa| vicAra Apa jainasiddhAntake marmako jAnanevAle gayA aura usameM kisIko bhI yaDake sivAya haiM tathA jIvana kaise sArthaka karanA isa bAtase rakSAkA koI dUsarA upAya sUjha nahIM par3A ! bhI pUrNa vijJa haiM / maiM Apako kisI prakArakI balki mITiMgakA yahI niSkarSa nikalA ki zikSA dene kA pAtra apaneko nahIM samajhatA huuN|" abhI taka dhanAbhAvake kArakhA kAphI yaddha nahIM ____" Apane jo apanI putrIkA vivAha eka ho sakA aura vinA pUrNa yuddhake saphala manoratha emar3a vyAkti ke sAtha kiyA, so bhI jainapaddhatike honA asaMbhava hai, ataH zvetAmbaroMke sAtha vizeSa anusAra, (vaha) kisI bhI taraha jainazAstrake yuddha karane ke liye, pracura dhana ekatra honA cAhiye / viruddha nahIM hai / jaina jAti 84 jAtiyoMmeM vibhakta kameTIne philahAla sirpha 20 lAkha rupayekA hokara apanI 2 jAtimeM yogya sambaMdha na phaMDa ekatra karanekA prastAva pAsa kiyA hai ! pAkara jo dhIre dhIre naSTa ho rahI hai usakI jaba digambaroMmeM 20 lAkha rupayA ekatra hogA rakSAke upAyakA eka namUnA Apane peza kiyA taba zvetAmbaroMmeM cAlIsa lAkha rupayA ikaTThA ho hai / merI antaHkaraNakI bhAvanA hai ki jaise jAnA koI bar3I bAta nahIM hai / isase aise jayapurake paM0 jayacaMda, ToDaramala, daulatarAma, lakSaNa pAye jAte haiM ki aba jainasamAjameM sadAsukha Adine jaina jAtikA upakAra kiyA yuddhakI Aga aura bhI jyAdaha bhar3akegI aura hai usase kahIM adhika upakAra ApakI AtmA apanA vaha ugrarUpa dhAraNa karegI, jisameM jainitathA mana vacana kAyake dvArA saMpAdana ho yoMkI rahI sahI zAMti saba naSTa ho jAyagI, tathA Apake dvArA jainadharma va usakA ahiMsA aura ye loga gharU jhagaDAmeM apanI zaktike tattva jagatameM vistarai / " durupayoga dvArA na kucha dezake kAma A sakeMge brahmacArIjIke ina prAiveTa tathA antarika aura na apanA hI bhalA kara sakeMge / nahIM For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 10-11] vividha prsngg| 343 mAlUma aise logoMko kaba sadbuddhikI prApti hogI ki vaha zrIsamaMtabhadrAdi munizreSThoMkI ha~sI aura kaba vaha dina AyagA jaba ye loga mahA- ur3AtA aura unake vacanoM para kuThArAghAta vIra bhagavAnake zAsanakA rahasya samajhakara usake karatA hai| jo niSpakSa vidvAna jainahitaiSIko anuyAyI baneMge aura isa prakAra vyarthake jhagar3oMse par3hate haiM athavA jinameM kucha bhI viveka avaziSTa mukti prApta kreNge| hai ve hitaiSIke saMpAdakIya lekhoMko dekhakara kaha sakate haiM ki tarkatIrthajIne jo ilajAma lagAyA 7-zUdramukti / sahayogI padmAvatI puravAlake saMpAdaka paM0 __hai vaha bilakula unakA 'sapheda jhUTha' hai aura gajAdharalAlajI nyAyatIrtha, strImukti para vicAra - usameM kucha bhI sAra nahIM hai / jAna par3atA hai karate hue, apane gatAMkameM likhate haiM ki, videha __paMDitajI jozatIrthameM kucha aise DUbe haiM ki unheM acche bure tathA heyAdeyakI kucha bhI kSetrake zUdrataka mokSake adhikArI haiN| isase tamIja nahIM rahI / jo hRdaya svAmI samaMtabhadra aisA pAyA jAtA hai ki Apa zAstrAnusAra zUdra jaise AcAryoMke prati apanI gADha bhAkti paryAyase muktikA honA mAnate haiM, paraMtu vaha bharata rakhatA hai, unake nAmakA nitya smaraNa kSetrameM nhiiN| videha kSetrameM bharatakSetrake zUdroMkI karatA hai aura unakI kRtiyoMko bar3I pUjya paryAya, cAhe ve caturtha kAlavI hI kyoM na ho, dRSTise dekhatA hai, jisane unakI kRtike rUpame unheM vaha adhikAra pradAna nahIM krtii| acchA 'devAgama' nAmake maMgalAcaraNaviziSTa gaMdhahastihotA yadi saMpAdaka mahAzaya una zAstrIya pramA mahAbhASya' kA nAma sunakara eka bAra yaha NoMko bhI sAthameM uddhRta kara dete jinake AdhAra pratijJA kI thI ki yadi vaha mahAn graMtha use para unhoMne aisA likhA hai / isase pAThakoMko bahuta upalabdha ho jAya to vaha usake adhyayana, manana kucha saMtoSa hotA aura vidvAnoMko usa para aura pracArameM apanA jIvana vyatIta karegA, usa vicAra karanekA avasara miltaa| para aise ilajAmakA lagAyA jAnA niHsandeha 8-sapheda jhuutth| asahanIya hai / hameM tarkatIrthajIke sAre lekhako hAlake padmAvatI puravAla aMka naM. 3 meM par3hakara utanA duHkha aura kheda nahIM huA jitanA 'vicitra samAcArakI virasatA' nAmakA eka lekha ki unake isa mithyA doSAropaNase huaa| hamAre paMDita jhammanalAlajI tarkatIrthakI orase prakA- cittako isase bahuta AghAta pahu~cA hai| hamArA zita huA hai / yaha lekha kaSAyase kitanA labA- dRDhavizvAsa hai ki svAmI samantabhadrake prati hama laba bharA huA hai, kitanA pakSApAtapUrNa hai, abhItaka jitanA pUjyabhAva rakhate haiM usakI sabhyatAkA isameM kitanA khUna kiyA gayA hai, kalpanA bhI tarkatIrthajI nahIM kara sakate / sabako eka lAThIse hA~ka kara kitanA 'vAhItavAhI' aura isa liye hama, bAtako adhika na bar3hAkara bakA gayA hai aura kitanI jhUThI, UTapaTA~ga tathA tIthajIse isa samaya sirpha itanA hI nivedana besira pairakI bAteM likhI gaI haiM una sabako karate haiM ki ve hamAre una vAkyoMko prakaTa kareM yahA~ para batalAnekI jarUrata nahIM hai / yahA~ hama jinameM samaMtabhadrasvAmIkI ha~sI ur3AI gaI hai aura apane pAThakoM para sirpha itanA hI prakaTa karanA unake vacanoM para kuThArAghAta kiyA gayA hai| cAhate haiM ki isa lekhameM jainahitaiSIke saMpAdaka yadi ve aisA prakaTa karanemeM asamartha haiM to unheM para yaha bilakula jhUThA kalaMka lagAyA gayA hai apanI isa mahatI bhUla para pazcAttApa karanA For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ... jainahitaiSI [bhAga 14 wwwnwar cAhiye aura bana sake to kucha prAyAzcatta lenA rAyameM vidvAnoM, khAsakara svapnazAstriyoMko saMpAdakacAhiye, tabhI unake AtmAkI isa gurutara pApase jIkI isa pukAra para avazya dhyAna denA cAhiye zuddhi ho skegii| ___ aura dayA karake unake svamakA phala batalAte hue ' antameM hama padmAvatI puravAlake saMpAdaka tathA unake cittakA samAdhAna karanA caahiye| prakAzaka donoM mahAzayoMse nivedana karate haiM ki ve aise lekhoMko jarA soca samajhakara nikAlA 10-viruddhprtiiti| / kareM, unapara bhI kucha jimmedArI hai; kevala jaise jainahitaiSIke gatAMkameM : jagatakI racanA taise lekhoMko a~dhAdhuMdha prakAzita kara denA koI aura usakA prabaMdha ' nAmakA jo lekha bAbU barAdurIkA kAma nahIM hai, balki yaha bAta sUrajabhAnajI vakIlakA likhA huA chapA hai saMpAdakIya dharmake viruddha hai / aise mithyA aura jisameM Izvarake jagatakartRtvakA niSedha asabhya aura UTapaTA~ga lekhoMse unake patrakA kiyA gayA hai use hindI jainagajaTake vayovRddha kucha bhI gaurava nahIM raha sakatA, aura na samAjameM saMpAdaka paM0 raghunAthadAsajI 'viruddha ' likhate azAMti phailaneke sivAya dUsarA koI natIjA nikala sakatA hai / Apa loga jaise vidvAna haiM / haiM ! jAna par3atA hai unheM aisA hI pratIta huA hai| nyAyatIrtha aura kAvyatIrtha haiM-apanA patra bhI paraMtu mAlUma nahIM unakI isa viruddhapratItikA Apako vaise hI U~ce Adarzapara rakhanA caahiye| kAraNa kyA hai / kahIM bAbUsUrajabhAnajIkA vipakSiyoM kI bAtoMkA uttara Apake patra meM baDI nAma hI to usakA kAraNa nahIM ? athavA aisA hI a~cItulI aura saMyata bhASAmeM nikalanA tA nahIM ki sAdhAraNa PL to nahIM ki sAdhAraNa jainajanatAkI paraNati * cAhiye / isase Apake patrakA gaurava bar3hegA . kartRtvavAdakI ora jhukI huI dekhakara tathA ka aura samAjako bhI usase vizeSa lAbha phuNcegaa| logoMke vyavahAroMko usake anukUla pAkara paMDitajI bhI kartRtvavAdako pasaMda karate hoM ~ 9 saMpAdaka jainagajaTakA svpn| aura isa liye aisA likhakara usakA vidhAna hAlameM hindI jainagajaTake saMpAdaka paM . karaneke liye tayyAra hue hoN| kucha bhI ho, vinA nAthadAsajIko, amAvasyAkI madhyarAtrike samaya kisI vizeSa bAtakA ullekha kiye, sAdhAraNa jaba ki unakI prakRti asvastha thI, eka svapna taura para saMpUrNa lekhake viSayameM aisA likha denA huA hai jisameM unhoMne dekhA hai ki jainahitaiSI samAjameM bahuta kucha bhrama paidA karegA, aura digambara matase zvetAmbara matako adhika mahattva logoMko saMpAdakajIkI nItike samajhanemeM bahuta de rahA hai aura sAtha hI jainadharmake viruddha lekha kaThinAI hogii| Apane premIjIke lekhoMko bhI likhakara jainasamAjakA ahita kara rahA hai ! isa viruddha likhA hai, jinameM hariSeNakRta kathAkoza, Azcaryajanaka aura abhatapUrva ghaTanAko dekhakara zrIamRtacaMdrasUri, lAyabrerI, aura prAcInagraMthoMkA sampAdakamahAzaya sahasA cakita ho uThe haiM aura saMgraha nAmake lekha zAmila haiM ! paraMtu kuzala Apane vidvanmaMDalIse isa bAtakI pukAra kI hai ho gaI ki isa saMyuktAMkake saMpAdakIya lekhoMke ki vaha sUkSmadRSTise unake isa svapna kI jA~ca mastaka para Apane viruddhatAkA kalaMka nahIM kare; kyoMki sthala dRSTi se hitaiSIke sambaMdhameM lgaayaa| unheM aisA kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| hamArI For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIke naye aura apUrva grantha / jIvana nirvAha / pussp-ltaa| lekhaka, zrIyuta bAbU sUrajabhAnujI vakIla / bar3I hindImeM eka naye lekhakakI likhI huI apUrva khoja aura cirakAlake anubhavase likhA huA apUrva glyeN| pratyeka galla manoraMjaka zikSAprada aura bhAva. grantha / pratyeka dharmAtmA. pratyeka vicAraka, pratyeka pUrNa hai| sabhI gaye svataMtra haiM aura hindIsAhityake sudhAraka aura pratyeka sukha-zAntike cAhanevAleke par3ha- lie gauravakI cIjeM haiN| jo loga anuvAda granthoMse nekI cIja / gharagharameM isakA pATha honA caahie| aruci rakhate haiM unheM yaha maulika galpagrantha avazya tamAma baccoM aura striyoMko isakA svAdhyAya karA denA paDhanA cAhie / 7-8 citroMse pustaka aura bhI sundara caahie| bhASA aisI sarala hai aura samajhAnekA DhaMga ho gaI hai| hindI-grantha-ratnAkara-sIrIjakA yaha aisA acchA hai ki sAdhAraNa par3he likhe loga bhI ise 41 vA~ grantha hai| mUlya 1) sajildakA 1 // ) samajha skeNge| jainI aura ajainI sabhI isase lAbha AnandakI pagaDaMDiyA~ / uThA sakate haiM / isake par3hanese loga asalI dharmakA, * sacce sadAcArakA aura saccI dezonnatikA svarUpa jemsa elena aMgarejIke bar3e hI prasiddha AdhyAtmika samajha sakeMge / devamUDhatA, lokamUDhatA aura gurumUr3ha- lakhaka hai| unaka grantha bar3a hA ma lekhaka haiN| unake grantha bar3e hI mArmika aura zAntitAkA svarUpa darpaNake samAna spaSTa ho jAyagA / dhArmika prada gine jAte haiN| agarejImeM unakA bar3A mAna hai / aura sAmpradAyika jhagar3oMse. andhazraddhAse. jhaThe taMtra- yaha grantha unhIM ke Byways of Blessedness' maMtroM aura bhUtapretoMke vizvAsoMse tabIyata haTa jaaygii| nAmaka granthakA anuvAda hai| pichale aMkameM isa granthakA -sace dharma, saccI dAnazIlatA, sacce sadAcAra. aura 'sahAnubhUti' zIrSaka adhyAya uddhRta kiyA gayA thA, * sacce jJAnase hArdika prIti utpanna ho jAyagI / jo usase pAThaka isa granthake mahattvako samajha skeNge| dharma lar3AI jhagar3oMkI, pApoMkI aura dezako DubAnekI pratyeka vivekI aura vicArazIla puruSako yaha grantha jar3a bana rahe haiM, unakA asalI svarUpa khUba acchI par3hanA cAhie / mUlya 1J sajildakA 1 // ] taraha samajhameM A jAyagA / eka dharmAtmA sajjanane sukhadAsa / isakI 500 pratiyA~ kharIdakara apane bhAnajeke vivA jArja iliyaTake suprasiddha upanyAsa 'sAilas.. hotsavameM muphta vitaraNa kI haiN| anya dharmAtmAoMko mAinara' kA hindI rUpAntara / isa pustakako hindIke bhI isakA pracAra karanA cAhie / bA~Taneke lie kamase labdhapatita upanyAsalakhaka zrIyuta premacandajIne kama 100 pratiyA~ eka sAtha lenese bahuta kiphAyatase dI jAya~gI / mUlya eka pratikA eka rupayA / pRSTha-_ likhA hai| bar3hiyA eNTika pepara para bar3I hI sundaratAse -saMkhyA 200 se Upara / chapAyA gayA hai / upanyAsa bahuta hI acchA aura hai bhAvapUrNa hai / mUlya // mahAdajI ( mAdhavarAva ) sindhiyaa| hindI-grantha-ratnAkara-sIrIjakA 42 vA~ grantha / nakalI aura asalI dhrmaatmaa| itihAsakA mahattvapUrNa grantha / yadi Apa yaha jAnanA zrIyuta bAbU sUrajabhAnujI vakIlakA likhA huA cAhate hoM ki mugalasAmrAjyakA asta kaise huA - sarvasAdhAraNopayogI sarala upanyAsa / aura unake hAthase marAThoMke hAthameM rAjyasattA Akara DhoMgiyoMkI bar3I pola kholI gaI hai| antameM a~garejoMke hAthameM kaise calI gaI to yaha grantha mUlya // ) avazya par3hie / sindhiyAkI gaNanA dezake mahAn puruSoM meM hai| yadi mahAdajI sindhiyA thor3e hI dina nayA suuciiptr| . aura jIte, athavA unakA uttarAdhikArI una hI jaisA uttamottama hindI pustakoMkA 92 pRSThoMkA nayA yogya puruSa hotA to Aja hiMdustAnake itihAsakA sUcIpatra chapakara taiyAra hai / pustaka-premiyoM ko usakI rUpa kucha aura hI hotA / isa marAThAsAmrAjyake eka eka kApI ma~gAkara rakhanA caahie| / staMbhasvarUpa vIrapuGgavakA AlocanAtmaka caritra ___ mainejara, hindI-grantha ratnAkara kAryAlaya, hindImeM sabase pahalA yahI hai / mUlya 1) hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainIhataiSI / Reg. 719. B. jainasAhitya-saMzodhaka DA~kakhAnakA nayA niyama / apUrva traimAsika patra / aba DAMkakhAneke naye niyamake anusAra aura itihAsa aura jainasAhityake jijJAsuoMke anarajisTarDa vI0 pI0 nahIM jA sakeMge, saba kA lie apUrva sAdhana / yaha raimAsika patra sarasvatIke / * pI0 rajisTarDa hI liye jAveMge / arthAt pustakaka sAijake savAsau pRSThoM para vikalatA hai| aneka aitihAsika citroMse bhI suzobhita rahatA hai / aMgarejI. pratyeka pAkeTa para abhI jo posTeja aura ma. hindI aura gujarAtI ina tInoM bhASAoke teca A0 cArja lagatA thA usake sivAya do Ane isameM rahate haiM / prAcIna AcAryoM kA samaya-ni. , aura bhI adhika lagA kareMge / pustaka cAhe cAra aparva tathA duSprApya jainagranthoM, zilAlekhoM tathA ta - AnekIhI ho to bhI usapara ma0 A. aura patroMkA paricaya, videzI vidvAnoMkI jainasATina aura itihAsasambandhI AlocanAyeM. jainatattvajJA . posTejake sitAya ye do Ane bhI avazya lgeNge| sambandhI gaMbhIra vicAra Adi aneka viSaya isana isa lie grAhaka mahAzayoMko cAhie ki ve rahate haiM aura ve bar3I niSpakSatAse likhe jAta hai| pastakoMkA ArDara bhejate samaya isa kharcakA vicAra jaina aura jainetara sabhI vidvAn isameM likhate haiN| pratyeka digambara aura zvetAmbara dugakA grAhe avazya kara leveM / eka rupayase kamakA vI0 pI0 cAhie / dUsarA aMka zaMghrI nekalane vAlA / hama aba nahIM bhejate / kamakA ArDara ho to vArSika mUlya 5) pAMca rupayA aura eka aMkakA TikaTa Adi bheja dene caahie| posTeja judA / vyavasthApakajainasAhitya-saMzodhaka, jainahitaiSIkA mUlya an ma; A0 se hI C/o bhArata jainavidyAlaya, phargusanakAlejaroDa, puna: bhejane meM lAbha haiN| vI0 pI0 maMgAnese nAhaka do __ Ane adhika pdd'eNge| yuktyanuzAsana saTIka / mANikacandra jainagranthamAlAkA 15 vA~ grantha - -mainejara / kara taiyAra ho gyaa| isake mUlakA bhagavAn samAnabhadra aura saMskRtaTIkAke kartA AcArya vidyAnanda hai| yaha bhI devAgamakI bhA~ti stutyAtmaka hai aura puchi - bambaIkA mAla / yoMkA bhANDAra hai / abhI taka yaha grantha duI / pratyeka bhaNDArameM isakI eka eka prati avazya rahaba saba taraha / mAla--kRpaH, kirAnA, cAhie / mUlya ) sTezanarI, pItala tA~bA, dAiyA~, tela, sAbuna nayacaka sNgrh| Adi-hamase ma~gAie / mAla daza jagaha jA~ca yaha ukta grandhamAlAkA 16 bauda / devasenasUrikRta prAkRta nayacakra ( saMskRtachAyAsahita / karake bahuta sAvadhAnI aura ImAnadArIke sAtha aura AlApapaddhati tathA mAilla dhavalakRta dravyasvabhAva bhejA jAtA hai / cauthAI rupayeke lagabhaga pezagI prakAza (chAyAsahita) ye tIna grantha chape haiN| . bhUmikA par3hane yogya hai / lagabhaga eka mahIne meM bhejanA cAhiye / ekabAra vyavahAra karake dekhie / saiyAra hogA / muu0|| nanhelAla hemacanda jaina, kamIzana ejeNTa, mainejara, jainagrantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, bmbii| candAbAr3I, po. giragA~va, bambaI / Printed by Chintaman Sakharam Deols. at the Bombay Vaibhay Press, Servants of India Society's Building andhurst Road, Girgaon, Bombay Published by Nathuram Premi, Proprietor, Jain-Granth-Ratnakar Karyalaya, Hir az, Bombay. For Personal & Private Use Only