Book Title: Chaitanya Ki Chahal Pahal
Author(s): Yugal Jain, Nilima Jain
Publisher: Digambar Jain Mumukshu Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007142/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala 'yugala' jaina Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala ... dRSTi kA viSaya samyagdarzana evaM samyakjJAna (sva-para prakAzaka svabhAva) eka vivecana lekhaka : 'yugala' jaina ema.e., sAhityaratna koTA sampAdaka: bra. nIlimA jaina koTA prakAzaka: zrI digambara jaina mumukSu maNDala, koTA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba taka. : 11,300 paMcama saMskaraNa : 3100 pratiyA~ (01 janavarI, 2012) mUlya : 10 rupaye prApti sthAna - - zrI digambara jaina mumukSu maNDala, C/ svastika sTezanarsa rAmapurA bAjAra, koTA (rAja.) 324-006 - paNDita ToDaramala smAraka TrasTa A-4, bApU nagara, jayapura (rAja.) 302-015 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya lokaraMjana kI sastI pravRti se dUra lokamAMgalya ke udAtta dharAtala para pratiSThita bAbU jugalakizorajI 'yugala' eka prakhara prajJApuruSa haiN| vartamAna vizAla mumukSu samudAya ke hRdaya meM sthita madhura vANI evaM tAttvika jJAna se susajjita suprasiddha zreSTha pravacanakAra to haiM hI, sAtha hI unakI lekhanI bhI samRddha hai jisase kaI gahana tAttvika lekha, pUjA evaM kavitAe~ racI gaI haiN| bhaktirasa se yukta Apake dvArA racita 'deva - zAstra - guru pUjana' evaM 'siddha pUjana' sarva zreSTha hone ke sAtha isa yuga meM hindI sAhitya kI anupama kRti hai / jaina darzana ke mahatvapUrNa viSaya samyagdarzana evaM samyakjJAna (sva- para prakAzaka) ke vAstavika svarUpa kA sarvAMga vivecana "caitanya kI cahalapahala" meM cAra lekhoM ke mAdhyama se kiyA gayA hai, jise AtmasAt karake bhavijana apane anAdi alabdha evaM vismRta divyasvarUpa ko prApta kara sakeMge / "caitanya kI cahala-pahala " kA prathama saMskaraNa kundakunda pravacana prasAraNa saMsthAna, ujjaina dvArA prakAzita kiyA gayA thA / isa pustaka meM tattvajJAna : eka anUThI jIvana kalA evaM samyagdarzana aura usakA viSaya (prathama) do lekha sammalita kara nayA parivardhita dvitIya saMskaraNa prakAzita kiyA gayA thA / tattva jijJAsu pAThakoM kI atyadhika mA~ga hone se aba yaha paMcama saMskaraNa prakAzita karate hue atyanta harSa ho rahA hai| AdaraNIya bAbUjI kI sAhityika nidhi ko prakAzita karate huye zrI digambara jaina mumukSu maNDala, koTA gauravAnvita anubhava kara rahA hai| prastuta pustaka kA suvyavasthita saMyojana paNDita devendrakumArajI jaina alIgar3ha evaM sampAdana bra. nIlimA jaina ne kiyA, isake liye hama unake AbhArI haiM / adhikAdhika jijJAsu AdaraNIya bAbUjI ke gahana gambhIra evaM spaSTa tAttvika cintana ko hRdayagama kara apanA jIvana sArthaka banAyeM - isI bhAvanA ke sAtha prastuta prakAzana pAThakoM ko samarpita hai| vijayakumAra jaina, adhyakSa III Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya jaina jagata kI "A~khoM ke tAre'' vidvat maNDala ke camakate sitAre, prakRti pradatta pratibhA ke dhanI, paramazraddheya pU. 'bAbUjI yugalajI' ke ujjvala nikhare vyaktitva se sampUrNa jana-mana paricita hai| Arhat darzana meM jisa cirantana satya kA udghATana huA hai, usameM kuzala gotAkhora kI bhA~ti Apane isakI atala gaharAI meM se jina maNiyoM ko baTorA, unhIM kA gahanatama pratipAdana "caitanya kI cahala-pahala" meM AyA hai| isI saMkalana ke prathama lekha meM Apake udgAra isa rUpa meM vyakta hue haiM"tattvajJAna garvonmatta bhogamaya mRNmaya jIvana ko khulI cunautI hai| pApodaya kI . vibhiSikAyeM hoM athavA puNyodaya kI indradhanuSI chaTAyeM, jJAnI kI sattA kA sparza nahIM krtiiN|" tAttvika lekha zrRMkhalA meM Apane jaina tattva ke gUr3hatama viSaya ko sugaThita bhASA, praznottara zailI evaM saMkSipta dRSTAMta dvArA bar3A sarala va manohara rUpa dekara prastuta kiyA hai, sthAna-sthAna para dhruva kI dhurI para ghUmatA ApakA cintana paryAya kI mantra mugdhAoM ko kSaNa bhara ke liye vilIna kara nija kI ora khIMca lAtA hai| isa kRti meM eka navIna lekha samyagdarzana aura usakA viSaya (prathama) prakAzita kara rahe haiN| isase pUrva yaha san 1960 meM prakAzita huA thaa| taba eka prasaMga banA, yaha lekha Ada. saugAnIjI ke hAtha lagA to unhoMne ise par3hA aura apane sahadharmiyoM se bole- "isako par3ho, yaha hai samyagdarzana kA vissy|" isI ke arntagat aneka sundara bindu ubhara kara Aye haiM-"dRSTi samyak hone para hI jJAna meM samyaktva utpanna hotA hai aura dRSTi ke samyaktva ke abhAva meM jJAna upAdeya tattva kA vijJApana to karatA hai, kintu jJAna meM usa zuddha tattva kI prasiddhi nahIM hone paatii|" "dhruvatattva hI sabhI zuddha paryAyoM kA upAsya devatA hai|" Apake prakhara va nirmala cintana ke ye bodhikaNa vyavahAra zraddhA evaM samyagdarzana saMbaMdhigaMtiyoM ko samApta karane ke liye satya samAdhAna haiN| IV Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake pazcAt jIvana patha pradAtA pU. gurudeva zrI ke samaya meM likhA gayA lekha 'samyagdarzana kA viSaya ' dRSTi ko dhruva kI duniyA~ meM pahu~cA detA hai| san 1977 meM yaha lekha Agamapatha meM prakAzita huA thA, taba yaha viSaya pU. gurudeva ke samakSa par3hA gayA, to vahA~ ke aneka zrotAoM ke citta meM AzaMkAoM kA honA svAbhAvika thA / taba samAdhAna meM pU.gurudevazrI ke mukhArabinda se nikala par3A- 'badhU sAMcU che, kA~I khoTa nathI, aimaja hoya dRSTino bala / ' isI lekhamAlA ke kucha aMza - " pU. gurudeva se pUrva AdhyAtmika cintana kA rivAja to thA, kintu ciMtana meM adhyAtma nahIM thaa|" "samyagdarzana ke ghara meM svayaM samyagdarzana ke rahane ke liye bhI koI jagaha nahIM, usane apanA konA-konA dhruva ke liye khAlI kara diyA hai|" "zraddhA kI anaMta 'zraddhA kI anaMta zUnyatA meM hI dhruva kI maMgalamaya bastI basatI hai / ahaMmaya dhruva zraddhA kA zraddheya nahIM hotA / zraddhA kA zraddheya pUrNa va sarvopari hotA hai|" isI saMkalana ke jJAna-svabhAva lekha meM jJAna kI sva-para prakAzakatA, jJAna kI jAnana kalA kA Agama ke AdhAra se suyukti pUrNa vivecana hai, jise par3hane para bhrAmaka dRSTi kA aMta hokara sApha sutharI dRSTi milatI hai| svaccha jJAna kI mathAnI se mathI svastha ciMtana dhArA va nyUna lekhanI ke ye laghukAya aMza haiM, lekina kalejA dIrgha hai / jaise gaMgA jahA~ se nikalatI hai usaqA pATaM bahuta choTA aura jahA~ jAkara milatI hai vaha bahuta vizAla hotA hai; aise hI caitanya kI gaMgotrI se nikalI mukti kI ora bahatI samyagdarzanajJAna-cAritra kI nirmala dhArA kA pATa cAhe choTA ho, kintu loka zikhara meM sthita siddhoM ke kevalajJAna meM jAkara vaha kapATa khulA so khulA...... - isa prazasta kArya kA avasara milA merA saubhAgya hai, mujha ajJa se kucha truTi rahI ho to mArgadarzana apekSita hai| yaha triveNI lekha tantu pAThakoM ke murajhAye va khaNDita cintana ko pariSkRta kara prANavAna banA naI tAjagI deMge / jisase samasta prANI mukti kA ujjvala patha prazasta karate raheMge / - bra. nIlimA jaina, koTA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 07-13 14-24 . 15 1. tattvajJAna : eka anUThI jIvana kalA 2. samyagdarzana aura usakA viSaya (prathama) , jJAna meM heya-upAdeya pravRtti vyavahAra zraddhA athavA vyavahAra samyagdarzana zraddhA guNa kI kArya praNAlI dRSTi kA viSaya 18 dRSTi 3. samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) 25-50 (pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI evam unakA jIvana darzana) vastu tattva darzana 28 . jIva ke anAdi ajJAna kA kAraNa va nivAraNa 29 Atma-padArtha kI anaikAntika dRSTi guNa-paryAya kA aham bhI mithyAdarzana jJAna kA anekAnta va dRSTi kA ekAnta svarUpa jvalaMta prazna kA sarala samAdhAna kyA hai paryAya kA heyatva ? samyak zraddhA kA zraddheya pUrNa hI hotA hai samyak cAritra kA saundarya .51-64 4. jJAnasvabhAva - samyagjJAna sva-para prakAzaka svabhAva VI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAna : eka anUThI jIvana kalA sarva vidyAoM meM adhyAtma-vidyA kA sthAna sarvopari hai, kyoMki adhyAtma-vidyA ke atirikta anya kisI bhI loka-vidyA ke pAsa AtmA ke sthAyI sukha kI gAraMTI nahIM hai| loka-vidyA se prApta samasta sannidhiyAM AtmA kI paridhi se bAhara hone se AtmA ko unakA upabhoga hotA hI nahIM hai| ata: unake pAsa Atma-zAnti kA koI vidhAna nahIM hai| Atma-zAnti adhyAtma-vidyA kA sarvAdhikAra surakSita adhikAra hai aura usa adhyAtma-vidyA kI sAdhanA kA prArambha tattvajJAna se hotA hai| tattvajJAna sarva samasyAoM ke samAdhAna kI eka adbhuta jIvana kalA hai| vahI jIvana kA sarvaprathama karma aura sarvaprathama dharma hai| usake binA jIvana asIma vaibhava ke bIca bhI daridrI aura azAMta hai aura usake prAdurbhAva meM sarva jAgatika vaibhava ke binA bhI vaha akelA hI paramezvara hai| tattvajJAna vastu-darzana kI eka alaukika paddhati hai| vaha loka-kathita vastu-vidhAnoM kA vizvAsI nahIM hai| padArthoM meM pArasparika sambandhoM kI loka-rUr3ha kahAnI tattvajJAna ko sammata nahIM hai| vaha usa loka-vArtA ko asatya ghoSita karatA hai jahA~ do padArthoM . meM kiMcit bhI sambandha ghaTita kiyA gayA ho| vastu ke sAtha saMyukta se. dikhAI dene vAle dIrghakAya saMyogoM taka sImita na rahakara vaha vastu Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala kI thAha letA hai| usakA anusaMdhAna ati sUkSma evaM gambhIra hai| vaha aisA gotA khora hai jo sAgara ke ghanatvoM ko taba taka vedhatA jAtA hai jaba taka use sIpI ke saMpuTa meM motI upalabdha nahIM hotaa| tattvajJAna kA sampUrNa vidhAna AtmA ke liye hai| vastutaH vaha AtmA kI hI parizuddha bodhAvasthA hai| vaha AtmA ke ananta kaSToM ke kAraNoM kA nidAna kara jIvana ke zAMti niketana kA udghATana karatA hai| vaha kahatA hai ki AtmA sadA hI avinAzI, ananta zAnti kA nidhAna, parama vItarAga, sabase alaga-thalaga, anaMta zakti puMja eka sampUrNa caitanya sattA hai| anaMta mahimAvaMta vastu hone para bhI AtmA ko sadA se hI apane gaurava kI pratIti evaM bodha nahIM hai varan anAdi se hI vaha deha aura deha ke parikara agaNita jar3a-skaMdhoM meM apanI prANa-pratiSThA karatA rahA hai| vastu vyavasthA ke Aloka meM jaba AtmA kI isa pravRtti kI mImAMsA kI jAtI hai to vaha aparAdhinI siddha hotI hai; kyoMki kaNa-kaNa kI svAdhInatA meM vyavasthita vizva ko yaha bahuta bar3I cunautI hai, kudarata kI sattAoM ko apane taMtra meM lekara nigalane kA yaha sarva mahAn aparAdha hai, ata: daNDanIya hai| kintu apane isa prayAsa meM AtmA kabhI bhI kRta-kArya nahIM hotA kyoMki para sattAoM meM usake hastakSepa kI caritArthatA kabhI bhI saMbhava nahIM hai| ata: vivazatA kI kArA meM tar3apatA hI rahatA hai| - AtmA kI anaMta kaSTAvaliyoM ke sambandha meM tattvajJAna kA yaha traikAlika nidAna hai aura tattvajJAna unake sArvabhaumika aura sArvakAlika parihAra kA patha bhI nirdiSTa karatA hai| vaha kahatA hai ki sukha aura Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAna : eka anUThI jIvana kalA zAMti AtmA kA svarUpa hI hai| ata: kisI anya padArtha evaM indriya bhogoM ko usakA sAdhana mAna kara saMgraha kI ceSTA karanA mUrkhatApUrNa aparAdha hai| isa vizvAsa ke kAraNa Atma-vRtti eka anAcArI puruSa kI taraha sadaiva para sattAoM meM paribhramaNa zIla rahatI hai| ata: apanI caitanya vATikA kI mahimA meM avirAma ciMtana dvArA bhramaNazIla caitanya vRttiyoM ko Atmastha karake svarUpa saundarya kA saMvedana karanA hI mukti kA eka mArga hai, dUsarA nhiiN| tattvadRSTA ko deha aura usake parikara agaNita indriya viSayoM kA sAnidhya bhI rahatA hai| inakA kabhI manovAMchita pariNamana bhI hotA hai aura kabhI parama pratikUla bhI, kintu paratva bodha ke bala se vaha ina sabhI paristhitiyoM meM aprabhAvita raha letA hai| isI prakAra ajJAna ke nimitta se AtmA ke sAtha saMzliSTa karma bandhanoM ke prati bhI tattvajJa atyanta madhyastha ho jAtA hai kyoMki jaise eka samajhadAra aparAdhI isa tathya ko asaMdigdha bhAva se jAnatA hai ki usake bandhana usake pUrva-kRta aparAdhoM ke pratiphala mAtra haiM kintu aparAdhoM ke kAraNa nahIM haiM, usI prakAra tattvajJAna kI yaha atyanta niHzaMka aura spaSTa mAnyatA hai ki karma bandhanoM kA usakI azuddhatama saMsAra dazA aura zuddhatama mokSa dazA ke prati kiMcit bhI kartRtva nahIM hai| tattvajJAna tattva-darzI kI prayogazAlA hai| vaha AtmA se saMyukta vijAtIya paratoM kA eksare kI razmiyoM kI taraha taba taka bhedhana karatA jAtA hai jaba taka use Ananda-nidhAna caitanya ke darzana nahIM hote| kAyA aura karma kI mAyA meM to usake caraNa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala avaruddha hote hI nahIM hai, kyoMki inameM to use caitanya kA AbhAsa bhI nahIM hotA; kintu rAga-dveSa evaM puNya-pApa jaisI Atma-vRttiyoM meM bhI use caitanya kA cihna nahIM milatA kyoMki para ke prati AkarSaNazIla hone se ve atyanta vikRta haiM, ataH upAdeya nahIM hai / jaise maleriyA ke macchara ke saMyoga meM utpanna maleriyo jvara zarIra kI paryAya hone para bhI zarIra kA svarUpa nahIM hai; isI prakAra karma kI udaya dazA meM utpanna puNya-pApa kI avasthA AtmA kI paryAya hone para bhI AtmA kA svarUpa sauMdarya nahIM hai| aura jaise jisakI zakti prabala hai use maleriyA macchara kA yoga jvara kA nimitta nahIM hotA, isI prakAra jise apanI caitanya sattA kA sudRr3ha avalambana hai use karmodaya vikAra kA nimitta nahIM hotA varan mAtra jJeya koTi meM rahatA hai| yaha tattvajJAna kA sUkSma anusaMdhAna hai| usakA mantavya hai ki bhinna lakSaNa vAle aneka bhAva eka sAtha to raha sakate haiM para kabhI kahIM / dahI ke dIrgha samudAya meM dahI ke kaNa-kaNa ke sAtha makkhana dahI se bhinna vidyamAna rahatA hai aura vRMdAvana kI gvAlina bhI use dahI se alaga nikAlane se pUrva hI usakI pUrI kI pUrI pratIti meM pravartamAna hai / kintu jaise eka bAlaka ko dahI aura makkhana ke bheda kA parijJAna nahIM hotA isI prakAra ajJAnI ko bhI AtmA aura puNya pApa ke aMtara kA bodha na hone se kabhI pApa aura kabhI puNya kI upAsanA karatA rahatA hai kintu tattvavedI pApa-puNya ke vikAra - puMja meM bhI vikAra se atyanta bhinna caitanya kI avyAhata pratIti meM gatimAna rahatA hai| 10 tattvajJAna kI zodha yahIM virAma nahIM le letI, kintu puNya-pApa ke AvaraNoM se Age vaha caitanya kI khoja meM aura Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAna : eka anUThI jIvana kalA gaharI utaratI hai aura use caitanya jagata meM hI kSaNikAoM kA eka atyanta sundara kakSa dikhAI detA hai jo atyanta sundara hone para bhI use isalie ramaNIya nahIM lagatA ki sAgara kI taraMga ke sadRza vaha sadA upalabdha raha sakane yogya nahIM hai, aura sAgara to sadA upalabdha hai| ata: kSaNikA kA mamatva bhI eka madhura unmAda hai, jisameM se niraMtara vikalatA kA hI srAva hotA hai| isake anantara caitanya kA kapATa khulatA hai aura tattvajJAna ko usake asaMkhya pradezI sanniveza meM ananta zaktiyoM kA maMgala-loka dikhAI detA hai jaise citra-vicitra puSpoM kI vATikA khilI ho| kintu tattvajJAna yahA~ kAphI sUkSma evaM gaMbhIra ho jAtA hai, kyoMki caitanya kI anubhUti kA yaha aMtima vyavadhAna hai| vaha dekhatA hai ki ananta ke darzana meM bhI anubhUti kI taralatA samApta nahIM hotI varan ananta zakti kI isa cakrIyatA meM bhI suhAtI-suhAtI sI maMda-maMda vikalatA hI niSpanna hotI hai jisakA bheda sajaga prajJa ko hI pratibhAsita hotA hai| ata: isa zakti sammohana se bhI aparAjita evaM atRpta tattvajJAna apane puruSArtha ke aMtima caraNa meM tUphAnI tvarA se pariNamita hotA hai aura use atyanta nistaraMga atala-caitanya kA vaha divya-loka dikhAI detA hai, jahA~ ananta hI zaktiyAM ekatva meM ekIbhUta haiN| yahA~ sarva taralatAoM ko visarjita karake anubhUti aisI samAhita ho jAtI hai ki dvaita hI dikhAI nahIM detaa| zuddha caitanya kI yaha Ananda-vedanA hI Arhat-darzana kA prasiddha brahmAnanda hai| tattvajJAna jIvana evaM jagata kI eka sarvAMga mImAMsA / jIvana kI eka bhI samasyA aisI nahIM jisakA samAdhAna usake pAsa na ho| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala ' - yadyapi akSaya caitanya hI usakA eka mAtra ahaM hai aura vaha niraMtara vahIM sthApita rahatA hai phira bhI kSaya ke prati gatimAna apane paryAya doSoM kA vaha sajaga praharI hai| cAritrika daurbalya se pravartamAna koI doSa use upekSita nahIM hai| sAtha hI vaha nirantara doSoM se khinna evaM vihvala bhI nahIM hai, to satat unakA cintana zIla bhI nahIM hai, kyoMki sarva doSaniHzeSa kI adbhuta kalA use vidita hai / vaha jAnatA hai ki satat doSa kA vicAra va nirantara doSoM kA bhaya doSa-mukti kA koI upAya nahIM hai| usakA atyanta spaSTa nirNaya hai ki AtmA meM sarva doSoM kA janma eka mAtra svarUpa - skhalana se hI hotA hai| ata: svarUpa-niSThA hI nirdoSa nirvANa kA eka mAtra sAdhana hai| 12 paryAya meM vyApta doSa- samudAya ke sAtha tattvajJAna ko jIvana kA eka vaha pahalU bhI dikhAI detA hai jahA~ nirantara yoga-viyoga Avartita hote rahate haiM / pApodaya kI vibhISikAyeM hoM athavA puNyodaya kI indradhanuSI chaTAyeM, tattvajJAna isa rahasya ko bArIkI se jAnatA hai ki ye saba usakI sattA kA sparza hI nahIM krte| ata: pApodaya kI bhISaNa hairAnI athavA puNyodaya kA madhura unmAda usakI prajJA ko kabhI AcchAdita karate hI nahIM haiM / jaba ajJAnI pApa evaM puNya kA krItadAsa hokara padAghAtoM se kanduka kI taraha durdazAoM ke cakra se kabhI mukta nahIM hotA taba caitanya jIvI tattvadRSTA aisI hara paristhiti meM saMtulita evaM samavastha rahatA hai| tattvajJAna garvonmatta bhogamaya jIvana ke mRNmaya svarUpa ko khulI cunautI hai| caitanya ke astitva meM sandeha kara jo miTTI ke bhogoM ko hI jIvana kA svarUpa mAnate haiM, deha evaM bhoga kI viyoga - cetanA se bhaTTI meM par3e kITa kI taraha jo nirantara atizaya vedanA se tar3aphate Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAna : eka anUThI jIvana kalA ___13 haiM unheM tattvajJAna kA saMdeza hai ki samasta bhoga saMgraha evaM saMgrAhaka bhAva ThIka aisI hI mithyA kalpanAyeM haiM jaise eka bAlaka madhura viSa pItA huA ha~sa rahA ho| - samagra saMyoga-viyoga kI saMtatiyoM ke saMbaMdha meM tattvajJAna kA sunizcita abhimata hai ki ve kabhI bhI AtmA ke puruSArtha se niSpanna nahIM haiN| ve sabhI daiva-sAdhya haiM jinheM dRSTi-zUnya ajJAnI apanA saMpAdana mAnatA hai, ataeva usakA saMpUrNa jIvana saMyogoM kI surakSA meM naSTa ho jAtA hai| jaba tattvajJAna inakI sImA meM apanI vyavasthA kA bhayaMkara pApa nahIM karatA ataeva halkA-phulkA samarasI jIvana jItA hai| tattvajJAna kaSAya ke zikharoM para ulkA kI taraha giratA hai| usakA udaya hote hI vibhinna pApAcAroM ke ve rUpa jo yuga ke sAtha badalate rahate haiM jinase vyakti ke carama patana kI samaSTi kI vyApaka cetanA bhI abhizapta evaM Ahata hotI hai, prayatnoM ke binA hI anAyAsa samApta hote haiN| hatyAyeM, lUTapATa, kAlAbAjAra evaM rizvata jaise rASTrIya pApa evaM daheja jaisA sAmAjika kuSTha jo cikitsA ke sAtha bar3hatA hI jAtA hai, tattvajJAna ke udaya se pUrva hI ni:zeSa ho jAte haiM; kyoMki vizuddha mAnasa-bhUmi meM hI tattvajJAna kA janma hotA hai| ata: pApa ke asaMkhya rUpoM kA prahAraka tattvajJAna hI lokazAMti kA sunizcita vidhAtA hai| isa prakAra sacamuca tattvajJAna carama patana se carama utkarSa taka le jAne vAlI jIvana kI khulI pustaka hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana aura usakA viSaya (prathama) darzana zabda vividha mata-matAMtara, cAkSuSa-jJAna, sAmAnya avalokana tathA zraddhA Adi aneka arthoM meM prayukta hotA hai| samyagdarzana ke prakaraNa meM darzana zraddhA ke artha meM grAhya hotA hai| zraddhA, vizvAsa, dRSTi, pratIti, ruci Adi zabda 'darzana' ke paryAyAntara haiN| zraddhA AtmA kI eka zakti hai| usakI paryAya kA viSaya dhruva svatattva hai| samyagdarzana - zraddhA zakti kI nirmala, nirvikAra dazA hai| sahIdRSTi vizvArthoM kA sahI avalokana karatI hai aura unameM se apane upAdeya tattva ko cunakara usI kA Azraya karatI hai| isake viparIta galata-dRSTi athavA mithyA-dRSTi sva se sarvathA bhinna vizva ke padArthoM ke sAtha ekatva athavA kAraNa-kArya bhAva kI sthApanA karatI hai| samyagdarzana athavA sahI-dRSTi kA artha yaha nahIM hai ki apane se bhinna zarIrAdi para-padArthoM ko para kaha diyA jAya, cetana ko cetana athavA jar3a ko jar3a kaha diyA jAya aura apane abaddha aspRSTa akSaya svabhAva kA cintana kara liyA jAya varan sva-para ke bIca jo maulika bheda vidyamAna hai, usakI sarvAMgINa (SaTkArakIya) svIkRti pUrvaka svatattva kI nirvikalpa anubhUti meM samyagdarzana kA avataraNa hotA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana aura usakA viSaya ( prathama ) 15 jJAna meM heya - upAdeya pravRtti yadyapi saccI zraddhA se pUrva pravartita hone vAlA jJAna bhI svapara ke bhinnatva kA pratipAdana karatA hai, kintu dehAdi se bhinna upAdeya svarUpa nija zuddha jIvatva yadi anubhUti meM na Aye to jJAna ke dvArA bhinnatva pratipAdana kA koI mUlya nahIM hai / isIlie dRSTi samyak hone para hI jJAna meM samyaktva utpanna hotA hai aura dRSTi ke samyaktva ke abhAva meM jJAna upAdeya tattva kA vijJApana to karatA hai, kintu jJAna meM usa zuddhatva kI prasiddhi nahIM hone pAtI / ata: anubhUti zUnya usa jJAna ko mithyAjJAna kI saMjJA se abhihita kiyA jAtA hai| phira vaha jJAna lokadRSTi se vistRta hone ke kAraNa bhale hI AdaraNIya ho, kintu prayojanabhUta zuddha svatattva aura rAgAdi vikAra tathA dehAdi jar3a tattvoM meM graMthibheda karane meM asamartha hone ke kAraNa para ko hI svasthAna meM sevana karatA huA apane yogya phala arthAt nirAkula sukha kA utpAdana nahIM karatA / ataeva zraddhA kI sacAI ke sAtha hI jJAna meM sacAI utpanna hotI hai| zraddhA aura jJAna - zakti ke kAryoM kI unake sva-svalakSaNoM se bhinna pahicAna na hone ke kAraNa jJAna ke "maiM zuddha aura nirvikAra hU~" ityAdi vikalpoM ko hI prAya: samyagdarzana mAnane kI bhUla kI jAtI hai, kintu "maiM zuddha jJAna tattva hU~" isa vikalpa kI punarAvRtti ko vAstava meM samyagdarzana kahate hI nahIM hai| varan zuddha jJAyaka tattva kI akhaMDa dhArAvAhika nirvikalpa pratIti ko samyagdarzana kahate haiM / vikalpa meM jJAyaka tattva kA vicAra to hai, kintu tattva kA sparza nahIM hai| yadi " maiM zuddha jJAyaka tattva hU~" jJAna ke isa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 caitanya kI cahala-pahala vikalpa ko samyagdarzana mAna liyA jAya to jJAna sadA isa vikalpa meM to rahatA nahIM hai, aura taba to jisa samaya jJAna AtmAtirikta anya padArthoM ko viSaya karegA, usa samaya samyagdarzana kA abhAva svIkAra karanA par3egA; kintu aisA nahIM hai| jJAna jisa samaya para - tattva ko viSaya kara rahA ho, usa samaya bhI zraddhA kA sadbhAva rahatA hai| jaise kisI vyakti ko nidrA meM apane nAma tathA jAti jJAna ke viSaya na rahane para bhI unakI akhaMDa pratIti banI hI rahatI hai / yaha pratIti jAgRta dazA meM bhI akSuNNa rahatI hai, jAgRta dazA meM vibhinna vyApAra karate hue bhI usa vyakti ko nAma tathA jAti viSayaka pratIti kI akhaMDa dhArA sAtha hI pravAhita hotI rahatI hai| yaha akhaMDa pratIti jJAna kI paryAya to nahIM hai, ataH yaha jJAnAtirikta kisI anya zakti kI hI paryAya hai aura use hI zraddhA kahate haiM / vyavahAra zraddhA athavA vyavahAra samyagdarzana - jJAna kI bhA~ti sacce deva - zAstra - guru kI zraddhArUpa vikalpa bhI samyagdarzana nahIM hai, kintu vaha cAritra kI zubharAgarUpa paryAya hai / devazAstra - guru ko viSaya karane vAlA cAritra vikArI hotA hai| sacce devazAstra-guru ko viSaya karane kA artha hI kAraNa -kAryabhAvapUrvaka unakI upAdeyatA ko svIkAra karanA hai| saccI zraddhA yA samyagdarzana zuddha traikAlika padArtha arthAt para- nirapekSa sva - jIvatattva ko hI viSaya karatI hai anyathA yaha mithyA hotI hai| zAstroM meM jo sacce deva-zAstra-guru kI zraddhA ko samyagdarzana kahA hai, vaha nimitta kI apekSA se hai / samyagdarzana sAta tattva kI samajha pUrvaka hI hotA hai aura tattva kI samajha meM sacce deva -zAstra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana aura usakA viSaya (prathama) guru hI nimitta hote haiM anya nhiiN| jaise saMskRta bhASA sIkhane ke abhilASI vidyArthI ko AMgla bhASA-bhASI adhyApaka nimitta nahIM hotA ! usI prakAra tattva kI saccI samajha meM mithyA deva-zAstra-guru nimitta nahIM hote| samyagdarzana jaba bhI hotA hai, sacce deva-zAstra-guru kI ekAnta zraddhA arthAt bhaktipUrvaka hI hotA hai| ataeva sacce devazAstra-guru ke prati honevAle zubhavikalpoM ko bhI vyavahAra samyagdarzana kI saMjJA dI jAtI hai| vAstava meM ve zubhavikalpa samyagdarzana nahIM haiN| isIprakAra Agama meM jIvAdi sAta tattvoM kI zraddhA ko bhI samyagdarzana khaa| yaha kathana bhI nimitta kI ora se hai, vAstavika nahIM; kyoMki vaha samyagdarzana nahIM, samyagdarzana kA nimitta hone ke kAraNa aisA upacAra kiyA gayA hai| nimitta bhI kaba banatA hai ? jaba unako (sAta hI tattvoM ko) heya mAnakara aura nirapekSa zuddha caitanya ko upAdeya mAnA, sAta tattvoM ko eka ora rakhA, adRzya kara diyA, unake bhI vikalpa tor3akara unakI anekarUpatA yA ekarUpatA meM bhI heyatva dRSTi va unameM 'maiM yaha hU~ aise ahaMmaya mithyAdarzana kA visarjana karatA huA, zuddha caitanya kI ora eka bAra jhA~kA, to usI kSaNa samyagdarzana (saccI zraddhA) kA prAdurbhAva hotA hai| taba sAta tattva ko nimitta kahA jAtA hai| satya puruSArtha dvArA sAta tattvoM ko nimitta banAkara, phira usakI nimittatA chor3akara unako heya jAnakara, ye 'maiM nahIM jAnakara, 'ye mere jJeya bhI nahIM', inakI ora se zraddhA va jJAna ko khIMcakara, trikAlI zuddha caitanya para sthApita kiyA, isI prathama anubhUti meM vilakSaNa AnaMda kA madhurima svAda AtA hai, taba sAta tattva sabhyagdarzana ke nimitta kahe jAte haiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala jaise rasoI hotI hai, vaha kisakI banI hotI hai ? jahA~ hama khAnA banAte haiM, pUchA jAtA hai, dUdha kahA~ rakhA hai ? to uttara milA rasoI meM, lekina kyA vaha vAstavika rasoI hai ? rasoI to jisameM rasa bharA ho, jisake sevana se kSudhA nivRtti hokara tRpti hotI hai, vaha asalI rasoI hai| pASANa kI rasoI ko rasoI kahane para bhI use satya nahIM mAna lenA, yaha rasoI nahIM ho to bhojana nahIM banatA, lekina isase bhI bhojana nahIM banatA / yaha to nimittamAtra hai, nimitta bhI taba kaheMge, jaba hama pASANamayI rasoI kA vikalpa tor3akara bhojana kI yogya sAmagrI dvArA bhojana banAne kA bhinna puruSArtha kareMge, to rasoI banegI aura hamAre prayojana kI siddhi hogii| yadi pASANa nirmita rasoI ko rasoI mAnakara baiTha jAyeMge to bhUkhe hI raheMge, kaSTa hI bddh'egaa| ataH sAta tattva kI zraddhA ko vyavahAra samyagdarzana kahA gayA, vaha vAstava meM samyagdarzana nahIM, samyagdarzana to zuddhAtmatattva kI nirvikalpa pratIti va anubhUtirUpa AnaMdapradAyI hI hotA hai aura isIlie vahA~ samyagdarzana ke sAtha vyavahAra zabda kI yojanA kI gaI haiN| vyavahAra samyagdarzana zraddhAguNa kI paryAya hI nahIM hai, phira use samyagdarzana kahA bhI kaise jA sakatA hai ? karaNalabdhi ke uparAnta jaba svAnubhUti pUrvaka samyagdarzana hotA hai, taba to deva-zAstra-guru va sAta tattva kA vikalpa bhI nahIM rahatA / pazcAt satat svAnubhUti meM nahIM rahane para bhI samyagdarzana to vidyamAna rahatA hai| 18 zraddhAguNa kI kArya praNAlI zraddhAguNa kI vizeSatA athavA usakA artha yaha hai ki vaha jisako viSaya karatA hai, use hI paripUrNa sva athavA AtmA mAnatA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 samyagdarzana aura usakA viSaya (prathama) hai aura usI meM saMpUrNatA se 'ApA' ('maiMpanA') kI sthApanA karatA hai| AtmA vAstava meM kaisA hai isakI pratIti zraddhA kA hI kArya hai| yaha nirNaya yadi bhrAntivaza galata ho to zraddhA kI usa paryAya ko mithyAdarzana kahate haiM aura sahI ho to zraddhA kI usa paryAya ko samyagdarzana kahate haiN| "maiM vartamAna meM kaisA hU~ isase samyagdarzana ko koI prayojana nahIM hai, kintu vAstava meM kaisA hU~ - yaha usakA viSaya hai|" phalasvarUpa jIvatva se atirikta ajIvAdi tattva tathA Asrava, saMvara, nirjarA, mokSa Adi sabhI vikArI aura nirvikArI paryAyoM ko samyagdarzana viSaya nahIM krtaa| samyagdarzana jisako viSaya karatA hai use hI upAdeya mAnatA hai aura usI kA Azraya karatA hai| ata: ajIvAdi paratattva tathA rAgAdi vikAroM meM to samyagdarzana kI upAdeyatA hotI hI nahIM, varan nirvikArI paryAya meM bhI usakI upAdeyatA nahIM hai; kyoMki nirvikArI paryAya bhI kSaNika hone ke kAraNa dRSTi ko vahA~ virAma nahIM miltaa| loka meM bhI hama dekhate haiM ki eka 80 varSa kI vRddhA sUta kAtatI hai, to dRSTi ponI para rahatI hai to sUta binA kisI rukAvaTa ke nikalatA rahatA hai, aura sUta kI ora dRSTi jAte hI dhAgA TUTa jAtA hai - yahI prakriyA yahA~ mokSamArga meM hai| paryAya ko Azraya dekara usakI ora dRSTi karate hI eka kSaNa meM paryAya khisaka jAtI hai| phalasvarUpa kleza kI utpatti hogii| isake viparIta samyagdarzana paryAya nirapekSa, zuddha, ananta zaktiyoM ke piMDa dhruva jIvatva ko viSaya karatI hai| ataH Azraya ekarUpa dhruva hone ke kAraNa paryAya kA AvirbhAva evaM tirobhAva use kleza utpanna nahIM krtaa| paryAya kI . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 . . caitanya kI cahala-pahala unmagnatA evaM nimagnatA meM bhI 'maiM ekarUpa dhruva zuddha tattva hU~' aisI pratIti akSuNNa rahatI hai| eka ora traikAlika dhruvasvabhAva hai, eka ora kSaNika paryAyoM kA vartamAna hai - donoM meM upAdeyatA kA zreya eka ko hI mila sakatA hai| dhruvasvabhAva ke isa vizvAsa ke bala para hI dhruvasvabhAva kI sampUrNa zuddhatA ke Adarza se kSaNika vikArI paryAyoM kA parihAra karane kA samyak puruSArtha jAgRta hotA hai| dhruvadRSTi kA yaha niyama kevala AdhyAtmika vikAsa kA hI mUla ho aisA nahIM hai, varan laukika utkarSa tathA loka jAgaraNa bhI isI niyama kA anuzIlana karate haiN| bhArata kI svAdhInatA isakA jvalaMta pramANa hai| sadiyoM se dAsatA kI zrRMkhalAoM meM jakar3e bhArata ne jaba yaha anubhava kiyA "maiM svatantra hU~ aura svatantratA merA janmasiddha adhikAra hai" tabhI dAsatA kI zrRMkhalAoM ko tor3ane ke liye usakA supta puruSArtha jaagaa| yadi dAsatA ko hI svIkAra karake janmasiddha svAdhInatA vismRta kara dI gaI hotI aura paratantratA ke bIca svAdhInatA kA vizvAsa hI nahIM jAgatA to svAdhInatA kaise hastagata hotI ? ata: svAdhInatA kA vizvAsa bhArata kI svAdhInatA kI upalabdhi kA prathama caraNa thaa| svAdhInatA ke vizvAsapUrvaka dvitIya caraNa ke rUpa meM svAdhInatA saMgrAma kA sUtrapAta huaa| isI prakAra sahI vizvAsa yA samyagdarzana AdhyAtmika svatantratA kA bhI prathama caraNa hai| vaikArika parAdhInatA meM bhI samyagdarzana apane nirvikArI svarUpa kA jayaghoSa karatA rahatA hai| phalasvarUpa parAdhInatA ke sarvanAza ke liye dvitIya caraNa ke rUpa meM samyak cAritra kA udaya hotA hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana aura usakA viSaya (prathama) dRSTi kA viSaya isa vivecana se yaha spaSTa hai ki zuddha dhruva jIvatattva ananta zaktiyoM kA akhaMDa piNDa hai aura paryAya se nirapekSa hai| kSaNika hone ke kAraNa kevalajJAnAdi zuddha paryAyeM bhI isakI apekSA vibhAva athavA ajIva kahI jAtI haiN| samyagdarzana kA jIva yadi zuddha dhruva parama pAriNAmika tattva svarUpa Atmatattva hai, to phira dhruva jIvatattva ke svabhAva se mela na khAne vAlI sabhI vikArI nirvikArI kSaNika paryAyeM usake lie ajIva siddha ho giiN| kevalajJAnAdi zuddha paryAyoM ko bhI usI dhruvatva kA avalambana hai| dhruva tattva hI sabhI zuddha paryAyoM kA ekamAtra upAsya devatA hai| kSaNika paryAya kA avalambana to usa dhasakane vAlI dharA ke samAna hai, jisa para baiThanevAlA usa dharA ke sAtha svayaM dhasaka jAtA hai| jaise modaka ke koSa meM se modaka nikAla kara khAne ke uparAnta yadi modaka ke koSa ko vismRta kara de aura kevala pragaTarUpa modaka para hI apanI dRSTi kendrita kara le to pragaTarUpa modaka kI samApti para dUsarA modaka kahA~ se AyegA ? koSa para to dRSTi hai nahIM aura pragaTarUpa modaka samApta hI ho gayA hai, ataH aba to vikalatA kI saMtati hI abhivRddha hogii| isI prakAra AtmA ke dhruvasvabhAva para dRSTi na hokara jisakI vartamAna manuSyAdi paryAyoM para hI dRSTi hai, unhIM ko jo AtmA svIkAra karatA hai, use usa paryAya ke avasAna meM tIvra kleza hogaa| jJAnI ko vartamAna paryAya ke avasAna ke samaya bhI merA kucha nahIM jA rahA hai, maiM to nitya zuddha akSaya tattva hU~, aisI pratIti kA anUThA bala vidyamAna hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala samyagdarzana ke viSaya ke saMbaMdha meM eka zaMkA yaha kI jAtI hai ki usakA viSaya nirapekSa, nirbheda, nirvizeSa, zuddha jJAyaka, paryAyanirapekSa, akhaMDa jIvatva hai, kintu jIva padArtha itanA hI to nahIM hai, vaha to eka hI samaya meM dravya-guNa-paryAyAtmaka hai| taba padArtha ke kevala dravya pakSa ko svIkAra karane vAlI. dRSTi ekAMtika huI, aura paryAya kI upekSA kara dene para jIva padArtha akhaMDa bhI kaise rahA ? .. ... yadyapi dravya-guNa-paryAyamayatA pratyeka padArtha kI akhaMDatA hai aura koI padArtha kabhI dravya, guNa athavA paryAya se rikta upalabdha nahIM hotA, kintu dravya-guNa-paryAyarUpa akhaMDatA samyagdarzana kA viSaya nahIM hai| yaha pramANa kA viSaya hai| ananta guNAtmaka anvaya svarUpa dravya kI jo zAzvata ekarUpatA hai, vahI samyagdarzana viSayaka akhaMDatA hai| paryAya ke vyatirekoM kI apekSA to dravya meM nAnAtva kA pratibhAsa hotA hai aura vaha nAnAtva hI khaMDabhAva hai, jo samyagdarzana kA viSaya nahIM hai| paryAya ke vyatirekoM meM dravya vaisA kA vaisA bhale hI dRSTigocara ho, kintu vahI kA vahI kabhI upalabdha nahIM hotaa| ata: paryAya kI AzrayakAriNI paryAya ko kabhI virAma nahIM milatA, kyoMki vaha bhI paryAya ke sAtha cakkara khAtI rahatI hai| dravya kI AzrayakAriNI paryAya kA ananta virAma hai| svayaM samyagdarzana ko samyagdarzana kA Azraya nahIM hai| - sacAI to yaha hai ki pUre jIva padArtha meM se samyagdarzana utanI hI cIja letA hai, jitanI usake prayojana kI hai aura vaha prayojanabhUta cIja akhaMDa jJAyaka jIvatva hI hai| jaise Arogya mAnavasvabhAva hote hue bhI eka vyakti rugNa ho jAtA hai| yadyapi Arogya aura rugNatva donoM hI eka Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 samyagdarzana aura usakA viSaya (prathama) hI vyakti ke dharma hone para bhI svAsthya kI upalabdhi ke liye Arogya svabhAva hI upAdeya tathA zraddheya hotA hai, rugNatA to jAnane mAtra ke prayojana kI hotI hai; usase anya kisI prayojana kI siddhi nahIM hotii| jabaki Arogya svabhAva to prayojanabhUta mUlatattva hai| vaha to zraddhA, jJAna aura AcaraNa ke yogya hai| rugNatA to zraddhA aura AcaraNa kA viSaya banane yogya nahIM hai| yadi vaha zraddheya ho to usakA abhAva kaise kiyA jAya ? kyoMki zraddheya kA artha hI upAdeya hotA hai| isI prakAra AtmA kI sabhI vikArI nirvikArI paryAyeM samAnarUpa se kSaNika tathA AzrayadAtRtva se zUnya hone ke kAraNa mAtra jJeya hI hotI hai, upAdeya nahIM hotI, ata: ve samyagdarzana kA viSaya nahIM hotI; mithyAdarzana kA viSaya hotI hai| traikAlika zuddha akhaMDa jIvatva ko viSaya karane ke kAraNa samyak zraddhA ko ekAnta kA doSa AtA ho aisA bhI nahIM hai; kyoMki prathama to pUre jIva padArtha meM se jitanA apekSita hotA hai, samyagdarzana le letA hai arthAt ahaM karatA hai aura zeSa aMza padArtha meM vidyamAna rahate hue bhI vaha use chor3a detA hai| aura kSaNikatA se jaba use prayojana hI nahIM hai to vaha use lekara bhI kyA kare ? jJAna meM dhruva dravya ke ahaM ke sAtha paryAya kI vidyamAnatA svIkRta hone ke kAraNa jJAna meM anekAnta evaM zraddhA meM samyak ekAnta nirvivAda vidyamAna rahatA hai| vAstava meM ekAnta-anekAnta zraddhA ke dharma nahIM hai, varan jJAna ke dharma haiN| anekAntAtmaka vastu meM to dravya-paryAya, dhruva kSaNika, nirvikAra-vikAra Adi paraspara viruddha ananta dharma eka hI sAtha par3e haiN| kintu sabako samAnarUpa se upAdeya mAnakara Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala Azraya karanA zraddhA ke liye sambhava hI nahIM hai; kyoMki donoM pahalU paraspara viruddha haiM / nirvikAra nitya tathA savikAra anitya, athavA dravya aura paryAya ko samAnarUpa se upAdeya mAnakara eka hI samaya meM unakA Azraya (ahaM) kiyA jA sake aisA nahIM bntaa| do pakSoM meM se eka samaya meM eka kA hI AlaMbana sambhava hai, ataH samyagdRSTi nitya zuddhadravya kA hI AlaMbana karatA hai, kSaNika paryAya kA nahIM / anekAnta svabhAvI vastu ke donoM pakSoM ko eka hI sAtha heya upAdeya rUpa se viSaya karanA jJAna kA kArya hai aura usa jJAna ko hI pramANa athavA anekAnta kahate haiN| zraddhA yadi donoM pakSoM ko samAna rUpa meM viSaya kare, arthAt upAdeya mAne to vaha mithyA hai aura jJAna yadi donoM pakSoM ko eka samaya meM samAnarUpa se viSaya na kare athavA sApekSatA se eka hI pakSa ko eka samaya meM viSaya na kare to vaha jJAna mithyA hai| 24 anekAnta dRSTi arthAt pramANa dRSTi meM dravya-guNa- paryAyAtmaka padArtha kA akhaMDa bhAva se svIkAra ho cukane para hI usake kisI eka dharma ko viSaya karanevAle jJAna kI samyak saMjJA (naya) hotI hai / kintu anekAnta dRSTi meM padArtha ko sampUrNatA se dravya - paryAyasvarUpa jAna lene para bhI samyagdarzana anekAnta jJAna ke viSayabhUta isa sampUrNa padArtha ko hI upAdeya nahIM mAnatA varan usake nitya zuddha pakSa ko hI aMgIkAra karatA hai| isa prakAra samyagdarzana AtmA ke jisa svabhAva ko viSaya karatA hai, jJAna - cAritrAdi ananta zaktiyA~ bhI usI svabhAva kA anuzIlana karatI haiM aura anta meM mukta dazA meM bhI usI svabhAva kA ahaM, saMvedana evaM lInatA pUrvaka pUrNa zuddhatA abhivyakta hotI hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) (pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI evam unakA jIvana darzana) ... 'ahaMmaya dhruva' zraddhA kA zraddheya nahIM hotaa| zraddhA kA zraddheya itanA pUrNa evaM sarvopari hotA hai ki vaha usameM apane ko milAne kA avakAza nahIM paatii| vAstava meM pUrNa' meM 'pUrNa ke ahaM' ke milane kI bhI koI guMjAiza nahIM hai| aura to aura samyagdarzana ke ghara meM svayaM samyagdarzana ke rahane ke lie bhI koI jagaha nahIM hai| usane apanA konA-konA dhruva ke lie khAlI kara diyA hai| pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI isa yuga ke eka mahAn evaM asAdhAraNa vyaktitva haiN| unake bahumukhI vyaktitva kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki unhoMne satya se bahuta dUra janma lekara svayaM-buddha kI taraha svayaM satya kA anusaMdhAna kiyA evaM apane pracaNDa pauruSa se jIvana meM use AtmasAt kiyaa| isa jIvana meM zuddha antastattva kI dezanA ke lie unheM kinhIM guru kA yoga nahIM milA, phira bhI unhoMne tattva ko pA liyA; kyoMki sadguru kI dezanA ko ve isa jIvana se pUrva hI upalabdha kara cuke the| pUrva dezanA se prApta unakA tattvajJAna itanA paripUrNa evaM parimArjita thA ki vaha isa bhavAntara taka bhI unake sAtha rahA aura usI ne unheM Aloka diyaa| unhoMne to Agama kI naisargika paddhati meM tattva ko upalabdha kara hI liyA, kintu merI kalpanA yaha hai ki isa yuga meM antastattva ke bodha ke lie yadi ve Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 caitanya kI cahala-pahala kisI ko apanA guru svIkAra kara bhI lete to bhI unheM tattva kI upalabdhi sambhava nahIM thI; usa samaya yaha tattva prAya: abhAvagrasta thaa| yahA~ taka ki jIvana ke sahaja krama meM jo dIkSA-guru unheM mile the, tattva kI zodha evaM upalabdhi ke lie unakA moha bhI unheM chor3anA pdd'aa| saurASTra ke umarAlA grAma meM janme ujambA evaM motI ke ye lAla bAlya se hI virakta citta the aura eka mAtra jJAna evaM vairAgya ke prakaraNa hI unheM pasanda the| apanI udAtta lokottara AkAMkSAoM ke samakSa unheM kAminI kA mAdhurya parAsta nahIM kara sakA; phalasvarUpa kisI bhI mUlya para ve use jIvana meM svIkAra karane ko sahamata nahIM hue| antara meM bhogoM se virakti bar3hatI hI gaI aura anta meM 24 varSa kI bharI javAnI meM ve sthAnakavAsI sampradAya meM dIkSita ho gye| dIkSA ke niyamAnusAra ghara-bAra, kuTumba-parivAra, dhana-sampatti saba chUTa hI gaye aura dIkSA ke AcAra kA bhI dRr3hatA se pAlana hone lagA, kintu zAnti kI hUka zAnta nahIM huI; zodha kI preraNA prazAnta nahIM huI aura antardvandva calatA hI rhaa| ata: adhika samaya taka vaha pratibandha sahya na ho sakA aura eka dina (vi. sa.1991) masta mataMga kI taraha use bhI chor3akara cala diye evaM tattva kI mastI meM ghUmate zrI kAnajI svAmI kA svarNapurI (sonagar3ha) sahaja hI vizrAma-sthala bana gyaa| zrI kAnajIsvAmI ke jIvana kA yaha sthala sarvAdhika mArmika, stutyaM, loka-mAMgalyavidhAyaka evaM vareNya hai, jahA~ unhoMne jIvana ke sabase bhayaMkara zatru matAgraha ko khulI cunautI dI aura anta meM vijayI hue| jIvana meM gRha-kuTumba, kaMcana-kAminI, pada evaM pratiSThA - sabhI kucha to chUTa jAte haiM; kintu mahAn se mahAn RSi, muni evaM manISiyoM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) kA bauddhika dharAtala isa matAgraha ke pracaMDa pAza se mukta nahIM ho paataa| phalasvarUpa dRSTi niSpakSa nahIM ho pAtI aura asaMkhya prayatnoM meM bhI satya AtmasAt nahIM hotaa| zrI kAnajIsvAmI isa yuga ke eka zuddha AdhyAtmika krAnti dRSTA puruSa haiN| unhoMne jisa krAnti kA sUtrapAta kiyA, aisI krAnti pahile zatAbdiyoM meM bhI nahIM huii| jaina-loka-jIvana kI zvAseM rUr3hi, andhavizvAsa, pAkhaMDa evaM kore karmakAMDa kI kArA meM ghuTa rahI thiiN| isake Age dharma koI vastu hI nahIM raha gayA thaa| ina mahApuruSa ne zuddha jinAgama kA manthana kara ina jIvana-virodhI tattvoM ko adharma ghoSita kiyA aura isa nikRSTa yuga meM zuddha Atmadharma kI prANa-pratiSThA kii| unhoMne jana-jIvana ko eka sUtra diyA "svAvalaMbana arthAt nija zuddha caitanyasattA kA avalambana hI dharma hai| parAvalambana meM dharma athavA zAnti ghoSita karane vAlI sabhI paddhatiyA~ adharma haiM; phalasvarUpa vizvasanIya nahIM haiN|" jisa samaya bhArata vasudhA para pUjya zrI kAnajIsvAmI kA avataraNa huA usa samaya bhI AdhyAtmika ciMtana kA rivAja to thA kintu usa ciMtana meM adhyAtma nahIM thaa| AdhyAtmika ciMtana kA yaha svarUpa ho calA thA ki AtmA ko kahA to zuddha jAtA thA kintu vAstava meM mAnA azuddha jAtA thA athavA yadi zuddha mAnA bhI jAtA thA to Agama bhASA ke dAsatva ke kAraNa zuddha nizcayanaya se zuddha mAnA jAtA thA aura vyavahAranaya se ashuddh| isa taraha zraddhA ke lie koI dharatI hI nahIM raha gaI thI aura do nayoM kI cakkI meM dhAna kI taraha pisakara AtmA kI maTTI palIta ho rahI thii| bar3e se bar3e vicAraka, mahAn pratibhAe~, tyAga aura vairAgya ke Adarza naya kI isa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala cakrIyatA meM isa taraha mugdha the ki na to usameM se nikalane kA unakA mana thA aura na sAmane koI raastaa| saurASTra ke isa saMta ne jaMgaloM ke nirjanoM meM samayasAra evaM mokSamArgaprakAzaka jaise paramAgamoM kA gambhIra avagAhana kara isa AdhyAtmika samasyA kA saralatama samAdhAna prastuta kiyaa| vastu tattva darzana unhoMne kahA- "vizva ke sabhI jar3a-cetana padArtha svayaMsiddha anaMta zaktimaya evaM pUrNa haiN| ve eka-dUsare se atyanta bhinna apanI svarUpa-sImA meM hI rahate haiM aura eka-dUsare kA sparza taka nahIM krte| ata: sabhI jar3a-cetana sattAyeM nitAnta zuddha haiN| AtmA bhI eka aisI hI svayaMsiddha, nirapekSa, zuddha caitanya sattA hai| zraddhA, jJAna, cAritra, Ananda Adi usakI asAdhAraNa zaktiyA~ athavA svabhAva haiM, jo zAzvata usI meM rahate haiN| vaha apane meM paripUrNa evaM anya se atyanta bhinna hai| ata: vaha eka zuddha evaM svatantra sat hai, kyoMki jo sat athavA sattA hai vaha svatantra, pUrNa evaM pavitra honA hI cAhie anyathA vaha sat kaisA ? jo jar3a hai vaha pUrA jar3a ho evaM cetana pUrA cetn| apUrNa jar3a athavA apUrNa cetana kA svarUpa bhI kyA ho ? ataH bhinnatva, pUrNatva evaM ekatva sat kA svarUpa hI hai| vizva ke darzanoM meM jainadarzana kA yaha eka maulika anusaMdhAna hai| apane anusaMdhAna meM usane kahA - vastu kA ekatva hI usakA parama saundarya hai| sambandha kI vArtA visaMvAda hai|" vizva ke pratyeka padArtha ke do avayava haiM - eka usakI ananta zaktimaya dhruva sattA, jise dravya kahate haiM aura dUsarI usakI prati samaya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 -- - - samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) badalane vAlI pryaay| Atma-padArtha ke bhI isI prakAra do avayava haiM - eka usakI zraddhA, jJAna, Ananda Adi ananta zaktimaya, dhruva, zuddha evaM pUrNa sattA evaM dUsarI usakI zraddhA, jJAna Adi paryAya (mAnane-jAnane Adi rUpa pryaay)| Atma sattA kA aisA parizuddhasvarUpa sthApita ho jAne para AtmA kI zraddhA, jJAna (jAnane-mAnanevAlI paryAya) vRtti kA kevala eka hI kAma rahA ki vaha AtmA ko pUrNa evaM zuddha hI mAne, aisA hI jAne evaM aisA hI anubhava kare evaM anya sabhI jar3a-cetana padArthoM ko apane se bhinna jaane| kintu AtmA kI isa vRtti meM sadA se hI yaha ajJAna evaM avizvAsa rahA ki usane apane ko zuddha evaM pUrNa mAnA hI nahIM, ataeva apanI par3ausI dehAdi sattAoM meM hI mugdha rhii| unhIM meM ahaM kiyA evaM unhIM meM liintaa| para-sattAoM meM ahaM kI yaha vRtti mahAn vyabhicAriNI hai, kyoMki usameM vizva kI ananta sattAoM ko apane adhikAra meM lekara unameM ramaNa karane kI ceSTA hai| ata: vizva kI svatantra evaM sundara vyavasthA ko samApta kara dene kI yaha harakata vizva kA sarva mahAn aparAdha huA aura usakI daNDa-vyavasthA meM nigoda phalita huaa| jIva ke anAdi ajJAna kA kAraNa va nivAraNa parizuddha kAMcana-tattva hone para bhI AtmA kI vRtti meM itanA lambA evaM aisA bhayaMkara ajJAna kyoM rahA ? usakA uttara AtmA se dUra kahIM anyatra talAza karanA eka dArzanika aparAdha hogA, kyoMki bhinna sattA kI vastuoM meM kAraNa-kArya bhAva kabhI bhI ghaTita nahIM hotaa| ata: isakA uttara svayaM AtmA meM hI nihita hai aura vaha yaha hai ki AtmA ne sadA se svata: hI yaha ajJAna pariNAma kiyA aura vaha svayaM hI ajJAnI rhaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala jaise - eka laukika prazna hai ki mahAn balazAlI, parAkramI evaM atula vaibhava-sampanna eka samrATa kI mahArAnI daridrI mahAvata para mugdha kyoM ho gaI ? usakA kAraNa yadi hama mahAvata ko mAneM to samrATa to usase kahIM bahuta adhika hai phira mahAvata kA moha kaisA? ata: pUrNa anusaMdhAna ke bAda hamArA antima samAdhAna yahI hogA ki yaha to mahArAnI kI apanI svAdhIna pariNati hI hai| usake manovikAra kA kAraNa bhI atyanta para-nirapekSa hI hai| kathana meM karmodaya Adi kI sApekSatA A jAtI hai, kintu bhAva to nirapekSa hI rahatA hai; kyoMki yadi koI dUsarA AtmA ko ajJAnI banAve to koI jJAnI bhI banA sakegA aura puna: koI ajJAnI banA degaa| isa prakAra AtmA kisI ke hAtha kI kaThaputalI mAtra raha jAyegA aura usake bandha-mokSa ke sabhI adhikAra china jAveMge aura yaha to eka makhaula hI hogaa| phira eka prazna hai ki itane laMbe evaM jaTila ajJAna kA anta kaise ho ? to yaha prazna svayaM hI apanA uttara hai| 'ajJAna kA anta kaise ho' jJAna meM isa sabala vicAra kA utpAda hI ajJAna kA prANAntaka hai, kyoMki prabala ajJAna meM aisA samartha vicAra hotA hI nhiiN| anAdi ajJAna ke pravAha meM zuddhAtmAnubhUti-sampanna kinhIM jJAnI satpuruSa kA suyoga milane para jo mahAn udyamazIla AtmA unakI kalyANI vANI ko hRdayaMgama karatA hai, usakA anAdi kA ajJAna zithila hokara isa samartha vicAra meM pravRtta hotA hai| jJAnI guru ke suyoga evaM unakI vANI mAtra se yaha nahIM hotA varan guru kI vANI 8 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) kA marma jise apane jJAna meM pratibhAsita huA hai use yaha vizuddha ciMtanadhArA prArambha hotI hai| eka prazna hamArA aura ho sakatA hai ki ajJAnI ko jJAna hI nahIM hai, vaha yaha saba kaise karatA hogA ? to aisA nahIM hai ki usake pAsa jJAna kA abhAva hai| ajJAnI ke pAsa jJAna to bahuta hai, kintu parasattAsakti ke kAraNa usake jJAna kA sUkSmAtisUkSma vyavasAya bhI para meM hI hotA hai| kintu yahI jJAna sadguru bhagavanta se Ananda niketana sva-sattA kI mahimA sunakara usake prati ugra vyavasAya karake samyagjJAna meM pariNata ho jAtA hai aura atIndriya Ananda kA. vedana karane lagatA hai| ajJAnI ke jJAna kA yaha IhAtmaka prazna hai ki ajJAna kA anta kaise ho ?' ajJAna ko eka khulI cunautI hai| isa prazna meM ajJAnI ko ajJAna kA svarUpa vidita ho cukA hai| aba vaha samajhane lagA hai ki merI caitanya sattA to anAdi-anaMta, pUrNa, dhruva, akSayAnanda svarUpa evaM sarva sambandha vihIna hai aura merI hI vRtti ne use nazvara, / apUrNa, duHkhI, ajJAnI evaM parAdhIna kalpita kiyA hai| yahI merA ajJAna thA aura ajJAna AtmA kI paryAya hone para bhI jhUThA hone se kabhI bhI anuzIlana ke yogya arthAt zraddheya nahIM hai, kyoMki ajJAna ke anuzIlana meM kabhI bhI sahI AtmasattA kI upalabdhi nahIM ho sktii| isa prakAra ajJAna ko vaha sva-sattA virodhI evaM nitAnta mithyA mAnakara ajJAna evaM ajJAna se prAdurbhUta para-sattAvalambI puNya evaM pApa kI vRttiyoM evaM ananta para-sattAoM se ekatva tor3atA huA evaM samartha bhedajJAna ke bala se sva-sattA meM hI ekatva evaM ahaM kI sthApanA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 caitanya kI cahala-pahala karatA huA apane avirAma cintana dvArA jaba mahAmahima, Ananda niketana nija caitanyasattA meM hI alakha jagAtA hai to sadA se puNya-pApa jaisI para-sattAoM meM par3A zraddhA kA ahaM kaMpita evaM viDolita hokara skhalana ko prApta hotA hai aura lauTakara apanI dhruva akSaya sattA meM hI ahaMzIla hotA hai| svarUpa ke ahaM meM dhArAvAhika sakriya isa gauravamaya vRtti ko hI samyagdarzana kahate haiN| zraddhA kA sva-sattA meM ahaM pariNata hone ke hI kSaNa meM zrutajJAna kI avirAma ciMtanadhArA mana kA avalambana tor3atI huI virAma ko prApta hokara usI zuddha caitanyasattA meM ekatva karatI huI atIndriya Ananda kI anubhUti karatI hai| upayoga kI yaha pariNati hI samyagjJAna hai jo anubhUti kA vilaya ho jAne ke uparAnta bhI bheda-vijJAna kI pracaMDa kSamatA ko lekara samyagdarzana ke sAtha nirantara banA rahatA hai aura usI samaya kiMcit rAgAMzoM ke abhAva se utpanna alpa svarUpa-sthiratA hI svarUpAcaraNa cAritra hai| isa prakAra parama AnandasvarUpa yaha anubhUti zraddhA, jJAna, cAritra kI triveNI hai aura sAkSAt mokSamArga hai| __ jainadarzana kA yaha ciMtana sacamuca kitanA vaijJAnika hai ki jahA~ vaha yaha pratipAdana karatA hai ki jIvana-kalA kA Arambha hI jIvanatattva (nija akSaya sattA) ke svIkAra se hotA hai; isIlie sAdhanA ke prathama caraNa meM usane samyagdarzana ko sthApita kiyA aura kahA ki isake binA sarvabodha evaM jIvana kI sarva AcAra-saMhitA mithyA hI hotI hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) Atma-padArtha kI anaikAntika dRSTi samyagdarzana jaisI jIvana kI mahAn upalabdhi evaM usake viSaya ko hRdayaMgama karane ke lie yadi hama Atma-padArtha ke dravyaparyAyasvarUpa para anekAMtika dRSTi se vicAra kareM to nirNaya bar3A hI sarala ho jaaegaa| yaha nirvivAda hai ki Atma-padArtha ke do aMza haiM - dravya evaM pryaay| Atma-padArtha kA dravya aMza jise zuddha caitanyasattA, kAraNaparamAtmA, paramapAriNAmikabhAva bhI kahate haiM; sadA para se bhinna, akSaya, anantazaktimaya, pUrNa, dhruva, atyanta zuddha evaM pUrNa nirapekSa hai| usameM kucha bhI karane kA kabhI bhI avakAza nahIM hai aura vaha sadA jyoM kA tyoM rahatA hai| AtmA ke dravyAMza kA yaha svarUpa prasiddha ho jAne para aba usakA dUsarA aMza paryAya zeSa raha jAtI hai| yadi hama paryAya kI kArya:- maryAdA para vicAra kareM to hamAre mana meM svAbhAvika hI eka prazna paidA hogA ki dravya ke pUrNa evaM zuddha siddha ho jAne para paryAya ko to dravya meM kucha karanA hI nahIM rahA, taba phira paryAya kA kArya kyA hogA? to usakA eka sarala uttara hai ki jaba AtmA kA svabhAva hI zraddhA, jJAna, cAritra, Ananda Adi hai to usakI paryAya kA kArya bhI nitya vidyamAna dravya kI zraddhA, usI kA ahaM, usI kI anubhUti evaM usI kI lInatA karanA rahA aura paryAya kA svarUpa bhI AlambanazIlatA hI hai| vaha dravya kI racanA nahIM karatI, dravya meM koI atizaya nahIM lAtI, varan dravya jaisA hai, vaisI hI usakI pratIti evaM anubhUti karatI hai| dravya to jJAna evaM ajJAna donoM dazAoM meM jyoM kA tyoM rahatA hai| isa prakAra anekAMtika paddhati Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala meM Atma-padArtha ke do aMza dravya evaM paryAya kI svarUpa-sImA bhI sthira ho jAtI hai aura Atma-padArtha do aMzoM meM khaNDita na hokara dravya-paryAyasvarUpa pUrA banA rahatA hai| guNa-paryAya kA aham bhI mithyAdarzana AtmA dravya-paryAyasvarUpa hone para bhI dravya aura paryAya kA svarUpa paraspara viruddha hone ke kAraNa zraddhA kA ahaM eka hI sAtha donoM meM nahIM ho sktaa| jaise eka strI kA ahaM eka hI sAtha sva evaM para do puruSoM meM nahIM ho sktaa| nitya dravya ke ahaM meM 'maiM akSaya hU~! aisI anubhUti hotI hai aura anitya paryAya ke ahaM meM maiM kSaNika hU~. aisA saMvedana hotA hai| paryAya kA svarUpa bhI vividha-rUpA hai| vaha kSaNika hai, AlambanavatI hai, vartamAna meM vikArI hai, bhUta evaM bhaviSya kA vRtti-samudAya vartamAna meM vidyamAna hI nahIM hai evaM samagra hI vRttisamudAya gamanazIla hai, usameM vizrAma nahIM hai| pathika ko gamana meM nahIM, gantavya meM vizrAma milatA hai; kyoMki gantavya dhruva evaM vizrAmasvarUpa hotA hai| isI prakAra AtmavRtti ko vRtti meM nahIM dhruva meM hI vizrAma milatA hai| vRttiyA~ to svayaM hI vizrAma ke lie kisI sattA ko tapAsatI haiN| isa prakAra samagra hI vRtti-samudAya dRSTi (zraddhA) ke viSaya-kSetra se bAhara raha jAtA hai| isI artha meM AcAryadeva zrI amRtacanda ne kahA hai ki "baddhaspRSTAdi bhAva AtmA ke Upara hI Upara tairate haiM, unakA AtmA meM praveza nahIM hotaa|" ___ isa sambandha meM kucha aura bhI tathya vicAraNIya haiN| AtmA eka anAdi ananta dhruva evaM akSaya sattA hai| guNa evaM paryAya to usake laghu aMza haiM aura vaha eka hI sadA inako pIkara baiThA hai| ata: guNa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) 35 paryAya ke ananta satvoM se bhI vaha eka cinmaya sattA bahuta adhika hai| paryAya jaba usa anantAtmaka eka kA ahaM evaM anubhava karatI hai to usa eka kI anubhUti meM ananta hI guNoM kA svAda samAhita ho jAtA hai| isake viparIta eka-eka guNa - paryAya kI anubhUti kI ceSTA svayaM hI vastusthiti ke viruddha hone se kabhI bhI phalita nahIM ho pAtI, ataH pratikSaNa AkulatA hI utpanna karatI hai; kyoMki vastu ke pratyeka pradeza meM ananta guNoM kI samaSTi isa taraha saMgaThita evaM ekameka hokara rahatI hai ki unameM se kisI eka ke anubhava kA Agraha anaMta kAla meM bhI sAkAra nahIM hotA varan ajJAnI apanI isa ceSTA meM pratikSaNa viphala-prayAsa hone se nirantara pracaNDa AkulatA ko upalabdha karatA rahatA hai / guNa paryAya ke ahaM meM ananta guNa - paryAya kI ekachatra svAminI bhagavatI caitanya sattA kA mahAn apamAna bhI hotA hai / ata: guNa paryAya kA ahaM bhI jar3a sattAoM ke ahaM ke samAna mithyAdarzana hI hai| AtmA ke dravya-guNa-paryAya eka hI samaya meM jJAna ke viSaya to banate haiM kintu isakA yaha artha nahIM hai ki inako ahaM bhI eka hI sAtha samAna rUpa se samarpita kiyA jAye / aneka ko eka sAtha jAnanA eka bAta hai aura phira unameM se zraddhA (ahaM) ke viSaya kA cayana karanA bilakula bhinna dUsarI bAta hai / sabhI jJeya zraddheya nahIM hote varan AtmA ke dravya - guNa - paryAyamaya paraspara viruddha svarUpa ko jAnakara jJAna hI yaha nirNaya letA hai ki ye tInoM samAna rUpa se upAdeya nahIM ho sakate varan tInoM meM mAtra nirapekSa, nirbheda evaM nirvizeSa dravya sAmAnya hI upAdeya athavA zraddheya hone yogya hai / anya kI upAdeyatA spaSTa mithyAdarzana hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 caitanya kI cahala-pahala jJAna kA anekAnta va dRSTi kA ekAnta svarUpa jvalaMta prazna kA sarala samAdhAna eka vArtA yaha bhI bahulatA se calatI hai ki jaba ekAnta paryAyadRSTi arthAt paryAya kA ahaM mithyA evaM AkulatAsvarUpa hai to ekAnta dravyadRSTi bhI mithyA evaM AkulatAmaya honA cAhie ? yaha tarka ThIka aisA hI lagatA hai ki garta meM giranA yadi ekAnta kaSTamaya hai to sadana kA nivAsa bhI ekAnta kaSTaprada hI honA cAhie, kintu yaha tarka to spaSTa anubhUti ke viruddha hai / jaba anAdi se samagra hI paryAya - samudAya ajJAna, rAga-dveSa evaM anityatA kA Ayatana hai aura isake samAnAntara ekamAtra nija caitanya sattA hI zuddha, pUrNa, dhruva evaM Ananda - niketana hai to donoM meM se kisakA ahaM evaM kisakA avalambana zreyaskara hogA ? eka bAta aura hai aura vaha yaha ki jJAna sadA anaikAMtika hI hotA hai aura dRSTi (zraddhA) sadA ekAMtika hI hotI hai| dravya evaM paryAya ke paraspara viruddha donoM pahaluoM kA parijJAna ho jAne para sahaja hI nirNaya ho jAtA hai ki vRtti (dRSTi) ko donoM meM se kahA~ ArAma legA / nizcita rUpa meM dhruva dravya hI zAzvata ArAmamaya hai| isaprakAra dhruva kI mahimA jJAta ho jAne para anAdi se kSaNika vRtti - samudAya meM par3A zraddhA kA ahaM vigalita hokara nija dhruva sattA ke ahaM meM pariNata ho jAtA hai| zraddhA kA viSaya itanA spaSTa hone para bhI pramANAbhAsa se grAsIbhUta Agraha zraddhA ke viSaya meM paryAya zAmila kiye binA tRpta nahIM hote / kintu hamArA saMtulita vizuddha cintana svayaM hameM yaha samAdhAna degA ki zraddhA ke viSayakSetra meM paryAya ke bhI padArpaNa kA hamArA Agraha aviveka to hai hI, sAtha hI atyanta avyAvahArika bhI hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) isa sambandha meM eka atyanta mahattvapUrNa bAta sadA dRSTavya hai - eka prazna hai ki zraddhA kA zraddheya pahale se hI vidyamAna evaM pUrNa hotA hai yA zraddhA ke kSaNa meM svayaM zraddhA Adi vRttiyA~ zraddheya ke sAtha milakara use pUrA karatI haiM aura taba vaha usakA zraddheya hotA hai ? yadi zraddhA Adi vRttiyA~ zraddheya ko pUrA karatI haiM to isakA artha yaha huA ki zraddheya sadA hI apUrNa hai aura apUrNa zraddheya meM zraddhA kA sarva-samarpaNa evaM lInatA anantakAla meM bhI sambhava nahIM hai| isa prakAra zraddheya kI apUrNatA meM zraddhA kA svarUpa sadaiva saMdigdha, bhrAnta evaM malina hI rahegA aura vaha kabhI bhI sarva-samaparNa pUrvaka zraddheya kA varaNa nahIM kregii| .. eka bAta aura hai - yaha to sarvavidita hai ki vartamAna meM ajJAnI kA sarva paryAya-samudAya vikArI hai aura sva evaM para, dravya evaM paryAya, vikAra evaM nirvikAra Adi kA tAtvika ciMtana evaM vizleSaNa bhI ajJAna dazA meM hI prArambha hotA hai| ata: dravya evaM paryAya ke tAtvika vizleSaNa meM paryAya-samudAya ke vikAra evaM anityatA kA patA laga jAne para bhI use nirvikArI dravya ke sAtha milAkara anubhava karane kA Agraha to bhayaMkara aviveka hI hogA aura kyA isa avivekapUrNa prayAsa meM kisI manorama, ramaNIka evaM parama nirvikAra zraddheya kI anubhUti evaM upalabdhi ho sakegI ? vikAra ko nirvikAra ke sAtha ekAkAra karake anubhava karane ke prayAsa meM vAstava meM donoM kabhI ekameka to hote hI nahIM varan isa durAgraha meM dravya ekAMta vikArI hI anubhava meM AtA hai, kucha vikArI evaM kucha nirvikArI nhiiN| vAstava meM yaha Agraha zuddha dUdha meM rAkha milAkara sevana karane tulya hai| jaba dUdha evaM rAkha paraspara viparIta do tattva haiM aura donoM kI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 caitanya kI cahala-pahala atyanta bhinna anubhUti ho sakatI hai to donoM ko milAkara sevana karane kA Agraha to mAtra bAlaceSTA hI hogaa| isa ceSTA meM kabhI bhI zuddha dUdha kI anubhUti saMbhavita nahIM hogI evaM kucha zuddha dUdha kI anubhUti aura kucha azuddha dUdha kI anubhUti - aisA dvaita na hokara ekAMta azuddhatA kA hI anubhava hogaa| isI prakAra parama-nirvikAra dravya evaM kSaNika vikArI paryAya samudAya - donoM paraspara viparIta do bhAva hone se donoM meM se eka samaya meM eka kA hI ahaM evaM anubhUti, atyanta asaMdigdha hai| taba phira donoM ko milAne kA durAgraha kyoM ? aura yaha Agraha to taba honA cAhie jaba eka samaya meM eka ke binA dUsare kA saMcetana asambhava ho| kintu donoM bhAva paraspara viparIta hone se zuddha caitanyatattva kI anubhUti azakya evaM duHsAdhya to hai hI nahIM varan saralatama, sukhada evaM parama maMgalamaya hotI hai, ataH kSaNika evaM vikArI paryAya ke sammizraNa ke binA parama nirvikAra dravya ke vedana kI azakyatA kA pratipAdana jJAna kA bhayaMkara klaivya hai, phalasvarUpa tiraskaraNIya hai| kyA hai paryAya kA heyatva ? vastuta: ajJAnI ko apanI vizuddha ciMtanadhArA meM jaba yaha patA lagatA hai ki merI sattA to nitAnta zuddha evaM akSaya hai aura merI hI vRtti use azuddha evaM nazvara ghoSita karatI rahI to vRtti-samudAya ke mithyA pralApa kA udghATana ho jAne para vRtti-samudAya meM par3A usakA vizvAsa skhalita hokara zuddha caitanya sattA meM apane ahaM kI sthApanA kara letA hai| isa vizvAsa meM sadaiva hI paryAya ke svara kA niSedha pravartita hotA hai| isI ko paryAya kA heyatva kahate haiN| spaSTa bAta to yaha hai ki dRSTi meM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) 39 niSedha rUpa bhI koI vRtti pravartita nahIM hotI varan nirantara nija zuddha caitanya sattA meM ahaM kA pravartana hI paryAya kA niSedha athavA heyatva kahA jAtA hai| phira bhI yadi hamArA pUrvAgraha vikArI evaM anitya vRtti-samudAya ko parama nirvikAra nitya dravya ke sAtha milAkara apane zraddheya kI racanA karegA to usa zraddheya kA kyA svarUpa hogA, isakI kalpanA bhI sambhava nahIM hai / sambhavataH isa mithyA evaM viphala prayAsa meM zraddhA evaM zraddheya kA sampUrNa saundarya hI naSTa ho jaavegaa| isI prakAra bhAvI nirvikArI paryAya- samudAya ko dravya meM milAkara zraddhA karane kA Agraha bhI samAna koTi kA mithyAdarzana hI hai, ata: usa avidyamAna sat ko vidyamAna dravya meM milAne kI vidhi kyA hogI ? dUsarI vajanI bAta yaha hai ki koI bhI paryAya nitya vidyamAna nirvikArI nija caitanya sattA ke avalambana para zuddha hotI hai, na ki zuddha paryAya kA avalambana hotA hai / isa saMdarbha meM eka atyaMta sundara manauvaijJAnika tarka bhI hameM samAdhAna degA ki jaba isa vizva kI anaMta sattAoM kI taraha nija caitanya sattA bhI saMpUrNa evaM sundara hai aura vizva kI pratyeka sattA ke pAsa jitanA vaibhava hai utanA hI hamAre pAsa bhI hai, tathA anya sattAoM ke svAmI anya dravya hI haiM aura anya dravya hI hone cAhie evaM unake svAmitva kA hameM koI adhikAra nahIM ho sakatA aura honA bhI nahIM cAhie; to phira saMpUrNa evaM sundara sva-sadana (sva-sattA) kA avalaMbana chor3akara para-sadana (para- sattA ) meM praveza kA yatna kyA vaidha evaM vidheya hogA? aura kyA isa balAtkAra meM zAnti evaM Ananda kI upalabdhi ho sakegI? nizcita hI nahIM hogI varan yaha yatna vizva kA mahAn aparAdha ghoSita kiyA jaaegaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caitanya kI cahala-pahala puna: eka atyaMta hRdayagrAhI tathya bhI hamArA dhyAna AkarSita karegA aura vaha yaha ki vastu kI vRtti ko svayaM vastu meM hI virAma na mile, yaha vidhAna kisane banAyA? mA~ kI godI meM apane hI bAlaka ko dhAraNa karane kI kSamatA kaba nahIM rahegI? aura vastu kI vRtti apanI hI vastu ke anaMta evaM aparimita vaibhava meM saMtuSTa na ho aura anya kI ora AkarSita hokara anya sattAoM meM apanA preya evaM zreya tapAsatI phire, jagat meM isase bar3A Azcarya bhI kyA hogA? sumana kI saurabha ko svayaM apane sumana meM saMtoSa nahIM, to phira jagat meM vaha kauna-sA sumana hogA jo isa saurabha ko apane meM zaraNa degA? aura vRtti ko vRttimAna meM virAma na mile, loka meM yaha lacara vyavasthA kisane paidA kI? nizcita hI isa kalpanA meM kisI svastha evaM sundara vizva kI upalabdhi to nahIM ho skegii| ata: vRtti ko vRttimAna kA avalambana hI vizva kA parama sauMdarya hai| .. samyak zraddhA kA zraddheya pUrNa hI hotA hai ___ zuddha caitanyasattA mithyAdarzanAdi vikArI paryAya samudAya se vikArI nahIM banatI varan usa zuddha caitanyasattA kA adarzana arthAt avizvAsa hI mithyAdarzana kI vikArI paryAya hai| isI prakAra vaha caitanya sattA samyagdarzanAdi zuddha paryAyoM ke utpanna hone para zuddha nahIM hotI varan usa zuddha caitanya sattA kA darzana arthAt ahaM hI samyagdarzana kI zuddha paryAya hai| isa prakAra caitanya sattA kI traikAlika zuddhatA evaM sarva paryAya-nirpekSatA atyanta nirApada hai aura sarva hI anitya evaM vikArI paryAyasamudAya usakI dhruva paridhI ke bAhara raha jAtA hai| yahA~ taka ki dhruva sattA ke ahaM ko samyagdarzana kahA to jAtA hai kintu samyagdarzana vAstava meM dhruva Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) 41 kA ahaM nahIM varan svayaM dhruva hai| isa prakAra svayaM samyagdarzana bhI samyagdarzana kI paridhI (dhruva) ke bAhara raha jAtA hai aura dravya paryAya svarUpa pUre Atma-padArtha meM samyagdarzana kA viSaya padArtha kA anaMta guNAtmaka sAmAnya dravyAMza hI hotA hai, kintu aMza hone se vaha apUrNa nahIM varan svayaM hI pUrNa hai kyoMki use paradravya evaM apanI paryAya kI bhI koI apekSA nahIM hone se vaha atyanta nirapekSa hai aura isaliye vaha pUrNa hai| dRSTi (zraddhA) bhI usameM aMza kI nahIM varan pUrNa kI pratIti karatI huI svayaM pUrNa hai| isa prakAra donoM aMzoM kI pUrNatA hI vastu kI pUrNatA hai| dhruva ko aMza mAnakara zraddhA karanA prakArAntara se mithyAdarzana hI hai| jaise gyAraha ke aMka meM eka ke donoM aMka apane-apane meM pUrNa hI haiN| isa prakAra donoM kI pUrNatA hI gyAraha kI pUrNatA hai| yadi eka ke donoM aMka apUrNa hoM to gyAraha kA pUrNAMka hI upalabdha nahIM hogA, kyoMki do apUrNa svayaM to kabhI pUre hote hI nahIM, kintu donoM milakara bhI kisI eka pUrNa svarUpa ko niSpanna nahIM kara skte| yaha vastu-svabhAva kI svayaM siddha vilakSaNatA hI hai| vAstava meM samyagdarzana ko jo 'dhruva kA ahaM' kahA jAtA hai vaha jJAna kA vyavahAra hai, kintu samyagdarzana svayaM apane ko 'dhruva kA ahaM' svIkAra nahIM karatA varan dhruva svIkAra karatA hai| apane samakSa vidyamAna 'dhruva' meM 'maiM dhruva hU~ aisI usakI abheda svIkRti hotI hai aura isa abheda svIkRti ko hI 'dhruva kA ahaM' kahate haiN| 'ahaMmaya dhruva' zraddhA kA zraddheya nahIM hotaa| zraddhA kA zraddheya itanA pUrNa evaM sarvopari hotA hai ki vaha usameM apane ko milAne Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala kA avakAza nahIM paatii| vAstava meM 'pUrNa' meM 'pUrNa ke ahaM' ke milane kI bhI koI guMjAiza nahIM hai, ata: usa pUrNa meM 'pUrNa ke ahaM' kA bhI trikAla abhAva hai aura jisameM kucha milAyA jA sake vaha pUrNa kaisA? ataH yadi zraddhA kA svara yaha ho ki 'maiM pUrNa kA ahaM hU~,' to isa svara meM 'pUrNa kA ahaM' nahIM varan 'ahaM kA ahaM' pravartita hotA hai aura vaha to spaSTa mithyAdarzana hI hai / 42 yadi zraddhA ko apane meM hI, paryAya ko paryAya meM hI vizrAma mila jAtA hai to phira vaha AlaMbana kyoM tapAsatI hai ? aura yadi vaha Alambana tapAsatI hI rahI to isakA artha yaha hai ki use svayaM apane meM virAma nahIM milaa| ataH svayaM 'ahaM' evaM 'ahaM' kI milAvaTa vAlA pUrNa zraddhA kA AlaMbana nahIM hotA varan nirapekSa pUrNa usakA Alambana hotA hai / ata: zraddhA meM svayaM zraddhA kA bhI atyaMta tirobhAva hokara eka mAtra 'pUrNa' kA varcasva hI ArvibhUta rahatA hai| usameM jJAna kI bhA~ti mukhya evaM gauNa kI koI vyavasthA nahIM hai / 'dhruva' tattva zraddhA ke liye mukhya tattva nahIM varan vaha usakA sarvasva hI hai / isIliye samyagdarzana svayaM apane ko miTAkara dhruva kA darzana karatA hai| vaha apane ko gauNa' kI kakSA meM bhI nahIM rakhatA / vAstava meM apane ko bacAkara zraddheya ko apanA samarpaNa karane kI vArtA to ekadama chala evaM chadma hai| svayaM ko miTAye binA samarpaNa kA svarUpa hI nahIM bana sktaa| isIliye samyagdarzana kI duniyA~ meM samyagdarzana saMjJA vAlI koI vastu hI nahIM hai| rAdhA ne jagat meM rAdhA ko kabhI dekhA hI nahIM / usakI duniyA~ kRSNa kI banI thii| zraddhA kI isa anaMta zUnyatA meM hI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) 'dhruva' kI maMgalamaya bastI basatI hai aura isIliye zraddhA kA yaha advaita anaMta Anandamaya hotA hai| ____ isa paddhati meM AtmA ko mAtra dhruva mAnane se usameM paryAya kA abhAva nahIM ho jAtA varan 'dhruva evaM dhruva kI zraddhA', 'pUrNa evaM pUrNa kA ahaM', isa prakAra donoM aMzoM kI nirapekSa pUrNatA meM Atma-padArtha dravyaparyAyasvarUpa pUrNa hI banA rahatA hai, jaise zarIra ke pratyeka aMga kI pUrNatA hI zarIra kI pUrNatA hai| yadi zarIra ke sabhI aMga adhUre hoM to saba adhUreM aMgoM se eka pUrNa zarIra to niSpanna nahIM ho sktaa| isI prakAra 'AdhA . dravya evaM AdhI paryAya' yaha padArtha kA svarUpa nahIM varan 'pUrNa dravya evaM pUrNa paryAya' yaha padArtha kA svarUpa hotA hai| . . vAstava meM dhruva ko aMza mAnane vAlI zraddhA meM pUrNatA kI pratIti hI nahIM hogI, phalasvarUpa anubhUti meM Ananda kI niSpatti hI nahIM hogI; varan aMza arthAt apUrNa kI pratIti hone se sadA hI aisA lagatA rahegA ki AtmA meM abhI kucha kamI hai| nizcaya hI zraddhA Adi vRttiyoM kA kArya dhruva AtmA meM kucha karanA nahIM varan use dhruva mAtra mAnanA hotA hai| maiM dhruva hU~' yahI samyagdarzana kA svara hai| samyagdarzana kI kAyA dhruva se hI nirmita hai| usameM sarvatra dhruva hI pasarA hai| anityatA usameM hai hI nhiiN| use vizva meM dhruva ke atirikta anya sattA kA svIkAra hI nahIM hai| usakA vizva hI dhruva hai| yadi dRSTi meM dhruva ke atirikta anya sattA kA bhI svIkAra ho to dRSTi kA svabhAva ahaM hone ke kAraNa use anya sattA meM ahaM hue binA nahIM rahegA aura yahI ahaM mithyAdarzana hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 caitanya kI cahala-pahala _ 'merI sattA dhruva hai', samyagdarzana ko dravya-paryAya kA yaha bheda bhI bardAzta nahIM hai| dRSTi (zraddhA) kA svarUpa hI aisA hai| use jJAna kI taraha sva-para kA bheda karanA nahIM AtA, use to ahaM karanA AtA hai| usake loka meM koI para hai hI nhiiN| vaha mithyA hotI hai, taba bhI use saba sva hI dikhAI detA hai, taba samyak hone para to usakI paridhi meM anya bhAvoM kA praveza kaise sambhava hai ? aura to aura, samyagdarzana ke ghara meM svayaM samyagdarzana ke rahane ke lie bhI koI jagaha nahIM hai| usane apanA konA-konA dhruva ke lie khAlI kara diyA hai| - saurASTra ke santa ne bhava ke anta ke lie 'dhruva' kA yaha maMgala sUtra loka ko diyaa| unhoMne samyagdarzana ke jisa svarUpa kA anusaMdhAna kiyA vaha isa yuga kA eka Azcarya hai| samyagdarzana ke isa sUkSma evaM adbhuta svarUpa kA isa yuga ko svapna bhI nahIM thaa| . vAstava meM zrI kAnajIsvAmI isa yuga meM samyagdarzana ke AviSkartA haiM aura yaha bhavAntaka samyagdarzana isa yuga ko unakA sabase mahAn varadAna hai| isake svarUpa kA bodha unake binA sambhavita hI nahIM thaa| . una satpuruSa ne samyagdarzana ke sambandha meM pracalita sabhI bhrAntiyoM ko prakSAlita kara diyaa| koI kahate the ki sacce deva-gurudharma kI zraddhA hI samyagdarzana hai to koI sAta tattva kI shrddhaa| kisI ne to yahA~ taka kahane kA dussAhasa kiyA ki jainakula meM janma hI samyagdarzana hai| kahIM se AvAja AI ki samyagdarzana kAlalabdhi Ane para apane Apa hotA hai, usake lie puruSArtha apekSita nahIM hai aura utpanna ho jAne para bhI svayaM ko usakA patA nahIM cltaa| kintu una mahApuruSa ne rahasyodghATana kiyA ki inameM se eka bhI samyagdarzana Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) 45. nahIM hai| ina sabakI samagratA meM bhI pracaMDa antara-puruSArtha ke binA samyagdarzana nahIM hotaa| yaha bhI nitAMta asatya hai ki samyagdarzana hone para svayaM ko usakA patA nahIM cltaa| samyagdarzana kA udbhava hone para sAdhaka ko nija zuddha caitanya sattA kI lInatA meM atIndriya Ananda kA pratyakSa saMvedana hotA hai| Agama kA akSara-akSara isakA sAkSI hai| una santa ne samyagdarzana ke isa nizcaya pakSa kA hI vivecana nahIM kiyA, varan usake vyAvahArika pakSa kA bhI prabala samarthana kiyaa| unhoMne kahA "samyagdRSTi mithyAtva, anyAya evaM abhakSya kA sevana nahIM krtaa| usakA loka-jIvana bar3A pavitra hotA hai| vaha svapna meM bhI atattva evaM asatya kA samarthana nahIM krtaa| vahI sacce deva-guru-dharma kA saccA upAsaka hotA hai| jIvana meM isa vizuddhi ke prAdurbhAva ke binA samyagdarzana nahIM hotaa| usakA janma pavitra manobhUmi meM hI hotA hai|" _samyagdarzana kI garimA ko gAte-gAte ve santa vibhora ho jAte haiN| ve kahate haiM - samyagdarzana jIvana kI koI mahAn upalabdhi hai| vaha jIvana-tattva evaM jIvanakalA hai| usake binA jIvana, mRtyu kA hI upanAma hai| jJAna meM sva-para kA bheda samajhane kI kSamatA hone para samyagdarzana hara paristhiti meM ho sakatA hai| sAtaveM naraka kI bhayaMkaratA athavA svargoM kI suSamA usameM bAdhaka nahIM hotii| karmakANDa ke kaThina vidhAna usakI utpatti meM madada nahIM krte| use ghara nahIM chor3anA hai, deha kA visarjana nahIM karanA hai varan ghara evaM deha meM rahakara hI unase ahaM tor3anA hai| isIlie samyagdarzana sarala hai| kaThina kI kalpanA hI kaThinAI hai| samyagdarzana anukUla athavA pratikUla Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala paristhiti kA dAsatva svIkAra nahIM krtaa| isIlie naraka evaM svarga ke viSama vAyumaNDala meM bhI 'maiM nArakI nahIM', 'maiM deva nahIM varan 'maiM to akSaya caitanya tattva hU~ aise avirAma saMcetana meM usakA janma ho jAtA hai| isIlie vaha hara gati meM hotA hai|" isa yuga meM samyagdarzana zrI kAnajIsvAmI kI eka aisI zodha hai jisane mRtyu kI ora bar3hate yuga ke caraNa jIvana kI ora lauTA diye haiN| yaha kahanA atizayokti nahIM hogA ki usa saMta ke samyagdarzana ne mRtyu ko hI mArakara vizva se usakI sattA hI samApta kara dI hai| - samyak cAritra kA saundarya ___ samyagdarzana evaM samyagjJAna kI taraha pUjya gurudeva ne cAritra kA bhI eka prAJjala svarUpa prastuta kiyaa| ve cAritra ke mahAn upAsaka haiN| cAritravanta digambara santoM ke antara-bAhya svarUpa kA varNana karate-karate ve aghAte nahIM haiN| sahasroM bAra unake antastala se ye udgAra sahaja hI nikala par3ate haiM ki "aise vana-vihArI nagna digambara vItarAga santoM ke darzana hameM kaba prApta hoM aura vaha avasara kaba Ave jaba usa Anandamaya nagna digambara dazA kI hameM upalabdhi ho|" kundakunda evaM amRtacandra jaise ananta bhAvaliMgI santoM ke caraNoM meM unakA mastaka sadA nata rahatA hai| Ananda meM jhUlate digambara santoM ke hRdaya ke marma ko Aja ve hI pahicAna pAye haiN| munitva ke bAhya itivRttoM meM muni kA AtmA kho gayA thaa| cAritra ko kaThina evaM kaSTasAdhya mAnA jAtA thaa| cAritra ke usa mahAn upAsaka kI vANI ke mAdhyama se cAritra kA sahI svarUpa Aja nikharA hai| kore zubha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) 47 anuSThAnoM kI kAlI kArA meM cAritra jaise jIvana - tattva ko kaida karane ke sabhI prayatna Aja usa santa ne viphala kara diye haiN| unhoMne zaMkhanAda phU~kA "cAritra na to gharabAra Adi bAhya saMyogoM kA viyoga mAtra hai aura na karmakANDa kI chalAMgeM / na korA nagnatva hI cAritra hai / na mahAvrata, samiti Adi kA parAzrita zubhAcAra / upasarga evaM parISaha jhelanA bhI cAritra nahIM to indriyoM kA damana evaM bhayaMkara kAyakleza bhI nahIM, varan svarUpa meM antarlIna Ananda vRtti hI cAritra hai / " zrI kAnajIsvAmI ne cAritra ke anivArya sahacara zubhAcAra kA bhI, jise vyavahAra cAritra kahate haiM, pUrA samarthana kiyaa| unhoMne kahA" zubhAcAra jo mAtra maMda kaSAya kI hI paryAya hai use cAritra mAnanA to mithyAdarzana hai hI, kintu vItarAga cAritra ke anivArya sahacara zubhAcAra kA satva hI svIkAra na karanA bhI samAna koTi kA mithyAdarzana hI hai|" munitva kI bhUmikA meM ugra cAritra ke sAtha rahane vAle zeSa kaSAyAMza itane maMda ho jAte haiM ki unakI abhivyakti 28 mUlaguNarUpa zubhAcAra ke rUpa meM hotI hai| ataeva zrI kAnajIsvAmI kahate haiM ki yadyapi nagnatA munitva nahIM kintu muni nagna hI hote haiM aura antaraMga parigraha ke abhAva ke sAtha unake tila - tuSa mAtra bhI bAhya parigraha nahIM hotA / muni kA svarUpa ke anusAra nahIM badalatA varan unakA traikAlika svarUpa eka hI hotA hai / 2 unhoMne vyavahAracAritra kA bar3A sundara spaSTIkaraNa kiyA aura kahA ki "vyavahAra (zubhabhAva) koI cAritra nahIM hai varan vaha to acAritra bhAva meM cAritra kA Aropa mAtra hai, kyoMki Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48. caitanya kI cahala-pahala annaraMga vItarAga cAritra ke sAtha vaha zubhabhAva bhUmi niyama se hotI hai tathA usa zubhabhAva bhUmi ke prakaTa hue binA vItarAga cAritra bhI prakaTa nahIM hotaa| isI anurodha se manda kaSAyarUpa usa acAritra bhAva ko bhI cAritra kahane kI eka paddhati hai aura isI paddhati ko vyavahAranaya kahate haiN| kintu vastutaH cAritra to Anandamaya vItarAga bhAva hI hai aura vahI mokSamArga hai| manda kaSAyarUpa vyavahAracAritra cAritra kA vikAra mAtra hai| vaha thor3A bhI cAritra nahIM hai aura sarva hI bandhasvarUpa hai|" samyagdRSTi ko jIvana meM sadA hI cAritra ke prAdurbhAva kI ugra bhAvanA pravartita hotI hai| use bhale hI puruSArtha kI nirbala gati ke kAraNa cAritra nahIM hotA kintu vaha kabhI bhI cAritra kI Anandamaya vRtti ke prati udAsIna evaM pramAdI bhI nahIM hotaa| ata: nizcita hI use isa bhava athavA bhavAntara meM cAritra kA udaya hotA hai| mokSamArga kI kramika bhUmikAoM kA ullaMghana karake jaldabAjI karane se cAritra nahIM AtA, varan zuddha caitanya tattva kI ugra bhAvanA se hI jIvana meM cAritra kA udaya hotA hai| . zraddhA, jJAna, cAritra kA to vizada vivecana zrI kAnajIsvAmI kI vANI meM huA hI hai, kintu sAtha hI jainadarzana ke AdhArabhUta siddhAnta nizcaya-vyavahAra, nimitta-upAdAna evaM Arhat darzana kA prANa anekAMta Adi kA jo atyanta prAmANika, Agama-sammata evaM satarka pratipAdana huA hai, vaha citta ko cakita kara detA hai| sambhavata: jainadarzana kA AdhArabhUta koI siddhAnta aisA nahIM hai, jisameM unake jJAna evaM vANI kA vyavasAya nahIM huA ho, adhyAtma kA aisA sAMgopAMga vivecana to zatAbdiyoM meM nahIM huaa| bayAlIsa varSa se Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA viSaya (dvitIya) adhyAtma kI barasAteM karatI huI unakI prajJA ne ajJAna kI jar3eM hilA dI haiN| tIrthaMkaroM evaM vItarAga santoM ke hRdaya kA marma kholakara unhoMne hameM tIrthaMkaroM ke yuga taka pahu~cA diyA hai| unakI prajJA ne Agama ke gambhIra rahasyoM kI thAha lekara jo marma nikAle haiM vaha isa yuga kA eka Azcarya-sA lagatA hai| vANI kA yaha kamAla ki bayAlIsa varSa ke dhArAvAhika pravacanoM meM kahIM bhI pUrvApara virodha nahIM hai| Atmaprasiddhi, naya-prajJApana evaM adhyAtma-saMdeza jaisI sAhityika nidhiyA~ unakI nirmala evaM painI prajJA ke aise prasava haiM jinheM dekhakara Aja ke yuga kA bauddhika ahaM unake caraNoM kI dhUla meM dhUsarita hokara garva kA anubhava kregaa| unake pravacanoM se kalpanAtIta AdhyAtmika sAhitya kA sarjana huA hai| zAzvata zAnti ke vidhi-vidhAnoM se bhare unake AdhyAtmika sAhitya ne bhAratIya sAhitya kA zIza vizva meM U~cA kiyA hai| vaha sAhitya yuga-yuga taka zAnti ke pipAsuoM ko saccI zAnti kA dizA-nirdezana karatA rhegaa| unhoMne jisa AdhyAtmika krAnti ko janma diyA hai, usane yuga ke prANa mauta ke muMha se nikAla diye haiN| Aja jana-jana ke zvAsaprazvAsa meM amaratva kA saMcAra hone lagA hai| Aja ke trasta jana- . jIvana ko unakI vANI meM sahI rAha evaM rAhata milI hai| ata: niSpakSa dRSTi se zrI kAnajIsvAmI kA yuga bhAratIya itihAsa evaM zramaNa saMskRti kA nizcita hI eka svarNa yuga hogaa| unhoMne bhAratIya itihAsa meM eka bejor3a adhyAya jor3A hai| ve usa krAnti ke unnAyaka mahAmAnava haiM jisakA janma rakta meM nahIM virakta meM hotA hai| jisa krAnti ke udaya meM AtmA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala 50 klAnti kA nahIM varan maMgalamaya zAnti kA saMvedana karatA hai| lakSa lakSa mAnavoM ne unakI isa zAntivAhinI krAnti kA samarthana kiyA hai aura usake satya ko parakha kara usameM dIkSita hue haiN| Aja loka kA yaha svara ki "yadi yaha muktidUta nahIM hotA to hamArI . kyA dazA hotI ? loka hRdaya kI saccI abhivyaMjanA hai| nissaMdeha zrI kAnajIsvAmI loka mAMgalya kI pratiSThA karane vAle eka lokadRSTA evaM lokasRSTA yugapuruSa haiN| 99 ina mahApuruSa kA antara jaisA ujjvala hai, bAhya bhI vaisA hI pavitra hai| unakI atyanta niyamita dinacaryA, sAttvika ekarUpa evaM parimita AhAra, Agama sammata satya sambhASaNa, karuNa evaM sukomala hRdaya unake virala vyaktitva ke abhinna avayava haiN| 87 varSa kI ati vRddha avasthA meM bhI unakI dinacaryA itanI niyamita evaM saMyamita hai ki eka kSaNa bhI vyartha nahIM jAtA / "samayaM goyama mA mA vIra vANI unake jIvana meM akSaraza: caritArtha huI hai| zuddhAtma tattva kA avirAma cintana evaM svAdhyAya hI unakA jIvana hai| jaina zrAvaka ke pavitra AcAra ke prati ve sadaiva satarka evaM sAvadhAna haiN| usakA ullaMghana unheM sahya nahIM hai| unake jIvana kA pratyeka sthala anukaraNIya hai| nizcita hI ve isa jagat ke vaibhava haiM aura pAkara gauravAnvita huA hai| yuga unheM ve yugapuruSa yugoM-yugoM taka mukti kA saMdeza prasArita karate hue yuga-yuga jIveM, yahI Aja yuga ke antas kI ekamAtra kAmanA hai| maiM una yugapuruSa kI 87 vIM jayantI ke puNya parva para apanI zraddhA ke ananta sumana unake caraNoM meM car3hAtA hU~ / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasvabhAva - samyagjJAna ( sva para prakAzaka svabhAva ) jJAna AtmA kA sArvakAlika svabhAva hai, yaha AtmA kI eka asAdhAraNa zakti tathA lakSaNa bhI hai / ananta jar3a cetana tattvoM ke samudAya isa vizva meM jJAna se hI cetana kI bhinna pahicAna hotI hai / vaha AtmA kA eka pramukha guNa hai jo vizva kA savizeSa sArvakAlika pratibhAsana karatA hai| AtmA ke ananta guNa tathA dharma bhI jJAna meM hI pratibiMbita hote haiM, mAnoM jJAna meM hI AtmA kA sarvasva samA rahA ho / zrI samayasAra paramAgama meM AtmA ko jJAnamAtra hI kahA hai| loka maiM bhI kisI eka aisI vizeSatA kI apekSA kisI vyakti ko sambodhita karane kI paddhati hai ki jo usakA sampUrNa pratinidhitva kara ske| jaise kisI vyakti ko nyAyAdhIza ke nAma se sambodhita karate haiN| nyAyAdhIzatva usakI eka aisI vizeSatA hai jisase vaha saba manuSyoM se bhinna pahicAnA jAtA hai| yadyapi usameM anya sAmAnya manuSyoM jaisI tathA vyaktigata apanI aneka vizeSatAe~ bhI haiN| vaha kevala nyAyAdhIza hI nahIM hai kintu nyAyAdhIza saMjJA meM usakA saMpUrNa sAmAnya - vizeSa vyaktitva garbhita ho jAtA hai| ataH nyAyAdhIza zabde Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala 52 1 usakA sampUrNa pratinidhitva karatA hai / arthAt vaha vyakti jitanA kucha hai vaha saba nyAyAdhIzatva meM samaveta hai / isI prakAra jJAna AtmA ke ananta guNa dharmoM ke samAna yadyapi AtmA kA eka guNa vizeSa hI hai, kintu usake binA AtmA pahicAnA hI nahIM jA sakatA / jJAna kA vyApAra pragaTa anubhava meM AtA hai| anya zaktiyoM meM yaha vizeSatA nahIM hai| ataH 'upayogo lakSaNam' kI chAyA meM ananta padArthoM ke samudAya isa ghule-mile se vizva meM jJAna se hI AtmA kA svatantra astittva evaM vyaktitva siddha hotA hai / na kevala AtmA varan jagata ke astitva kI siddhi bhI jJAna hI karatA hai| jJAna jagata ke nigUr3hatama rahasyoM kA udghATana karatA hai / ata: jJAna hI AtmA kA sarvasva hai aura usake binA vizva meM Atma-saMjJaka kisI cetanatattva kI kalpanA hI vyartha hai| -. jJAna ke svabhAva ko hRdayaMgama kara lene para sampUrNa AtmasvabhAva kI samajha hI sulabha ho jAtI hai| ata: manISI RSi kundakunda ne apane samayasAra paramAgama meM AtmA ko jJAnamAtra hI kahA hai| jJAna - mAtra kahane meM AtmA kA mAtra jJAna guNa nahIM, varan ananta guNa dharmoM ke samudAya eka akhaMDa jJAyaka AtmA kI hI pratIti hotI hai| jJAna kI smRti mAtra meM hI akhaMDa cetana tattva apanI ananta vibhUtiyoM ke sAtha dRSTi meM AtA hai| jJAna ke eka kSaNa ke pariNamana ko dekhiye usameM AtmA kA sarvasva hI pariNamita hai, ata: AtmA mAno jJAna hI hai, anya kucha nahIM / isa prakAra guNa - guNI kI abheda dRSTi meM jJAna AtmA hI hai| yaha jJAna AtmA kA traikAlika svabhAva hai, jo svabhAva traikAlika hotA hai usakA vastu se kabhI vyaya nahIM hotA aura Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasvabhAva-samyagjJAna vastu kI bhA~ti vaha sadA pUrNa akhaMDa aura zuddha hotA hai| vastu usa svabhAva kI hI banI hotI hai| ata: vaha kabhI usase pRthak nahIM kiyA jA sakatA, jaise- uSNatA agni kA svabhAva hai, uSNatA agni kA sarvasva hI hai| jJAna kA svabhAva jAnanA arthAt vastu kA sarvAMga pratibhAsana karanA hai, kyoMki svabhAva asahAya, akRtrima evaM nirapekSa hotA hai ata: jJAna bhI jagata se pUrNa nirapekSa evaM asahAya rahakara apanA anAdi ananta jAnane kA vyApAra karatA rahatA hai| apane jAnane ke kArya ke sampAdana hetu jJAna ko jagata se kucha bhI AdAna-pradAna nahIM karanA pdd'taa| darpaNa ke samAna jJAna kI vastu ko jAnane kI rIti yaha hai ki vaha sadA ekarUpa akhaNDa svarUpa ko surakSita rakhakara jJeyAkAra (jJeya jaise AkAra) pariNata hotA rahatA hai| jJeyAkAra (jJAnAkAra) pariNati jJAna kA vizeSa bhAva hai aura usa jJeyAkAra pariNati meM jJAnatva kA anvaya usakA sAmAnya bhAva hai| jaise - darpaNa apane svaccha svabhAva se vastuoM ko apane meM pratibimbita karatA hai| - darpaNa meM vastuoM ke aneka AkAra-prakAra banate-bigar3ate rahate haiM, kintu darpaNa pratyeka parivartana meM akSuNNa rahatA hai| vastuoM ke aneka AkAra-prakAra ke saMgaThana evaM vighaTana meM darpaNa kI ekarUpatA aprabhAvita rahatI hai| sAtha hI una AkAra-prakAroM se darpaNa kI svacchatA ko A~ca nahIM aatii| jaise darpaNa meM agni pratibiMbita hotI hai kintu darpaNa meM agni ke pratibiMba se na to darpaNa TUTatA hI hai aura na garma hI hotA hai kyoMki darpaNa meM jo agni dikhAI detI hai, vaha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala 54 sAkSAt agni nahIM varan vaha to darpaNa kI apanI agni hai| vaha darpaNa kI apanI paryAya hai| ataH vastutaH vaha darpaNa hI hai / darpaNa meM pratibiMbita agni kI racanA ke niyAmaka upAdAna darpaNa ke apane svataMtra haiN| apanI agni kI racanA meM darpaNa ne bAhya agni se kucha bhI sahayoga nahIM liyA hai| yaha agni darpaNa kI apanI svataMtra sRSTi evaM saMpatti hai / darpaNa kI agni kA AkAra bAhya agni tulya hote hue bhI bAhya agni isameM raMcamAtra bhI kAraNa nahIM hai, tathA bAhya agni jala rahI hai, isaliye darpaNa meM agni pratibiMbita ho rahI hai. yaha bhI nitAMta asatya hai / yadi aisA svIkAra kara liyA jAe to vastuoM ko pratibiMbita karanA darpaNa kA svabhAva nahIM raha jAegA / darpaNa kA svabhAva agni sApekSa hokara 'svabhAva' saMjJA ko kho degA / vastutaH darpaNa ke svaccha svabhAva meM yadi agnyAkAra pariNamana kI zakti aura yogyatA na ho to sArA vizva milakara bhI use agnyAkAra nahIM kara sakatA aura yadi svayaM darpaNa meM agnyAkAra hone kI zakti evaM yogyatA hai to phira use agni kI kyA apekSA hai ? jo zakti zUnya hai use zakti nahIM dI jA sakatI aura jo zaktimaya hai use apanI zakti ke prayoga meM kisI dUsare kI apekSA nahIM hotI / jagat kI koI bhI vastu para sApekSa rahakara apanA astitva nahIM rakha sakatI / yadi darpaNa meM pratibimbita agni kA kAraNa bAhya agni hai to pASANa meM bhI agni pratibimbita honI cAhie, kintu aisA nahIM hotaa| ataH apanI agni kI racanA kI sampUrNa sAmagrI darpaNa ke apane akSaya koSa meM hI par3I hai| use kisI se kucha udhAra nahIM lenA par3atA / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasvabhAva-samyagjJAna isa carcA meM aisA tarka bhI prastuta kiyA jAtA hai ki yadi bAhya agni darpaNAgni kA kAraNa nahIM hai aura darpaNa meM usa samaya agnyAkAra pariNamana kI svatantra yogyatA hai to phira jaba agni na ho taba bhI darpaNa kA agnyAkAra pariNAma honA cAhie athavA agni kI samakSatA meM bhI darpaNa meM agni pratibhAsita na hokara kucha anya pratibhAsana honA caahie| vicitra tarka hai yaha, jo darpaNa ke svabhAva kI svatantratA para eka sIdhA prahAra hai| yadi darpaNa ke samakSa agni ho aura vaha vaisI kI vaisI darpaNa meM pratibimbita na ho to phira hama darpaNa kisa vastu ko kheNge| vastu jaisI ho vaisI hI pratibimbita kare use hI to darpaNa kahate haiN| puna: yadi agni ke abhAva meM bhI darpaNa meM agni pratibimbita ho athavA agni kI samakSatA meM darpaNa meM agni ke sthAna para ghaTa pratibimbita ho to darpaNa kI prAmANikatA hI kyA khlaayegii| ata: agni kA bhI honA aura darpaNa meM bhI sAMgopAMga vahI pratibimbita honA yahI vastusthiti hai aura yahI vastu kA svabhAvagata anAdinidhana niyama bhI hai| isameM pArasparika kAraNa kArya bhAva se utpanna kisI paratantratA athavA sApekSatA ke liye raMca bhI avakAza nahIM hai| isa prakAra darpaNa aura usakA agnyAkAra agni se sarvathA pRthak tathA nirlipta hI raha jAtA hai| darpaNa ke samAna jJAna bhI jJeya se atyanta nirapekSa rahakara apane jJeyAkAra (jJAnAkAra) kA utpAda-vyaya karatA hai| jJAna meM jJeya yA jJeyAkAra ke isa abhAva ko jJAna kA 'atat' svabhAva kahate haiM aura aneka jJeyoM ke AkAra pariNamita hokara bhI pratyeka jJeyAkAra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 caitanya kI cahala-pahala (jJAnAkAra) meM jJAnatva kI dhArAvAhikatA kabhI bhaMga nahIM hotii| arthAt jJAna ke pratyeka jJeyAkAra (jJAnAkAra) meM jJAna sAmAnya kA anvaya akhaNDa tathA aparivartita hai| jJAna ke pratyeka jJeyAkAra meM jJAna hI pratidhvanita hotA hai, ise Agama meM jJAna kA tat' svabhAva kahA hai| apane meM ananta lokAloka rUpa citra-vicitra jJeyAkAra niyata samaya meM utpAdana karane meM jJAna atyanta svatantra hai| isameM use lokAloka kI koI apekSA nahIM hai| na use loka se kucha lenA par3atA hai aura na kucha denA par3atA hai| 'jJAna meM jo lokAloka pratibimbita hotA hai, jJAna ke usa jJeya jaise AkAra kI racanA jJAna kI upAdAna gamagrI se hotI hai| lokAloka rUpa nimitta kI usameM raMca bhI kAraNatA nahIM hai| ataH jJAna lokAloka ko jAnatA hai yaha kathana vyavahAra hI hai, vAstava meM jJAna jJeyonmukha na hokara svatantrarUpa se apane jJeyAkAroM ko hI jAnatA hai|' jaise- hama kisI aTTAlikA kI kalpanA karate haiN| aTTAlikA to pASANa kI banI hotI hai, kintu hamArI kalpanA kI aTTAlikA to hamArI kalpanA se banI hai, pASANa se nhiiN| isI prakAra jJAna ke jJeyAkAra saba jJAna kI hI sRSTi haiM aura ve jJeya se atyanta bhinna hI rahate haiM tathA jagat meM jJeya haiM isaliye jJAna meM pratibimbita hote haiM yaha tarka hI bhrama mUlaka hai jo jJAna kI apratihata zakti kI avahelanA karake jJAna ke klaivya kI ghoSaNA karatA hai| jJeya jaisA AkAra jJAna meM jAnane kA yaha artha to kadApi nahIM ho sakatA ki jJAna kA vaha kArya jJeya kI kRpA se niSpanna huA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasvabhAva-samyagjJAna 57 hA hA yaha to jJAna kI svacchatA tathA prAmANikatA kA hI pratIka hai| jaMgat meM sadRzyakArya to aneka hote haiM, kintu kisI kI kRpA kI unameM koI apekSA nahIM hotii| jaise hamAre par3ausI ke ghara bhAta banAyA jAya aura hamAre yahA~ bhAta banAyA jAya to hamane par3ausI kA anukaraNa karake athavA par3ausI se kucha lekara to apanA bhAta nahIM banAyA, hamArA bhAta svatantra rUpa se apane niyata samaya meM hamArI sampatti se banA hai aura isI prakAra par3ausI kA bhI, donoM meM koI sambandha hI nahIM bntaa| hA~, sAdRzya to donoM meM hai, kintu sambandha kucha bhI nahIM hai| isI prakAra jJAna meM koI jJeya athavA ghaTa pratibimbita hotA hai to jJAna kA ghaTAkAra to jJAna kI apanI zakti se apane niyata samaya meM utpanna huA hai, miTTI ke ghaTa ke kAraNa nahIM; kyoMki miTTI kA ghaTa to pahale bhI vidyamAna thA, kintu jJAna kA ghaTa pahale nahIM thaa| jJAna ne apane kramabaddha pravAha meM apanA ghaTa aba banAyA hai aura isa ghaTAkAra kI racanA meM jJAna ne mRNmaya ghaTa kA anukaraNa nahIM kiyA hai varan jJAna kA ghaTAkAra mRNmaya ghaTAkAra se nitAnta pRthak jJAna kA apane samaya kA svatantra nirapekSa utpAdana hai| jJAna meM ghaTAkAra kI racanA, jJAna ke anAdi-ananta pravAhakrama meM niyata kSaNa meM hI huI hai| isake eka kSaNa bhI Age-pIche kI kalpanA ekAnta mithyA hai| 'jJAna ke sAmane ghar3A hai' ataeva ghaTa hI pratibimbita huA yaha bAta tarka aura siddhAnta kI kasauTI para bhI siddha nahIM hotii| yadi use siddhAntataH svIkAra kara liyA to lokAloka to sadA hI vidyamAna hai, kevalajJAna kyoM nahIM hotA ? puna: yadi padArtha jJAna kA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 caitanya kI cahala-pahala kAraMNa ho to phira sIpa ke darzana se cA~dI kI bhrA~ti kyoM ho jAtI hai ? athavA vastu ke na hote hue bhI keza mazakAdi kA jJAna kaise utpanna ho jAtA hai tathA bhUta aura bhAvI paryAyeM to vartamAna meM vidyamAna nahIM haiM, unakA jJAna kaise ho jAtA hai? ataH jJeya se jJAna kI sarvAGgINa nirapekSatA nirvivAda hai| isa loka meM jJAna kA aisA adbhuta svabhAva hai aura isa nirapekSa, nirlipta nirAvaraNa jJAna-svabhAva kI pratIti evaM anubhUti bhava-vinAzinI hai| jJAnI jAnatA hai ki jisa samaya jo jJeya mere jJAna meM pratibimbita dIkha par3atA hai vaha saba jJAna kA hI AkAra hai; vaha saba maiM hI hU~ aura vaha pratibimba merA hI svabhAva hai| jJAna kA vaha AkAra jJeya se nitAnta rItA hai| usameM jJeya kA eka avibhAga praticcheda bhI praviSTa nahIM hai aura vaha AkAra mere jJAna ke niyata svakAla meM mere jJAna se hI utpanna huA hai aura vahI utpanna hone yogya bhI hai| anya pariNAma ko usa samaya mere jJAna ke pravAha meM utpanna hone kA avakAza evaM adhikAra nahIM hai| isameM 'yaha kyoM' AyA aura anya kyoM nahIM yaha prazna hI nahIM rhtaa| ___jJAna meM pratibimbita jJeyAkAra ke sambandha meM jisako 'kyoM' yaha viSamabhAva utpanna hotA hai| vaha vastuta: jJAna ke jJeyAkAra jJAnasvabhAva aura AtmA kA hI abhAva cAhatA hai| jJAna-svabhAva kI yaha pratIti nirbhayatA evaM ni:zaMkatA ko janma detI hai| jJAnI isa pratIti meM sadA hI nizciMta hai ki merI jJAna-paridhi meM jagat kA praveza hI niSiddha hai| ata: anekAkAra hokara bhI jJAna nirmala hI rahatA hai aura ve anekAkAra bhI jJAna hI ke vizeSa hone ke kAraNa jJAna hI haiN| jJAna ke ye vizeSa kisI vyavasthA kI vastu nahIM, kintu sahaja Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 jJAnasvabhAva-samyagjJAna . hI apane niyata samaya meM jJAna sAmAnya meM se utpanna hote rahate haiM, ata: jJAnI ina vizeSoM kA bhI tirobhAva karake traikAlika jJAna sAmAnya para hI apanI dRSTi kendrita karatA hai aura nirantara zuddha jJAna arthAt zuddhAtmA hI usakI anubhUti meM avatIrNa hotA hai| - isake viparIta ajJAnI sadA hI jJeyAkAroM ke jJAna meM praveza kI bhrA~ti se udvelita rahatA hai| use aisA lagatA hai ki ye indriyoM ke viSaya mere bhItara hI cale A rahe haiN| vastuta: to indriya-viSaya jJAna meM pratibimbita mAtra hote haiN| jJAna ke pratibimba ko ajJAnI sAkSAt jJeya hI samajhatA hai| ata: use sadA jJeya mizrajJAna kI azuddha anubhUti hI hotI hai| zrI samayasAra paramAgama kI 15vIM gAthA kI TIkA meM AcArya zrI amRtacandra isakA atyanta mArmika citrAMkana karate haiM - "aneka prakAra ke jJeya ke AkAroM ke sAtha mizrarUpatA se utpanna sAmAnya ke tirobhAva aura vizeSa ke AvirbhAva se anubhava meM AnevAlA (vizeSa bhAvarUpa, bhedarUpa, anekAkArarUpa) jJAna vaha ajJAnI jJeyalubdha jIvoM ke svAda meM AtA hai, kintu anya jJeyAkAra kI saMyoga rahitatA se utpanna sAmAnya ke AvirbhAva aura vizeSa ke tirobhAva se anubhava meM AnevAlA ekAkAra abhedarUpa jJAna svAda meM nahIM AtA aura paramArtha se vicAra kiyA jAve to, jo jJAna vizeSa ke AvirbhAva se anubhava meM AtA hai vahI jJAna sAmAnya ke AvirbhAva se anubhava meM AtA hai| alubdha jJAniyoM ko to jaise seMdhava kI DalI, anya dravya ke saMyoga kA vyavaccheda karake kevala seMdhava kA hI anubhava kiye jAne para sarvataH eka kSAra rasatva ke kAraNa kSArarUpa se svAda meM AtI hai, usI prakAra AtmA bhI paradravya ke saMyoga kA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala 60 vyavaccheda karake kevala AtmA kA anubhava kiyA jAne para sarvataH eka vijJAnaghanatA ke kAraNa jJAnarUpa se svAda meM AtA hai / " vastutaH jJAna sAmAnya kI vismRti kara dene para jJAna ke anekAkAra kI sRSTi na banakara jJeya kI sRSTi bana jAtI hai aura zAka tathA lavaNa ke mizraNa kI bhA~ti ajJAnI ko sadA hI 'yaha deha maiM hI hU~' yaha jvara mujhe hI hai, aisA mizra svAda AtA hai / kintu jJAnI ko to sadA hI jJAna sAmAnya kI hI smRti hai / merA jJAna jvara tathA dehAkAra pariNata hone para bhI maiM deha tathA jvara se bhinna jJAna hI hU~ / jJAna ko deha nahIM aura jJAna ko kabhI jvara car3hatA hI nahIM / ataH jJAna ke jvarAkAra aura dehAkAra pariNAma bhI jJAnI ko dRSTavya nahIM / isameM yaha tarka bhI apekSita nahIM ki yadi nirantara jJAna sAmAnya kI hI dRSTi rahe to phira jJAna ke vizeSoM kA kyA hogA ? vastuta: jJAna to sahaja hI jJeya nirapekSa rahakara anekAkAra pariNata hotA rahatA hai| kisI prabandha ke binA hI ve anekAkAra jJAna meM hote rahate haiN| jaise hamAre ghara meM jhUlate hue darpaNa meM par3ausa ke makAna, manuSya Adi sahaja mauna bhAva se pratibimbita hote rahate haiM. hama unakI vyavasthA nahIM karate aura darpaNa ke ve khaNDa bhAva (pratibimba) hamAre prayojana kI vastu bhI nahIM hote / yadyapi ve hamAre jAnane meM avazya Ate haiM, kintu hamArI avirala dRSTi to apane akhaNDa darpaNa para hI kendrita rahatI hai| yadi hamArI dRSTi una khaNDa bhAvoM aura pratibimboM para kendrita ho jAe aura hama darpaNa kI akhaNDatA ko vismRta kara deM to hameM lagegA ki hamAre darpaNa meM to koI manuSya athavA makAna praviSTa ho gayA / ataH hama vihvala ho uTheMge, kintu ina anekAkAroM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jJAnasvabhAva-samyagjJAna 61 meM bhI darpaNa to jyoM kA tyoM vidyamAna hai, yaha dRSTi aura pratIti nirAkulatA ko janma detI hai| ajJAnI mAnatA hai 'mujhe dhana milA', kintu vastuta: ajJAnI ke.. jJAna ko bhI dhana kA eka AkAra mAtra milA hai, dhana to milA nahIM hai| ajJAnI dhana milane kI kalpanA se hI harSita hotA rahatA hai| isI prakAra agni ke saMyoga meM ajJAnI mAnatA hai maiM jala rahA hU~, kintu vastuta: agnijvAlA jJAna meM pratibimbita mAtra ho rahI hai, jJAna to jala nahIM rahA hai| yadi agni se jJAna jalane lage to agni kI uSNatA ko kauna jAnegA ? kintu ajJAnI 'maiM jala rahA hU~ isa kalpanA se hI vihvala ho uThatA hai| vastuta: jJAna ko jJeya se kucha bhI to nahIM milatA hai| vaha to apane una jJeyAkAroM meM bhI utanA kA utanA hI rahatA hai| hamAre darpaNa meM pratibimbita kisI aTTAlikA se hama apane ko lAbhAnvita to nahIM mAnate aura usa aTTAlikA ke darpaNa se ojhala ho jAne para zokAnvita bhI kahA~ hote haiN| isa paristhiti meM harSa yA zoka to kisI bAlaka kA hI kArya ho sakatA hai, kintu yaha dRSTi to hameM nirantara hI vartatI hai| hamAre ghara meM svaccha darpaNa jhUla rahA hai aura hama yaha bhI jAnate haiM ki usa darpaNa meM jagat ke aneka padArtha bhI pratibimbita hote haiM, kintu hamAre darpaNa meM kyA-kyA pratibimbita hotA hai yaha hamArI dRSTi kA viSaya nahIM hotA, varan una pratibimboM ke prati sadA hamArA udAsIna bhAva hI pravartita hotA hai, jo bhI pratibimbita hotA ho vaha darpaNa kA svabhAva hI hai| darpaNa ke svaccha svabhAva kA vizvAsa hameM yaha vikalpa hI nahIM utpanna hone detA ki usameM kyA-kyA pratibimbita hotA hai ? kyoMki vaha hamAre vikalpa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala athavA vyavasthA kA viSaya na hokara darpaNa kA akRtrima svabhAva hI hai| usameM jo bhI pratibimbita hotA hai, saba vyavasthita hI hai; vyavasthA yogya nahIM tathA ve pratibimba mamatA karane yogya bhI nhiiN| kyoMki una pratibimboM kI mamatA klezakAriNI hai| darpaNa meM una pratibimboM ke Agamana para jyoM hI hama harSita hoMge, darpaNa se unakA vilaya hameM zoka-sAgara meM nimagna kara degaa| ataH darpaNa vizeSa kI dRSTi se utpanna kalpita harSa-zoka kA anta darpaNa sAmAnya kI dRSTi se hI sambhava hai, anya koI patha nahIM hai| isI prakAra jJAna meM pratibimbita aneka jJeyAkAra rUpa jJAna ke vizeSoM meM yadyapi jJAna sAmAnya kI hI vyApti hai jJeya kI vyApti nahIM, kintu jJAna ke ve vizeSa vAstava meM AtmA ke liye jAnane mAtra ke atirikta anya kucha bhI prayojana kI vastu nahIM haiN| .. jJAna meM ve svata: hI sahaja bhAva se nirmita hote rahate haiM, yathA - jJAna meM jo ghaTa pariNata huA vaha ghaTAkAra svayaM jJAna hI hai, kintu AtmA usa ghaTAkAra jJAna kA kyA kare ? ataH nirantara 'maiM to jJAna hI hU~ ghaTa nahIM' yaha sAmAnya kI dRSTi evaM anubhUti hI zAMti pradAyinI hai| jJAna-svabhAva kI pratIti ananta praznoM, agaNita ghaTanAcakroM tathA asaMkhya paristhitiyoM kA ekamAtra samAdhAna hai| usa dRSTi meM zuddha akhaNDa ekarUpa jJAna ke atirikta AtmA meM kucha bhAsita hI nahIM hotaa| 'maiM to jJAna kA dhruva-tArA hU~ isameM AtmA ke sAtha deha, karma aura rAga kA saMbaMdha bhI kahA~ rahA ? rAga to AtmA aura karma kI saMyogI dRSTi meM bhAsita hotA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___63 jJAnasvabhAva-samyagjJAna hai| jaise jala ko kIca ke sAtha dekhane para malinatA anubhava meM AtI hai, kintu zuddha jala-svabhAva ke samIpa jAkara dekheM to jala meM kIca kahA~ hai| jala to kIca ke sAtha bhI jala hI hai| isa prakAra karma aura AtmA kI saMyogI dRSTi meM AtmA meM rAga-dveSa, puNya-pApa dRSTigata hote haiM, kintu zuddha jJAna-svabhAva kI samIpatA meM jJAna meM na rAga hai, na dveSa hai, na puNya hai, na pApa hai, na deha hai aura na mana vANI haiN| karma aura deha ke vividha apratyAzita pariNAma jJAna kA sparza bhI nahIM kara paate| pralayakAla ke bhayaMkara plAvana ke bIca jJAna to anubhava karatA hai ki mere jJAna meM pralaya nahIM huA hai| maiM to pralaya kA bhI jJAtA hI huuN| pralaya ke dravya jJAna meM pratibimbita hote haiM, kintu jJAna pralayAkAra hone para bhI jJAna meM pralaya kA praveza nahIM hotaa| jaise sAgara ko samarpita puSpahAra athavA prahAra sAgara ke vakSa meM citritamAtra hI raha jAte haiM aura sAgara roSa athavA toSa kI viSama anubhUtiyoM se zUnya eka rUpa hI rahatA hai| isI prakAra vizva kA sarvasva jJAna meM pratibimbita hone para bhI jJAnI una sampUrNa vizeSoM kA tirobhAva karake 'maiM trikAla jJAna hI hU~' vizva nahIM - isa zuddha jJAna kA hI ciraMtana sacetana karatA hai| jagat kI bhayaMkara pratikUlatAoM aura saptama naraka kI yAtanAoM meM bhI jJAnI ko zuddha jJAna kA yaha saMcetana abAdhita rahatA hai| jaba jJAna ko deha nahIM, taba pratikUlatA kA astitva jJAnI kI duniyA~ meM hI kahA~ rahA ? pratikUlatA aura naraka.kI yAtanA kA jJAna meM praveza hI nahIM hai, taba pratikUlatA aura Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya kI cahala-pahala 64 yAtanA jJAna ko kaisI ? isa prakAra jJAna ke vajra kapAToM kA bhedana karake koI jJAna svabhAva meM praviSTa hI nahIM ho pAtA / ataH jJAna trikAla zuddha, ekarUpa hI rahatA hai| isI jJAna ke zuddha ekatva meM pratiSThita hokara jJAnI zuddha anubhUti ke bala se nirantara karmoM kA kSaya karatA huA mukti ke pAvana patha para bar3hatA calatA hai aura anta meM mukti usakA varaNa kara letI hai / -1 vastutaH jJAnI ko mukti kI bhI cAha nahIM hai jJAna to trikAla mukta hI hai| use naI mukti athavA siddha dazA kI bhI apekSA nahIM hai| jJAna to jagat ke dravya-kSetra - kAla-bhAva se sadA hI mukta par3A hai| jJAna to naraka meM bhI mukta hI hai / vaha sadA jJAyaka hI to hai / isake atirikta anya kucha bhI kalpanA usake prati vyartha hai / use Asrava aura baMdha bhI nahIM hai phalataH saMvara, nirjarA aura mokSa bhI use nahIM hai; kyoMki jo pahile ba~dhA ho, usI ke to chUTane kA prasaMga bana sakatA hai| jo kabhI ba~dhA hI nahIM, usakI mukti kI vArtA hI vyartha hai / loka kI hara paristhiti meM 'maiM to jJAna hI hU~' yaha dRSTi tathA jJAna kA yaha zuddha saMcetana bhava ke kapAToM kA bhedana karake mukti ke pAvana dvAra kA udghATana karatA hai| yahI dRSTi loka mAMgalya kI adhiSThAtrI hai jisameM paryAya dRSTi ke sampUrNa kleza kA anta ho jAtA hai| viSamatama paristhiti meM bhI Ananda ke muktA bikhera kara bhavaprasUta cira daridratA kA anta karake zAnti kA koSa khola dene vAlI zuddha jJAna kI yaha pratIti evaM anubhUti cira- jayavanta varte, cira- jayavanta varte / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbU jugalakizora yugala' janma: 5 aprela 1924 khurI, jilA- koTA (rAja.) zikSA : ema.e., sAhityaratna patA : 85, caitanya vihAra, Arya samAja sTrITa rAmapurA, koTA (rAja.) 324006 khyAtiprApta dArzanika vidvAna bAbU jugalakizora 'yugala' ko prasiddha devazAstra-guru pUjA evaM siddha pUjA likhane ke kAraNa samAja meM vahI sthAna prApta hai, jo hindI sAhitya meM 'usane kahA thA' kahAnI ke lekhaka paNDita candradhara zarmA 'gulerI' ko / 'yugalajI' uccakoTi ke kavi, lekhaka evaM ojasvI vaktA haiN| ___ 15 varSa kI alpavaya meM hI Apa meM kAvya-prasUna aMkurita hone lage the| taba rASTrIya cetanA evaM svataMtratA-saMgrAma kA yuga thaa| yuga ke pravAha meM ApakI kAvyadhArA rASTrIya racanAoM se prArambha huii| pAramparika dhArmika saMskAra to Apa meM bacapana se hI the, kintu unheM samyak dizA milI isa yuga ke AdhyAtmika krAnti sraSTA zrI kAnajIsvAmI se| svayaM zrI 'yugalajI' ke zabdoM meM - 'gurudeva se hI mujhe jIvana evaM jIvanapatha milA hai|' yugalajI darzana ko jIvana kA samagra svarUpa mAnate haiM aura darzana kI sarvAMga kriyAnviti caitanya ke sAkSAtkAra meM sthApita karate haiM jo cetana ke bhItara jhA~kA, usane jIvana dekhA bAkI ne to khIMcI re ! paritapta taToM para rekhA janamAnasa meM jaina darzana kA sAdhAraNIkaraNa Apake kAvya kA mUla lakSya hai| Apa saphala gadya evaM nATya-lekhaka bhI haiN| Apake sAhitya koSa se lokottara racanAoM meM kAvya saMgraha "caitanya vATikA" evaM gadyavidyA "caitanya vihAra" meM sAhitya va adhyAtma ke samAvezase jaina jagata ko nayA AyAma milA hai| yugalajI akhila bhAratIya stara ke pravacanakAra haiM aura unakI upasthiti dhArmika AyojanoM kA mahattvapUrNa AkarSaNa mAnI jAtI hai| "he vizva kavi maiM tumako kyA arpaNa kara dUM merI kyA hastI hai, jo tumako tarpaNa kara dUM tuma ho sUrya gagana ke, maiM kaNa mATI kA tuma hI sAgara jJAna sindhu, maiM eka bindu sA" Printed By : Jain Computers.Mob.: 09414717816