Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6666666600000000000000000000000000000000000 000000000000000000000000000000000000000000000000 00000000000000000000000000000000000000000000 00000000000000000000000000000000000000000000000486 6000rakha haidarAbAdaprAMtastha-usmAnAbAdanivAsigAMdhIkastUracaMdrasyAtmaja-S bAlacaMdrasya smaraNArthaM / zrIparamAtmane nmH| sanAtanajainagraMthamAlAyAH dshmoNkH| zrImatsamaMtabhadrasvAmiviracitA 3 8 bamamA .40000000 .0000000000000000 000000000000000000000 10000000000000000000014 00000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000 00014 0000000 0000000000 000000000588. 0000000000 100000000000 0000000000000000000000000 6600000000000000000000000000 9790000000000 0.0000000004 AptamImAMsA syAhAdavidyApatizrIvidyAnaMdasvAmiviracitA 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000-00000 800000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 3300006 100000 pramANaparIkSA c| prakAzikAkAzIstha-bhAratIyajainasiddhAMtaprakAzinI sNsthaa| 3600M saMpAdaka:zrIyutapaMDitagajAdharalAla jaina-nyAyazAstrI / 0000000000000000000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000000000000000000 866600000000000000000000000000000000000000000
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ TARELI zrIparamAtmane namaH / sanAtanajainagraMthamAlAyAH dshmaaNkH| AcAryavarya zrIsamaMtabhadrasvAmiviracitA AptamImAMsA sthAdvAdavidyApatizrIvidyAnaMdasvAmiviracitA pramANaparIkSA c| nyAyazAstriNA zrIyuta-paMDitagajAdharalAlajainena saMpAdite / teca usmAnAvAdanivAsi-svargIyazreSThivaryagAMdhIkastUracaMdrasyAtmajabAlacaMdrasya smaraNArtha kAzIstha-bhAratIyajainasiddhAMtaprakAzinIsaMsthAyAH vyavasthApakena zrIpannAlAlajainena kAzIstha-kRSNayaMtrAlaye caMdraprabhAnAmni yaMtrAlaye ca prakAzite / zrIbIranirvANasaMvatsaraH 2400 khriSTAbdaH 1914 prathamasaMskaraNa / asyAMkasya mUlyameko rUpyakaH /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ PUBLISHED BY PANDIT PANNALAL JAIN BAKALIWAL SECRETARY BHARATIY JAIN SIDDHANT PRAKASHINI SANSTHA Benares City. PRINTED BY BABU GAURI SHANKER LAL MANAGER CHANDRAPRABHA PRESS Benares City
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ wome prastAvanA AptamImAMsA vidvanmahodayAH ! pratyapatsata nAma vaiphalyaM purA svaparahitApAdanAkuMcitazebhuSInAmArhatamatapravartakamAninAmAhatAnAM purastAt savinayamapi kRtAbhyarthanAH zrImatAmamalatattvasvarUpAvabubhutsUnAmavadAtatayA / paraMtu nAyatve te jainAH / pratiyaMti katipayAsteSvAhatatattvapravartanaphalaM / samAvirabhAvi taistatsvarUpaprakAzanAya sanAtanajainagraMthamAlAbhidho'nupamaprabhAkaraH / rasayaMtu rasikAH tatsvarUpasudhAM nirvRhatayA sAMpratamiti samabhyarthanA / ___ samupAnIyate graMtharatnadvayamidamasmAbhiradya zrImatAM purastAt / Adima-AptamImAMsA vRttyaSTazatIti vizadaTIkAdvitayavibhUSitA / aparaM-amalapramANasvarUpAvabodhikA prmaannpriikssaa|aadimsy praNetA kila graMtharatnasya samajani zrImatsvAmisamaMtabhadraH samaMtabhadraH / sarvathA parahitapraNihitAtmAyaM mahAtmA kadA bhAratabhUmimama vibhUSayAmAsAtmavaiduSyeNeti nAsti kimapi nirNAyakaM gamakaM / sAMpratiketivRttavettRNAM matamidamasya pAvanAtmAno viSaye yadajaniSTAyaM SaSThAyAM khISTazatAbdau / nadisaMghapaTTAvalItazca vyajJAyIdaM samapadyatAyaM, sapAdaprathamAyAM zatAbdau / kAmayAMcakAra ca maisUraprAMtasthakAMcI. puramavadAtayAtmanInavAsena / paraM nobhayatrApi samayanirNaye pratyAyakaM kimapi sunirNeyaM pramANaM / kiMtu nAtra saMzItiH pravAdimahIdharAzaninAnena muninA bhavitavyaM niyataM prakharaviduSA ciraMtanatamena ca / jatazrutirapyetadviSayiNIyaM AsItkila vividhamatimannikaraparipAlitanidezaH zemuSImaMthanamathitAnaikAgamodadhisamavAptAnavadyasudhAparipUritavAMtaH zrIsamaMtabhadro bhagavAn munirAT / sa caikadA purA samupArjitanaikAzubhakarmasaMpAtAt samupAttaprakharabhasmavyAdhiH kaThinatamaM munivrataM paripAlayitumazaknuvan vyAdhipariharaNAdhiyA vimucya muniliMgaM samiyAya vArANasyAM / tadAtve ca vArANasyAM kazcit svapratApaparAbhUtavibudhapatiH zivakoTimahIpatirAsIt sa ca paramazaivatvAta vinirmAya kamapi zivAlayaM samAdizat bahulasurasamodakAdisAmagya zivamarcayituM / yadA ca samaMtabhadraH samazrauSIt bahulayA sAmagyA zivasya pUjAM tadAdhikaM manasi tutoSa / sametya ca narapatizivakoTipariSadi, upadarya kamapi loketarAtizayaM, prapede zivapUjakapadaM rAjAnumatyA / bhakSaMzca surasapadArthajAtaM zamayAmAsa ca svodaravyAdhi sAnaMdaM / kiyatA kAlena vyAdhistasyopazazAma / vyAdhyupazame ca kadAci. tpunaH zivakoTipariSadi samAgatya, AvirbhAvya ca vicitrAtizayaM svamaMtravacanavyAhUtASTamajinacaMdraprabhaM, cakAra zivakoTimahIpatiM digaMbaradIkSAdIkSitaM / bhagavatsamaMtabhadraH svavyAdhyupazamanakAmanayA vArANasIprAptitaH pUrvamapi vahutra vabhrAma / ato yadA zivakoTimahIpatiH svAmiparicikISayA tadIyavRttamaprAkSIt tadA paricAyitaH sa padyenAmunA svaaminaa| kAMcyAM nagnATako'haM malamalinatanurlIbaze pAMDupiMDaH puMDeMDre zakyabhikSurdazapuranagare miSTabhojI parivAda / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAMgastapasvI rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanigraMthavAdI // 1 // nemicaMdra vINacitArAdhanAsArasthaM padyamidaM malliSaNaprazastI ca samullekho'yaM svAmiviSayakaH baMdyo bhasmakabhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatA dattodAttapadaH svamaMtravacanavyAhUtacaMdraprabhaH /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM' AcAryaH sa samaMtabhadragaNabhRdyeneha kAle kalau jainaM vartma samaMtabhadramabhavadbhadraM samaMtAnmuhuH // 1 // zivakoTinarapatipurastAdAtmanInaparicayaH- . pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA .... pazcAnmAlavasiMdhuDhakkaviSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zAlavikrIDitaM // 1 // avaTutaTamaTati jhaTiti sphuTacaTuvAcATadhUrjaTerjihvA vAdini samaMtabhadre sthitavati sati kA kathAnyeSAM // 2 // . yadyapi parAtmanaH kilaitasya svAminaH na kvApi dRSTipathamavatarati niyatasamayAdisamullekhastathApi tatkRtivyAmugdhapratibhaiH prAzAsyayamanekaigarIyobhirAcAryaiH- . namaH samaMtabhadrAya mahate kavivedhase yadvacobajrapAtena nirbhinnAH kumatAdrayaH // 43 // kavInAM gamakAnAM ca vAdinAM vAgminAmapi yaza sAmaMtabhadrIya mUrdhni cUDAmaNIyate // 44 // amoghavarSaguruH, mahApurANakartA bhagavajinasenAcAryaH sarasvatIsvairavihArabhUmayaH samaMtabhadrapramukhA muniishvraaH| jayaMti vAgvanipAtapATitapratIparAddhAMtamahadhikoTayaH / / mahAkavizrIvAdIbhasiMha lakSmIbhRtparamaM niruktinirataM nirvANasaukhyapradaM kujJAnAtapavAraNAya vidhRtaM chatraM yathA bhaasurN| sajjAnairnayayuktimauktikarasaiH saMzobhamAnaM paraM vaMde taddhatakAladoSamamalaM sAmaMtabhadraM mataM // zrIvasunaMdisaiddhAMtikacakravartI samaMtabhadrAdikavIMdrabhAsvatAM sphuraMti yatrAmalasUktirazmayaH brajaMti khadyotavadeva hAsyatAM na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH / zrIjJAnArNavakartA zrIzubhacaMdrAcAryaH . . guNAnvitA nirmalavRttimauktikA narottamaiH kaMThavibhUSaNIkRtA guNA na hArayaSTiH parameva durlabhAH samaMtabhadrAdibhavA ca bhaartii| mahAkavizrIvIranaMdI zivakoTe navanirNAyako varIvarti sAMpratamapi tannimitaH prAkRtabhASAyAM-bhagavatyArAdhanAsArA. bhidhaH paramagraMthaH / vidyate ca tatra munidharmasamupavarNanA / zivakoTimahIpatiH kadA zazAsa bhAratIkibhUSitAM vArANasImiti nizcitA tu niyataM svAmisamaMtabhadrasamayo nirNItaHsyAt / samaMtabhadrAbhidhayA'paro'pyAcAryaH pratizruto vartate yasya ciMtAmaNivyAkaraNasya TippaNI, aSTasahasrI viSamapadavyAkhyetigraMthadvayamupalabhyate / yadyayamaparaH samaMtabhadraH SaSThatamAyAM zatAbdau bhavedvinirNItastadA na kApi kSatiH / khAmisamaMtabhadranirmitagraMthAH / gaMdhaharitamahAbhASyaM 1 devAgamastotraM 2 jinasattAlaMkAraH 3 vijayadhavalaTIkA 4 tattvAnuzAsanaM 5 yuktyanuzAsanaM 6 vRhatvayaMbhUstotraM 7 jinazatakamityAdayaH /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA / 3 devAgamastotrasyaivAparAmidhA - AptamImAMsA - nAyaM svAyattatayA viracito graMthaH kiMtu gaMdhahastimahAbhASyasya maMgalAcaraNaM / bhASyasya caturazItisahasraparimitA 84000 lokasaMkhyA / zrImadumAsvAmizayakuzezayakhacitatasvArthAdhigamasUtrasyo (mokSazAstrasya ) pariSTAttadubhASyaM / durbhAgadheyametadAsmAkInaM yantro dRSTipathamAyAti tatsAMprataM / etasyAH kilAtImAMsAyA upari kRtA saiddhAMtikacakravartinA zrImadvasunaMdinA padavRttiH / viracitA ca zrImadakalaMkadevasvAminA bhASyabhUtASTAMtI svAtaMtryeNa kArikANAmupari / viracayAmAsa cASTazatyupari - aSTazatInAmnIM vivRtiM zrImadvidyAnaMdiprabhuH / bhUmaMmalaM kadA maMDayAyAsAtmapANDityenaM zrImadakalaMkadeva svAmI ti tu samAvirbhAvayAmovayaM zrImattattvArtharAjavArtikaprastAva nollekhasamaye / prabhorvidyAnaMdinastu vyalekhyAptaparIkSAprastAvanAyAmabadAtatayAsmAbhiritivRttaM / pramANaparIkSA | atrAMke'paraH pramANaparIkSAbhidhograMthaH / racayitA kilaitadgaMtharatnasya samajani zrImadvidyAnaMdiprabhuH mahacitrametadviracayaMto'pyatalasparzagabhIragraMthamimaM zrImadvidyAnaMdAH na prakaTayAMcakrire svanAmavivRtiM kApi yazolipsayA tathApi - - jayaMti nirjitAzeSasarvathaikAMtanItayaH / satyavAkyAdhipAH zazvadvidyAnaMdA jinezvarAH // 1 // ityatra jinezvaravizeSaNIbhUtena vidyAnaMdapadena 77 tamepRSThe- tasyAnAderekasyezvarasyAptaparIkSA yAmupakSiptatvAditi vAkye AptaparIkSApadolekhena-AptaparIkSApatraparIkSetigraMthadvayasya samAnakartRkatvapratibhAsakatvAt - aMtyamaMgale ca vidyApadadAnAnniyataM vijJAyate'smAbhirayameva zrIvidyAnaMdaprabhuH pramANaparIkSAyAH kartA / graMthasaMpAdanasamaye aSTazatyAH pustakadvayaM mayA mohamayItaH samupalabdhaM tatra ka. pustakasya zuddhatarasvepi kha. pustakamatIvAzuddhamAsIt / tato'nvabhUvaM vahalaM kaSTaM kaThinatamAptamImAMsAgraMthasaMpAdanakAle / pramANaparIkSAyAH ka. pustakaM jainahitaiSisaMpAdaka zrImatpaMDitanAthUrAmajI mahAnubhAvaiH - kha. pustakaM ca syAdvAdamahAvidyAlayapradhAnAdhyApakaiH zrImatpaMDita - umarAva siMhajImahodayaiH prahitamiti vihitAnugraho'smyuktaviduSoH / yadapi paMDitaMmanyAdhunikalekhakatadanuyAyimahodayAnukaMpayA pramANaparIkSAyAH pustakadvayamapyatIvAzuddhaM tadapi - ekataH saMjAtazaMkAyA aparataH samAdhAnAt samapAdi mahatA prayAseneyaM pramANaparIkSA / tathApi pramattayeogAdajaniSTa kApi skhalanaM mAmakInaM kSamayaMtu tadazakyaparimArjanaskhalanaM sAkSaravarA iti sanatimabhyarthanA / lekhakAdimahAnubhAbakarakamalakhacitagraMthamAhAtmyAt -- asAmayika vaikalyatazca vinicAyya kuto'pi mAmakInaM skhalanaM kaThinatamasaMpAdanakRtyAnubhava bahirbhUtatvAt vedhayaMti kecitsvaratarakuvacanasAyakaiH saMpAdakaM / zikSayitRtve teSAmanugRhIto'smi / priya mitravara devarAja ! paThiSyAmIti tAvakAgrahavazaMvadatayA mahatAyAsena saMpAditApIyaM pramANa parIkSA - asAmayikabhavannidhanato dunoti mAmakInaM mano bahalatayA / avadAtahRdaya ! na tAvakInopakAravinimaye kimapi mahapArzve samIcInaM vastu yena vigatopakArabhAraH syAM - tatastvadguNasmRtisamIhayA samarpayAmi tava karakamalayoH zrIpramANaparIkSAmimAM savinayaM-- ehi paramanizreyasaM tvamiti me kAmanA / tridvatkRpAbhilASI gajAdharalAlaH
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM / pR.saM. gA.saM. pR.saM. gA.saM. stutiviSayasAdhyakadevAgamAdihetoya'bhi- syAdasti cAvaktavyatvAdyuttarabhaMgasvarUpacAritvopAkhyAnaM 1 1 nirUpaNaM pUraNAdizvasaMbhavibahiraMtaraMgamahodayaheturapi / astitvAdidharmANAmekasminnadhikaraNe'vi vyabhicArIti pratipAdanaM 2 2 - rodhenolakhaH -....-14-15 17-18-19 tIrthakaratvahetoranaikAMtikatvasya sarvAsarvajJatva- aMtyatridharmANAmavirodhenaikatrAvasthAna sya ca samullekhaH .... 2 3 pradarzanaM stutiviSayatvasAdhyatAyAM supuSkala . ekAMtatattvanirAkaraNaM , .... 16 21 hetUpAdAnaM .... 3 4 syAdastItyanenaiva syAcchabdena sarvabhaMgAnAsarvajJatvasAdhane pramANopanyAsaH 4 5 grahaNe kimarthaM zeSabhaMgopAdAnamiti jinapatireva sarvajJo nAnyoyuktizAstrA samAhitiH . virodhivAktvAditi vivaraNaM 6 6 syAdekatvAnekatvasaptabhaMgIdyotanaM 17 23 sveSTasya pratyakSeNa bAdhitatvAnna pare dvitIyaH paricchedaH sarvajJA iti vivRtiH .... 6 7 advaitaikAMtanirAkaraNaM .... 18 24-25 kheSTasya sveSTena vAdhAM pradarya pramANAdadvaitanirAkaraNaM ... 18 26 parasarvajJatvAbhAvopAdAnaM ... 7 8 advaitaM dvaitAvinAbhAvIti vivaraNaM 18 27 sarvathA bhAvaikAMtAbhyupagame dUSaNopa sarvathA dvaitaikAMtAbhyupagame doSodbhAvanaM 19 28 nyAsaH ... dvaitaikAMtavizeSamAyAsu kSaNikaikAMtake'bhAvAH 1 kiyaMtovA ? kAnyanAdyanaM - kadarthanaM .... 19 29 tAni ! kasmAdabhAvAskiM syAditi bhaMgyaMtareNa punatekAMtakhaMDanaM . 20 30 pratipAdanaM- ... 8 10 gauNatayA sAmAnyamabhyupagacchatAM anyonyAtyaMtAbhAvasvarUpa ___ purastAtsAmAnyasaMsiddhiH .... 20 31 statsvIkAraphalaM ca . .... 9 11 dvaitAdvaitobhayakAMtanirAkaraNaM .... 21 32 abhAvakAMte'pi kuzalAkuzalAdi sAmAnyavizeSayoH sApekSatve'rthakarmAnupapattiriti vivaraNaM- 10 12 kriyAsamarthanaM ... 21 33 bhAvAbhAvobhayekAMtavAdinAmapi na kApi bhedAbhedayoH saMghaTanavyavasthA 21 34 niSpattiriti vivecanaM- .... 11 13 keSAMcidvidyamAnasyAvivakSA'vidyamAnasyaiva ekAMtena yadi sarvathA sadasadubhayAvaktavya vivakSA, anyeSAM vaiyAkaraNAnAM vidyarUpaM tattvaM nAsti kutastaditi sadA mAnasyaiva kvikSA nAvidyamAnasyeti / dInAM vAstavikasvarUpAkhyAnaM 12 14 / / apareSAM vivakSaiva nAstIti khaMDanapuraanekAMtenAbhyupagatatatsvarUpAdInAM vizeSa ssaraM tAttvikavivakSAkhyApanaM 22 35 vivaraNaM-anavasthAdUSaNapariharaNaM ca-13 15 | saMvRtikalpitabhedAbhedajanitadurvAsanAM nihatya ...
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUSaNaM viSayAnukramaNikA / -pR.saM. gA.saM. / pR.saM. gA.saM. tAtvikabhedAbhedavyavasthopAdAnaM 22 36 . / pratipAdanaM 32-64 65-66 tRtIyaH paricchedaH paramANUnAmekAMtenAnyatvAbhyupagamenityatvaikAMtanirAkaraNaM ... 22 37 ! __doSopanyAsaH 32-33 67-68-69 nityatvaikAMtapakSAbhyupagamAyAbhimata sarvAvayavAvayavivyatirekAvyatirekapakSe . vyaMgyavyaMjakabhAve . .... 33 70 dUSaNodbhAvanaM .... 22 28 dravyaparyAyayorabhedaprakAraH .... 33 71 nityatvakAMtapakSe pariNAmadaurgha dravyaparyAyorbhedaprakAraH .... 34 72 vyopadezaH .... 23 39 paMcamaH paricchedaH sAMkhyamate baMdhamokSAbhAvapratipAdanapurassara apekSAnapekSayoH pArthakyenaikAMtAbhyupamArhatasiddhAMte tayoH sattva __game doSollekhaH ... 34 73 pratipAdanaM .... 23 40 apekSAnapekSayorubhayaikAMtapakSe dUSaNaM 35 74. kSaNikaikAMtapakSe dUSaNodbhAvanaM... 23 41 tayoranekAMtatvasamarthanaM ___ .... 35 75 asatkAryavAdapratiSadhaH .... 24 SaSThaH paricchedaH kSaNikaikAMtapakSe hetuphalAdInAma sarvathA sarveSAM vastUnAM hetorAgamAcca siddhau saMbhavapratipAdanaM ___ doSopanyAsaH .... 35 76 saMtAnakalpanena tasya saMvRtitve sarvathobhayaikAMte dUSaNaM .... 35 77 doSodbhAvanaM ... 25 44 ubhayoranekAMtanirUpaNaM .... 36 78 saMtAnatadvatoravAcyatvAbhyupagame saptamaH pricchedH| doSopanyAsaH .... 26 45-46 aMtastattvasyaiva tattvatve dUSaNapratiavAcyatvAbhyupagame pratiSedhaH pAdanaM .... 36 79 syApi daurghavyaM .... 26 47-48 jJAnAdvaitavAdinaM prati doSAvirbhAvaH 37 80 sarvathAvaktavyavAdinaM pratyupAlaMbhaH27 49-50 sarvathA bahiraMgatattvAbhyupagame doSokSaNikaikAMte hiMsA baMdhamokSAdayazca na panyAsaH .... 37 81 - saMghaTate iti vivaraNaM ..... 27 51 bahiraMtobhayaikAMte dUSaNaM .... 38 82 kSaNikaikAMtavAdivacanavirodholekhaH 28 52 bhAva eva tattvaM nAbhAva iti matasya . . vibhAgArtha nimittAbhyupagame'pi dUSa nirAkaraNaM .... 38 83 NolekhaH ... 28 53 anumAnapraNAlyA bAhyArthasiddhiH 38 84 kSaNikaikAMtapakSe-utpAdAdInAmasabhavo siddhasAdhanatAparihArapurassaraM --padezaH .... 28 54 bAhyArthaprakaTIkaNaM ...... 39 85 nityatvAnityatvobhayakAMtapakSe dUSaNaM 29 55 punarapi bAhyArthapratipAdanaM .... 39 86 anekAMtasamarthanaM 29-30. 56-57 vAhyArthe satyeva pramANApramANavyavastheti ekatrotpAdavyayayorvirodhavyavasthA 30 58 pratipAdanaM .... 40 89 laukikadRSTAMtena, utpAdavyayadhrauvya aSTamaH paricchedaH pariNAmavirodhapradarzanaM 30 59-60 daivAdevArthasiddhisvIkAre doSAkhyAnaM 40 89 . caturthaH paricchedaH pauruSAdevArthasiddhyabhyupagame dUSaNaguNiguNakAryakAraNAdInAM bhedAbhyu pratipAdanaM .... 40 89 pagame doSopanyAsaH 31 61-62-63 sarvathA daivapauruSobhayakAMtAbhyupagame . samavAyAdisaMbaMdhAbhyupagame dUSaNa / dUSaNaM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyA* pR.saM. gA.saM. / pR.saM. gA.saM. arthasiddharvAstavikakAraNopAdanaM 41 91 . samyagjJAnasya nirdoSatayA pramAnavamaH paricchedaH NatvanirvAcanaM . .... 51.. 4 paraduHkhe kRte pApaM tatsukhe puNyaM svaduH samyagjJAnasya svArthavyavasAyAkhAtpuNyaM paraduHkhAtpApamiti mata tmakatvasamarthanaM .... 53 6 nirAkaraNaM - 41-42 92-93 svArthavyavasAyAtmakatvasAdhyasAdhanasamyagjJAubhayaikAMtAbhyupagame dUSaNaM .... 43 94 __ natvahetoraprayojakatvanirAkRtiH 56 35 sukhAsukhasattvaprakAraH ... 42 95 bAhyapadArthasamarthanaM- .... 17 15 dazama paricchedaH samyagjJAnamarthavyavasAyAtmakameva na svavyavasarvamajJAnAdvaMdhatve stokajJAnAnmokSatve sAyAtmakamiti matanirAkaraNaM 58 32 doSopanyAsaH ... 42 96 arthajJAnasya jJAnAMtaravedyatvamabhyupagamya ubhayakAMte dUSaNaM .... 43 97 khArthavyavasAyAtmakatvapratIterbAdhovAstavikI baMdhamokSavyavasthA 43 98 papattau nirAkaraNaM .... 60 7 IzvarapreraNAnmokSa iti jhiAkaraNaM, parokSatvahetunA svArthavyavasAyAtmakatvapratIto 'kAmAdInAM karmaNAM ca vaicitryama __ bAdhopanyAse samAhitiH .... 60 31 nAdIti dyotanaM vA ..... 43 99 acetanatvahetunA jJAnasya svavyavazuddhyazuddhisvarUpapratipAdana 44 100 __ sAyAtmakatvabAdhane doSopanyAsaH 61 31 pramANatattvanirUpaNaM .... 44 101 pramANatattvasya sarvathA niSedhakatve dopramANaphalopadarzanaM .... 45 102 SopanyAsAyaM .... 62 13 syAdvAdAkhyapadArthasAdhanasamarthanaM 41103-104 pramANabhedaprarUpaNaM syAdvAdakevalajJAnayoH kathaMcitsAmA ekAMtenAbhyupagataikadvitricatuHpaMcanyanidarzanaM SapramANavAdinAM pramANasaMkhyA nayasvarUpAkhyAnaM 47 106 vighaTanaM nayaviSayadravyasvarUpAkhyAnaM 47 107 tarkAkhyapramANasya siddhiH ... 66 38 nayAnAM sApekSatvanirapekSatve sAphalya pratyakSasya vizadajJAnatvasamarthanaM 67 28 vaiphalyapradarzanaM 47-48 108-109 iMdriyAnIMdriyAtIniyabhedAtpratyakSasya vAk astitvanAstitvarUpadviviSayA traividhyaM . .... 68 8 _ na bhavatIti siddhAMtanirAkaraNaM 48 110 svasaMvedanAkhyacaturthapratyakSasya niSedhaH 68 18 vacolakSaNAkhyAnaM 48 111 iMdriyapratyakSavivaraNaM sAmAnyameva vAco'rthaH iti matasya smRtyAdiparokSapramANanirUpaNaM .... 69 1. kadarthanaprarUpaNaM .... 49 112 smRtipramANanirUpaNaM ... 69 26 syAdvAdasvarUpAkhyAnaM pratyabhijJAnasvarUpavarNanaM ... 69 zastropasaMhArakArikA ... 49 114 anumAnasvarUpAkhyAnaM aMtyamaMgalaM .... 20 115 zrutajJAnasvarUpAkhyAnaM ityAptamImAMsA samAptA . zabdasya pauruSeyatvApauruSeyatvavicAraH 76 viSayavipratipattinirAkaraNaM ... 79 19 atha prmaannpriikssaa| phalavipratipattinirAkaraNaM .... 79 29 viSayAnukramaNikA . sabhikarSAdipramANatvanivRttipUrvakaM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaH siddhabhyaH / / 7 zrImadbhagavatsamaMtabhadrasvAmiviracitA aaptmiimaaNsaa| devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyaMte nAtastvamasi no mahAn // 1 // vRttiH-sArvazrIkulabhUSaNaM kSataripuM sarvArthasaMsAdhanaM sannIterakalaMkabhAvavidhRteH saMskArakaM satpathaM / niSNAtaM nayasAgare yatipatiM jJAnAMzusadbhAskaraM bhettAraM vasupAlabhAvatamaso vaMdAmahe buddhaye // 1 // lakSmIbhRtparamaM niruktinirataM nirvANasaukhyapradaM kujJAnAtapavAraNAya vidhRtaM chatraM yathA bhAsuraM / / sajjJAnairnayayuktimauktikaphalaiH saMzobhamAnaM paraM vaMde taddhatakAladoSamamalaM sAmaMtabhadraM mataM // 2 // samIcInAsamIcInopadezavizeSapratipattaye sakaladoSAtItAnaMtacatuSTayasametaprakaTitAzeSadravyaparyAyasAmAnyAvizeSaparamAtmaparIkSAbhidhAyakaM, asaMkhyAtaguNazreNikarmanirjaraNopAyaM nirAkRtasAmAnyApohazabdArthagRhItavidvanmanaHsaMtoSakaraM paramArthabhUtavAcyavAcakasaMbaMdhamanekasUkSmArthapratipAdanacaTulaM niHzreyasAbhyudayasukhaphala svabhaktisaMbhAraprekSApUrvakAritvalakSaNaprayojanavad guNastavaM kartukAmaH zrImatsamaMtabhadrAcAryaH sarvajJa pratyakSIkRtyaivamAcaSTe-he bhaTTAraka ! saMstavo nAma mAhAtmyasyAdhikyakathanaM, tvadIyaM ca mAhAtmyamatIMdriyaM mama pratyakSAgocaraM-ataH kathaM mayA stUyase ? / ata Aha bhagavAn 'nanu bho vatsa! yathA'nye devAgamAdihetArmama mAhAtmyamavabudhya stavaM kurvanti tathA tvaM kimiti na kuruSe / ata Aha,-asmAddhetorna mahAn bhavAn mAM prati' vyabhicAritvAdasya hetoH / iti vyabhicAraM darzayati devAstridazAsteSAM svargAvataraNa-janma-niSkramaNa kevalajJAnotpatti-muktigamanasthAneSu AgamanaM-AgamaH avatAraH-devAgamaH / nabhasi gagane hemamayAmbhojopari yAnaM nabhoyAnam / cAmarANi vAtAyanAni tAni AdiryAsAM vibhUtInAM saMpadAM lAzca tA vibhUtayazca caamraadivibhuutyH| Adizabdena azokavRkSasuraduMdubhi siMhAsanAdIni parigRhyate, eteSAM dvaMdvaH / vibhUtayaH / mAyAviSvapi indrajAleSvapi dRzyate / na ataH--na asmAt / tvamasi--tvaM bhavasi / naH--asmAkaM mahAn--guruH / kimuktaM bhavati / devAgamAdiheto smA bhvaangururbhvti| yato devagagamAdayaH, pUraNAdiSvapi dRzyate / ato'naikAMtiko hetuH // 1 // ___ atha matam / ayaM tarhi heturbahiraMtaraMgalakSaNo mahodayaH pUraNAdiSvasasaMbhavI ityayamapi vyabhicArI, tathaiva pratipAdayatiaSTazatI-uddIpIkRtadharmatIrthamaca lajyotirbalatkevalAlokAlekataleokalAkamIkhalairiMdrAdibhirvaditaM //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA 1 - vaMditvA paramArhatAM samudayaM gAM saptabhaMgIvidhi syAdvAdAmRtagarbhiNI pratihataikAMtAMdhakArodayoM // 1 // tIrtha sarvapadArthatattvaviSayasyAdvAdapuNyodadherbhavyAnAmakalaMkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle kalau // yenAcAryasamaMtabhadrayavinA tasmai namaH satataM kRtvA vibiyate stabo bhagavatAM devAgamastaskRtiH // 2 // devAgametyAdimaMgalapurassarastavIvaSayaparamAtmaguNAtizayaparIkSAmupakSipataiva svayaM zraddhAguNajJatAlakSaNaM prayojanamAkSiptaM lakSyat tadanyatarApAye'rthasyAnupapatteH / zaustranyAyAnusAritayA tathaivopanyAsAt AjJApradhAbA hi tridazAgamAdikaM parameSThinaH paramAtmacihaM pratipadyeran naoNsmadAdayaH todRzo mAyAviSvapi bhAvAt , ItyAgamAzrayaH // 1 // adhyA meM vahirapyeSa vigrahAdimahodayaH / divyaH satyo divAkassvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // vRttiH-Atmani adhi adhyAtma / saH aNtH| kSutpipAsAjarArujApamRtyvAdhabhAva ityarthaH / bahirapi bAhyo'pi / eSaH pratyakSanirdezaH / vigraho divyazarIramAdiryeSAM nisvedatva-nirmalatvaacchAyavAdInAM tAni vihAdIni te tAnyeva vA mahodayaH, vibhUteH pUrvAvasthAyA atireko'tizayo vA vigrahAdimahodayaH, amAnupAtizaya ityarthaH / divi bhavo divyaH / satyaH avitathaH, mAyAsvarUpo na bhavati / divi dyau divi okaH avasthAnaM yeSAM te divaukasaH nAkasadanAH, teSvapi divaukassvapi / athavA divAzabdoyaM tenaiSTavyaH / rAgo lobhamAyetyAdiryeSAM dvaSAdInAM te rAgAdayaH te saMti yeSAM te rAgAdimaMtaH, teSu rAgAdimatsu akSINakaSAyeSvityarthaH / sa mahodaya iti / ayaM mahodayo yadyapi samAse'tarbhUtastathApi adhyAtmamahodaya iti saMbaMdhaH kartavyaH aMtyasya zrutatvAt / athavA bahirvigrahAdimahodayaH adhyAtma ca / kimuktaM bhavati / yo'pi vigrahAdimahodayo mAyAviSvasaMbhavI hetutvenopanyastaH so'pi vyabhicArI / svargiSu saMbhavAt // 2 // dvayohatvoranaikAMtikatvaM pradarzya anyairyastIrthakaratvenopanyastastasya hetorasAdhakatvaM sarvAsarvajJatvaM pradarzayannAha ___aSTazatI-bahiraMtaH zarIrAdimahodayo'pi pUraNAdiSvasaMbhavI vyabhicArI, svargiSu bhAvAdakSINakaSAyeSu / tato'pi na bhavAn paramAtmeti stUyate // 2 // tIrthakRtsamayAnAM ca parasparavirodhataH / . sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhavedguruH // 3 // vRttiH-tIrtha saMsAranistaraNopAyaM karotIti tarthikRt / yatastIrthakRt bhavAn ataH sarvajJaH / ityayamapi heturanaikAMtikaH sugatAdiSu darzanAt ityanukto'pi draSTavyaH / asminnavasare vainayikaH prAhaiSTamasmAkaM sarveSAM sarvajJatvam / ata Aha-samayAnAM ca parasparavirodhataH anyo'nyavisaMvAdAt , sarveSAmAptatA nAsti-vizvaSAM sarvajJatvaM na bhavati / athavA tIrthakaratvAtsarvajJo na bhavati, sugatAdiSu darzanAt / ataH sarve sarvajJAH saMtu ityetatsarvamuktvA pazcAdidaM vaktavyaM sarveSAmAptatA nAsti / kutaH ? yatastIrthakatAM tatsamayAnAM ca parasparavirodhAt svarUpapadArthavivAdadarzanAt / atrAvasare sarvajJAbhAvavAdI prAha-satyaM yuktameva na kazcit sarvadarzI iti ? / ata Aha-kazcideva-ko'pyeva teSAM madhye bhavet , syAt guruH-mahAn svAmI / 1 pratijJAtaM svIkRta 2 devAgamastavasya 3 anupapattiH kuta ityata Aha 4 parIkSApradhAnAH 5 devagamAdicihasya / 6 / iti henoH / devAgamAdivibhUtikhenaH mahAna ityayaM /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jainagraMthamAlAyA kimuktaM syAt / na sarveSAmAptatA parasparavirodhAtsamayAnAmAgamAnAM / eko'pi na bhavati pramANAbhAat / ataH kena cideva bhavitavyaM / evamatyantAbhAvAbhAvaH kRtaH / yadi parasparavirodhAtsarvajJatvabhAvo na bhavati tarhi yeSAM sarvajJavicchedakaH saMpradAyasteSAmAptatA syAt ? ata Aha-tIrthakRdityAdi / tIrtha sarvajJaM kRtaMti. chiMdaMti iti tIrthakRtaH samayA AmnAyAH sampradAyA yeSAM te tIrthakRtsamayAsteSAM anyo'nyavirodhAt / sarve niravazeSa avagataM agamyAvagamanaM vA icchaMti abhyupagacchaMti iti sarveSaH teSAM sarveSAM AptatA paramArthavAditvaM nAsti na vidyate / ataH kaH AtmajIvaH ciccatano'cetanoM bhavatyeva / evakAraH avadhAraNArthaH / / . bhavaM saMsAraM yAMti gacchaMti iti bhavetaH teSAM bhavetAM zakracakradharAdInAmityarthaH / gururnAthaH / bhavedguruH bhavetAM guruH| na ca labdhAtmasvarUpANAM / kimuktaM bhavati-tIrthakRcchedakAmnAyAnAmapi sarvamekena pramANena. SaDbhirabhyupagacchatAM AptatA nAsti parasparavirodhAt / ato tipatireva syAnnAnyaH // 3 // pUrvakArikopAttamartha samarthayansupuSkalahetumAha-- aSTazatI-na hi tIrthakaratvamAptatAM sAdhayati zakrAdiSvasabhavi, sug2atAdiSu darzanAt / na ca sarve sarvadarzinaH: parasparaviruddhasamayAbhidhAyinaH / tato'naikAMtiko hetu: / ata eva na kazcit sarvajJaH-ityayuktaM zruteravizeSAdapramANatopatteH / tatheSTatvAdadoSa ityekeSAmaprAmANikaiveSTiH, na khalu pratyakSa sarvajJapramANAMtarAbhAvaviSaya atiprasaMgAt / nAnumAnamasiddheH / pramANataH siddha nAnAtmasiddhaM nAma-anyathA parasyApi na siddhayet / tadime. strayamekena pramANena sarva sarvajJarahitaM puruSasamUhaM saMvidataH evAtmAnaM nirasyaMtIti vyAhatematat / tIrthacchedasaMpradAyAnAM tatha sarvamavagatamicchatAmAptatA nAsti parasparaviruddhAbhidhAnAt / ekAnekapramANavAdinAM svapramAnyAvRtteranyathAnakAMtikatvAt / sarvapramANavinivRttaritarathAsaMpratipatteH / vAgakSabuddhIcchApuruSatvAdikaM kacidanAvilajJAnaM nirAkaroti na punastatpratiSedhavAdiSu tathetti paramagahanametat / taditthaM siddhaM sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvaM / tena kaH paramAtmA? cideva labdhyupayogasaMskArANAmAvaraNanibaMdhanAnAmatyaye bhavabhUtAM prabhuH, na hi sarvajJasya nirAkRteH prAka sunizcitAsaMbhavasAdhakapramANatvaM siddhaM yena paraH pratyavatiSTheta / nApi. bAdhakAsaMbhavAt, paraM pratyakSAderapi vizvAsanibaMdhanamasti tatprakRte'pi siddha, yadi tatsattAM na sAdhayat sarva trApyavizeSAt / tadabhAve darzanaM naadrshnmaatshete'naashvaasaadvibhrmvt|saadhkbaadhkprmaannyornirnnyaadbhaavaabhaavyorviprtipttirnirnnyaadaarekaa syAt / na khalu jJasvabhAvasya kazcidagocaro'sti yanna krameta tatsvabhAvAMtarapratiSeghAt / cetanasya sataH saMbaMdhyataraM mAhodayakAraNakaM madirAdivat ,tadabhAve sAkalyena viratamohaH sarvaM pazyati. pratyAsattiviprakarSayorakiMcitkaratvAt ata evAkSAnapekSA / ajanAdisaMskRtacakSuSo yathAlokAnapekSA // 3 // doSAvaraNayohAniniHzeSA'ntyatizAyanAt / kacidyathA svahetubhyo bahiraMtamelakSayaH // 4 // vRttiH-doSaH ajJAnAdi, kAryarUpaM / AvaraNaM kAraNabhUtaM karma / athavA mohAMtarAyA doSAH / / jJAnadarzanAvaraNe aavrnnN| tathorhAnirvinAzo vizleSo doSAvaraNayorhAniH / siddhasAdhanatAnirAkaraNArtha nizeSA samastA samUlatalaprahANiH ityuktN| asti bhavati / atizAyanAt prakRbhyamANAjJAnahAneH pUrvAvasthAtirekAt / kacit kasmiMzcitpuruSavizeSe / yathA zabdo dRSTAntapradarzanaphalaH / svasya Atmano hetavaH kAraNAni te tathAbhUtAstebhyaH khahetubhyaH / bahiH kiTTakAdikaM, abhyataraM kAlimAdi tacca tanmalaM ca tasya 1 bhavitavyamevAtyaMtAbhAvAbhAvaH kRtaH:pATho'yaM likhitapustake / 2likhita pustake nacAlabdhAtmasvarUpANAmiti paatthH| 3 cAbIkAnAM / 4 jainasyApi / 5vainAyakAnAM / . 6 aryagrahaNazaktilabdhiH arthagrahaNavyApAra - upyogH| 7miimaaNskH| -siddhasAdhyateti.likhitapustakaM paatthH|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aptmiimaaNsaa| kSayo vigamaH vizleSaH bahiraMtarmalakSayaH / etaduktaM bhavati / kasmiMzcidatizAyanAdoSAvaraNayorhAnirasti / yathA dhAtupASANasya atarmalakSayaH / sa kazcidbhavatyeva gururiti saMbaMdhaH / ekatra svahetavaH samyagdarzanAdayaH / anyatra piNDIbandhanaprayogAdayaH / tathA ekatra bahirmaLaH zarIrendriyAdikaM / antarmalaH karma | anyatra bahirmala: kiTTakAdikaM / antarmala: kAlimAdi // 4 // nanu vidhvastadoSA'pyAtmA kathaM viprakarSiNamartha pratyakSIkuryAt ? / ( iti zaGkAyAM) sAdhanAntarasya bAdhakAbhAvasya bhAvanirUpaNamAhaaSTazatI-vacanasAmarthyAdajJAnAdirdoSaH svaparapariNAmahetuH, ata eva loSThAdau niHzeSadoSAvaraNanivRtteH siddhasAdhyatetyasamIkSitAbhidhAnaM sAdhyAparijJAnAt / doSAvaraNayorhAniratizAyanAt / nizzeSatAyAM sAdhyAyAM buddherapi kiM na parikSayaH syAdvizeSAbhAvAt / atonai'kAMtiko heturityazikSitalAkSitaM cetanaguNavyAvRtteH sarvAtmanA pRthivyAderabhimalatvAt / adRzyAnupalabhAdabhAvAsiddhirityayuktaM paracaitanyanivRttAvArekApatteH saMskartRNAM pAtakitvaprasaMgAt / vahulamapratyakSasyApi rogAdevinivRttinirNayAt / vyApAravyAhArAkAravizeSavyAvRttisamayavazAttAdRzaM loko vivecayati / vyApAravyAhArAkAravizeSavyAvRtteriti sayayavazAttasiddhAMtavilloko vivecayAMte / yadi punarayaM nibaMdha sarvatra viprakarSiNAmabhAvAsiddheH, tadA kRtakatvadhUmAdevinAzAnalAbhyAM vyApterasiddha na kazcidvetuH / tataH zauddhodaniziSyakANAmanAtmanInametat , anumaanocchedprsNgaat|tthaahi, yasya hAniratizayavatI tasya kutazcitsarvAtmanA vyAvRttiryathA buddhayAdiguNasyAtmanaH / tathA ca doSAderhAniratizayavatI kutazcinnivartayitumarhati, sakalaM kalaMkamiti kathamakalaMkasiddhirna bhavet / maNermalAdeAvRttiH kSayaH satAyatavinAzAnupapatteH, tAdagAtmano'pi karmaNAM nivRttau parizuddhiH, / karmaNo'pi vaikalyamAtmakaivalyamastyeva tato nAtiprasajyate / pratipakSa evAtmanAmAguMtuko malaH parikSayI svanirhAsanimittavivarddhanavazAt // 4 // nanu nirasteopadravaH san AtmA kathamakalaMko'pi viprakArSaNamarthe pratyakSIkuryAt ? sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasya cidyathA / ___ anumeyatvato'gnyAdi rAta sarvajJasaMsthitiH // 5 // vRttiH-sUkSmAH svabhAvaviprakRSTAH / aMtaritAH kaalviprkRssttaaH| dUrAH dezaviprakRSTAH / te ca te arthAzca sUkSmAntaritadUrArthAH / tathA ca svabhAvaviprakRSTA mantrauSadhizakticittAdayaH / kAlaviprakRSTA lAbhAlAbhasukhaduHkhagrahoparogAdayaH / dezaviprakRSTA muSTisthAdidravyam / dUrA himavanmaMdaramakarAkarAdayaH / pratyakSAH adhyakSAH pratyakSajJAnagocarAH kasyacit / sAmAnyakathanametat / anirdiSTanAmadheyasya-yathA dRSTAMtaprardazakaH anumayAH anumAnagamyAH / athavA anugataM meyaM mAnaM yeSAM te anumeyAH prameyA ityarthaH / teSAM bhAvastasmAdana meyatvataH / agniH pAvakaH AdiryasyAsAvagnAdiH / ityevamanena prakAreNa sarvajJasya vizvadarzinaH sasthitivyavasthA sarvajJasaMsthitiH sarvajJAstitvamityarthaH / bhAgAsiddhAnakAMtikaviruddhahetvAbhAsAbhAvAt / ye ye prameyAste te pratyakSAH / yathA agnyAdayaH / prameyAzca svabhAvakAladezaviprakRSTA arthAH kasya citpuruSavizepasya tasmAtte'pi pratyakSAH / athavA ye anumAnagabhyAste pratyakSAH kasya cit / yathA agnyAdayaH / anumAnagamyAzca sUkSmAntaritadrArthAstasmAtte'pi pratyakSAH / sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANasya samarthanametat / vigatakarmakalaGko'pi viprakRSTArthadarzI sAmAnyena yaH prarUpitaH sa kaH ? iti vizeSaM darzayannAhaaSTazatI-svabhAvakAladezaviprakarSiNAM anumeyatvamasiddhamiti-anumAnamutsArayati / yAvAn kazcidbhAvaH sa sarvaH kSaNikaH-ityAdivyApterasiddhau prakRtopasaMhArA'yogAt / aviprakarSiNAmanumaterAnarthakyAt / sattvAderanityatvAdivyAptimicchatAM siddhamanumeyatvamanavayaveneti na kiMcidvyAhataM pazyAmaH / te'numeyAH-na kasya ci 1 viprakarSaNa li. pu. paatthH| 2 AgrahaH /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jaina graMthamAlAyAM atyakSazca syuH kiM vyAhanyata iti samAnamagnyAdInAM tathA cAnumAnocchedaH syAt / tadabhyupagame - asvasaMvedyavijJAnavyaktibhiradhyakSaM kiM lakSayet pramANatayA paramapramANatayeti na kiMcidetattayA naitattayA vA yamabhyupagaMtumarhati / tadevaM prameyatvasattvAdirhetulakSaNaM puSNAti taM kathaM cetanaH pratiSeddhumarhati saMzayituM vA / dharmiNya siddhasattAke bhAvAbhAvobhayadharmANAmasiddhaviruddhAnaikAMtikatvAt kathaM sakalavidi sattvAsiddhi: ? iti bruvannapi devAnAMpriyaH- taddharmisvabhAva na lakSayati / zabdAnityatvasAdhanepi kRtakatvAdAvayaM vikalpaH kiM na syAt ? / vimatyadhikaraNabhAvApannavinAzadharmidharmatve kAryatvAderasaMbhavadbAdhakatvAderapi saMdigdhasadbhAvadharmadharmatvaM siddhaM boddhavyaM / yadi viprakRSTArthapratyakSatvamarhataH sAdhyeta pakSadoSaH - aprasiddha vizeSaNatvaM tata eva. vyAptirna siddhyet / anarhatazcet-aniSTAnuSaMgo'pi kaH punaH sAmAnyAtmA tadubhayavyatirekeNa, yasya vivakSitArthapratyakSatvaM ? ityetadvikalpajAlaM zabdanityatve'pi samAnaM na kevalaM sUkSmAdisAkSAtkaraNasya pratiSedhane saMzItau vA, tadayamanumAnamudrAM bhinatti / varNAnAM nityatvamakRtakatvAdinA sarvagatAnAM yadi sAdhayati ? | syAdaprasiddha vizeSaNaH pakSaH / itarathA'niSTAnuH SaMgaH / kIdRk punaH sAmAnyaM nAma yadubhayadoSaparihArAya prakalpyeta, sarvagatasAdhane'pi samAnaM avivakSitavizeSasya pakSIkaraNe samaH samAdhiH, ityalamapratiSThitamithyAvikalpopAdheH // 5 // sa tvamevAsi nirdoSa yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na vAdhyate // 6 // vRttiH-sa (IrvaprakAntaH tacchandaH) pUrvaprakrAntaparAmarzI tvameva bhavAneva nAnyaH / anyayogavyanacchedaphala evakAraH / asi bhavasi / nirdo: - avidyArAgAdivirahitaH kSudhAdivirahitau vA anaMtajJAnAdisaMbaMdhena ityarthaH ? kuta etat / yuktizAstrAvirodhivAk yataH / yuktiH - anumAnaM nyAyaH taitsahacaritaM madhyakSamapi / zAstra AgamaH syAdvAdaH tAbhyAM aviro dhanI avisaMvAdinI vAk vANI vacanaM yasyAsau yuktizAstrAvirodhivAk / bahirvyAptimaMtareNAMtarvyApyA siddhaM / yataH iyamevAnyatrApi pradhAnA / nanu vacana syA'virodhaH kutaH yAvatA yatra vacanaM tatra virodho dRzyate ? ata Aha avirodhaH avisaMvAdaH / yat-yasmAt / iSTaM - mataM pravacanaM / kuto vItarAgasya icchA ? upacAreNa, sayogidhyAnavat / iSTazabdasyApi jahatsvArthe vRttitvAt kuzalazabdavat / te tatra / prasiddhena paramatApekSaM vizeSaNametat ( paramatena ) anekAMtavastutvena / athavA vyavahitAvyavahitaprasiddhalakSaNavatA pramANena / na anyathA na kriyate, tenaiva svarUpeNa dRzyata ityarthaH / kimuktaM bhavati - yo nirdoSo viprakRSTadarzI saca tvameva bhavasi / nyAyAgamAvisaMvAdivacanaM / yataH avirodho'pi tava mataM na bAdhyate prasiddhena yasmAt / nanu bho vatsa madIyaM mataM na bAdhyate anyeSAM kiM bAdhyate ? ata Aha-- viprakarSyapi bhinnalakSaNasaMbaMdhitvAdinA kasya citprayakSaM / so'tra bhavAnnahanneva -- anyeSAM nyAyAgama viruddhabhASitvAt / vicitrabhisaMbaMdhitayA vyApAravyAhArAdisAMkaryeNa kvacidatizayAnirNaye kaimarthakyAdvizeSeSTiH ? jJAnavato'pi visaMvAdAt ka punarAzvAsaM labhemahi ? 1 nacaivaM vAdinaH kiMcidanumAnaM nAma nirabhisaMdhInAmapi bahulaM kAryasvabhAvA'niyamopabhAt / sati kASThAdisAmigrIvizeSe kacirdupalabdhasya tadabhAve prAyazo'nupalabdhasya mahNyAdikAraNakalApe'pi saMbhavAt / yajjAtIyo yataH saMprekSitastajjAtIyAttAdRgiti durlabhaniyamitAyAM dhUmadhUmaketvAdInAmapi vyApyavyApakabhAvaH kathamitra nirNIyeta ! | vRkSaH ziMzapAtvAt iti 2 vijJAnaM masva saMbaMdhaM bhUtapariNAmitvA pittAdivat / 2 mudritapustake'yamadhikaH pAThaH / 3 sahoccaritamityapi pAThaH / 4 abhiprAyatayA / 5 vacanAdi / 6 agneH / 7 agneH / 8 sUryakAMtamaNyAdeH /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| latAcUtAderapi kacideva darzanAt prekSAvatAM kimiva nizzaMkaM cetaH syAt ! / sadettadRSTasaMzayaikotavAdinAM vidagdhamarkaTakAnAmiva svalAMgUlabhakSaNaM / yatnataH parIkSitaM kArya kAraNaM nAtivartate ! iti cet stutaM prestutaM / tato'yaM pratipatteraparAdho nAnumAnasyeti anukUlamAcarati / tadevaM tatsunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvamarhatyeka sakalajJatvaM sAdhayati nAnyatra, ityavirodha ityAdinA spaSTayati / tatreSTaM mataM zAsanamityuvacaryate nirAkRtavAco'pi kacidapratiSedhAt / niyamAbhyupagame suSuptyAdAvapi nirabhiprAyapravRttirna syAt / pratisaviditAkArecchA tadA saMbhavaMtI punaH smaryeta vAMchAMtaravat / tatazcaitanyakaraNapATavayoH sAdhakatamatvaM sahakArikAraNAMtara na vai niyatamapekSaNIyaM naktaMcarAdeH saskRtacakSuSo vA nApekSitA'lokasannidherUpopalaMbhAt / nacaivaM saMvitkaraNapATavayorapyabhAvavivakSAmAtrAtkasyacidvacanapravRttiH prasajyate saMvitkaraNavaikalye yathAvivakSaM vAgavRtterabhAvAt / naca doSajAtistaddheturyatastAM vANI nAtivarteta tatprakarSAprakarSAnuvidhAnAbhAvAt / buddhayAdivatpramANataH siddhaM prasiddhaM tadeva kasyacidbAdhanaM yuktaM vizeSaNametatparamatApekSaM / prasiddhenApyanityatvAdyakAMtadharmeNa bAdhAkalpanAt / narte pramANAtpretibaMdhasiddherabhyupagamAt / naca. pareSAM pratyakSaM-amidhUmayoH kSaNabhaMgasadbhAvayorvA sAkalyena vyApti prati samartha-vicArakatvAt sannihitiviSayatvAcca / nacAnumAnaM-anavasthAnuSaMgAt / parokSAMtarbhAvinA nastarkeNa saMbaMdho vyavatiSTheta / tadapramANatve na laiMgika samAropavyacchedAvizeSAt / adhigamo'pi vyavasAyAtmaiva tadanupapattau sato'pi darzanasya sAdhanAMtarApekSayA saMnidhAnAbhedAt, suSuptacaitanyavat // 6 // tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAMtavAdinAM AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 7 // vRttiH-tvad-yuSmanmatameva Agama eva amRtaM sarvAtmapradezasukhakAraNaM duHkhanivRttilakSaNasya paramAnaMdamuktisukhasya nimittaM vA mataM amRtaM tasmAdbAhyA bahirbhUtA mithyAdRSTayaH tvanmatAmRtabAhyAH teSAM tvanmatAmRtabAhyAnAM-yuSmadAgamadviSatAM / sarvathA sarvaprakAraiH svarUpapararUpavidhipratiSedhAtmakaiH ekAntaM ekaM dharma nityatvAdikameva vadituM zIlaM yeSAM te sarvathaikAMtavAdinaH teSAM sarvathaikAMtavAdinA ekasvabhAvAbhyupagacchatAm / AptAH sarvajJAH iti abhimAnaH garvaH ahaMkAraH tena dagdhAH bhasmasAtkRtAH pralayaM nItAH, teSAM AptAbhimAnadagdhAnAm / svasya AtmanaH iSTaM mataM sveSTaM AtmAbhyupagatapramANapramANaphalaM sarvavastu / dRSTena pratyakSeNa pratyakSapramitena anekAntAtmavastunA vA, bAdhyate virodhamupanIyate anyathA kriyata ityarthaH / kimuktaM bhavati / bhavadAgamabAhyA AptAbhimAnadagdhAH sarvathaikAntavAdinaH teSAM sveSTaM dRSTena bAdhyate / dhrmkiirtimtniraasaarthmnvyvyaatrkaavuktvaanaacaaryH| dravyArthikaparyAyArthikAnugrahArthaM vA // 7 // paravAdisveSTasya dRSTena bAdhAM pradarya idAnIM sveSTena sveSTasya bAdhA darzayitumAha aSTazatI-anekAMtAtmakavastusAkSAtkaraNaM bahiraMtazca sakala jagatsAbhIbhUtaM vipakSe pratyakSavirodhalakSaNaanena dakSayati na hi kicidrapAMtaravikalaM sadasannityAnityAdyakAMtarUpaM saMvedanamanyadvA pazyAmo yathA pratijJAyate citrajJAnavatkathaMcidasaMkIrNavizeSekAtmanaH sukhAdicaitanyasya varNasaMsthAnAdyAtmanaH skandhasya ca prekSaNAt / sAmAnyavizeSekAtmanaH saMvittirakAMtasyAnupalabdhirvA sarvataH siddhA cakSurAdimatAmanAhatakalpanAmastaM gamayati iti kiM naH pramANAMtareNa / na hi dRSTAjjyeSTaM gariSThamiSTaM tadabhAve pramANAMtarApravRtteH samAropavicche- . davizeSAt anvayavyatirekayoH svabhAvabhedapradarzanArthatvAcca / anaikAMtakAMtayorupalaMbhAnupalaMbhayorekatvapradarza 1. prakRtaM / 2 samarpita / 3 avinaabhaavH| 4 saugtaanaa| 5 nirvikalpakatvAt / bauddhAcAryaH /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM nArtha matAMtarapratizeSArtha vA / yadAha-sAdharmyavaidhaya'yoranyataraNArthagatAvubhayapratipAdanaM pakSAdivacanaM vA nigrahasthAnamiti na tadyuktaM sAdhanasAmarthyena vipakSavyAvRttilakSaNana pakSaM prasAdhayataH kevalaM vacanAdhikyopalaMbhachalena parAjayAdhikaraNaprAptiH svayaM nirAkRtapakSaNa pratipakSiNA lakSaNIyeti pratijJAnuyogizAstrAdiSvapi nAbhidhIyeta vizeSAbhAvAt / yatsattatsarvaM kSaNikaM yathA ghaTaH saMzca zabdaH iti trilakSaNaM hetumabhidhAya yadi samarthayate kathamiva saMdhAmatizeta tAvatArthapratipattI samarthanaM vA nigamanAdikaM yataH parAjayo na bhavet / sattvamAtreNa nazvaratvasiddhau-utpattimattvakRtakatvAdivacanaM atiriktavizeSaNopAdAnAt kRtakatvaprayatnAnaMtarIyakatvAdiSu ca kapratyayAtirekAdasAdhanAMgavacanaM parAjayAya prabhavet / kvacitpanadharmapradarzanaM saMzcazabdaH ityavigAnAt trilakSaNavacanasamarthanaM ca, asAdhanAMgavacanaM apajayaprAptiriti vyAhataM / tathAnyasyApi prastutetarasya vAdinoktAvitarasya svapakSamasAdhayato vijayAsaMbhavAt nigrahasthAnamayuktaM / sAdhanAMgasyAvacanaM, prativAdinApyadoSasyodbhAvanaM doSasyAnudbhavanaM vA-anena pratyuktaM / vijigISuNobhayaM kartavyaM svaparapakSasAdhanadUSaNaM / ato'nyatareNAsiddhAnaikAMtikavacane'pi jalpAparisamAptiH // 7 // nirAkRtAvasthApitavipakSasvapakSayoreva jayetaravyavasthA nAnyatheti darzayannubhayamAha kuzalAkuzalaM karma paralokazca na kacit / ekAMtagrahara keSu nAtha sva paravairiSu // 8 // __ vRtiH-kuzalaM sukhanimittaM, akuzalaM duHkhahetukaM, karma mithyAtvAsaMyamakaSAyayogakAraNasaMcitapudgalapracayaH / kuzalaM cAkuzalaM ca kuzalAkuzalaM karma zubhAzubhamityarthaH / paraloko bhavAMtaragatiranyajanma / cazabdo'nuktasamuccayArthaH / tena tatkalabaMdhamokSehalokAdayo gRhyante / nazabdaH prativedhArthaH / kacit keSucit / eka evAMto dharmaH ekAMtaH tasya grahaNamabhyupagamo grahaH ekAMtagrahaH tasmin tena vA raktA raMjitAH, praviSTA bhaktA ekAMtagraharaktAH / athavA graha iva grahaH tena vyAkulitAH teSu ekAMtagraharakteSu / nAtha ! svAmin ! zraddhAvacanametat / svazcAtmA ca pare cAnye ca strapare teSAM vairiNaH zatravaH teSu svaparavairiSu / kimuktaM bhavati? he nAtha! arhan ! ekAMtagraharakta svaparavariSu keSu cidapi zubhAzubhakarma nAsti / paralokAdayazca na santi / ekAMtatattvagrahaNAt / yadyapi panAntarbhUto hetustathApi pRthagdraSTavyaH / aMtarvyAptisaMgrahAt / na kevalamekAntavAde kuzalAkuzalAdikaM karma na ghaTate kiM tu pramANaprameyapakSavipakSahetuhetvAbhAsadUSaNAbhAsAdikamapi sarvathArthakriyAyogAt // 8 // ___sAmAnyenaikAMtavAdyabhyupagatasya vAcaM pradazyedAnIM dUSayitumanAH svalpo'pi zatru!pekSaNIya iti myAyamanusaranprathamataraM tAvadbhAvaikAMtaM bhasmasAtkartumAha aSThazatI-karmaphalatabaMdhaparalokAdikaM-ekAMtavAdinAM prAyeNeSTaM tadanekAMtaprativevena bAdhyate tato'nuSThAnamabhimatavyAghAtakRt, sadasannityAnityAyekAMteSu kasyacit kutazcit kadAcit kvacitprAdurbhAvAsaMbhavAt / na hi sarvAtmanA sarvasya bhUtAveva janmAvaruddhaM-api tu sarvathA'bhAve'pi, vyalIkapratibhAsAnAmanuparamaprasaMgAt / na kevalaM svabhAvanairAtmya evAyaM doSaH kiM tvaMtarubhayatra vA niranvayasattve'pi na, kAryakAlamaprApnuvataH kAraNatvAnupapattazciratarAtItavat / satyabhavataH svayameva niyamena pazcAdbhavatastatkAryatvaM viruddhaM kAlAMtare'pi kiM na syAt tadabhAvAvizeSAt samanaMtaravat / samarthe satyabhavataH punaH kAlAMtarabhAvinastatprabhAvAbhyupagame kathamakSaNike'rthakriyAnupapattiH ! tatsattvAsattvayoravizeSAt / kAraNasAmApekSiNaH kAlaniyamakalpanApAM-acalapakSe'pi samAnaH parihAraH / kSaNavartina ekasmAtkAraNasvabhAvamabhedayatAM vicitrakarmaNAmutpattau kUTasthepi kiM na syAt kaaryotpttiH| kathamatrotpattirnAma ? tatra samAnaH paryanuyogaH, sadasatoranutpatteH,niSpannakhapuSpavat / sataH nitypksse'pi||
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ . aaptmiimaaNsaa| punarguNAMtarAdhAnamanenaM kramazo'pyanubhavataH kiM viruddhayata kSaNasthAyinaH kasya cideva grAhyagrAhakAkAravaizvarUpyAnabhyupagame'pi saMviditajJAnasya grAhyagrAhakAkAravivekaM parokSaM vibhrANasya sAmarthyaprApteH-anyathA zUnyasaMvidorvipratiSedhAt / tadayaM kSaNasthAyikAraNaM svasattAyAM kArya kurvadamyupagacchan kramotpattimuparuNaddhi, sakalajagadekakSaNavRttiprasaMgAt / kAraNasya kAryakAlaprAptau kSaNabhaMgabhaMgAnuSaMgAt / tadaprApnuvatastatkRtau vyalIkakalpanAvizeSeNa kUTasthAnatizAyanAt / tataH subhASitaM kuzalAdyasaMbhUtirekAtagraharaktazviti // 8 // bhavikAMte padArthAnAmabhAvAnAmapadavAta / sarvAtmakamanAdyaMtamasvarUpamatAvakam // 9 // vRttiH--bhAva eveti sannaveti ekAMtaH asahAyadharmagraho bhAvaikAMtaH / sarvathA sattvAbhyupagama ityarthaH / tasminbhAvaikAnte padArthAnAM / paMcaviMzatitattvAnAM cetanAcetanadevamanujapazunArakastambhakumbhAmbhAprabhRtInAM vA abhAvAnAM vastudharmANAM hetvaGgAnAM vizeSaNamityarthaH , vahuvacanAccatvAro'pi parigRhyante apahnavAnnirAkaraNAdityarthaH / kiM syAt ? sarva niravazeSamAtmA svarUpa yasya tatsarvAtmakaM vizvamekasvarUpamityarthaH / AdirutpattiHpUrvasminnasattvaM / aMto'vasAnaM vinAzo vA AdizcAntazcAdyaMtau tau na vidyate yasya tadanAdyantamanAdyanantamityarthaH / svamAtmIyarUpamAkAraH stra Atmaiva vA rUpaM svarUpa na vidyate tadyasya tadasvarUpaM / abhAva ityarthaH / tavedaM tAvakaM na tAvakamatAvakaM / kimuktaM bhavati-padArthAnAM bhAvaikAMtAbhyupagame atAvakaM sarvAdyAtmakamanAdyanaMtamasvarUpaM syAt kasmAtsarvAbhAvApahnavAt // 9 // atha mataM ke'bhAvAH, kiyaMtA vA, kAnyanAdyanaMtAni ? kasmAdabhAvAt kiM syAdata AhaH aSTazatI-niSparyAyavyaikAMtapakSe sarvAtmakatvAdidoSAnuvaMgaH kutaH punarvizeSAnapahlavIta tatsAdhanavyabhicArAt / saMvinirbhAsabhedAdbhAvasvabhAvabhedaH prakalpyate, sa punarabhede'pyAtmanaH khaMDazaH pratibhAsamAnAt , tadanyatrApi vibhramAbhAve kozapAnaM viveyaM / tadekaM cakSurAdijJAnapratibhAmabhedavazAd rUpAdivyapadezabhAka grAhyagrAhakasaMvittivat / itaretarAbhAvavikalpo'pi kathamayatArtho na syAt varNAdivikalpavat / na hi vastuvyatiriktamasannAma pramANasyArthaviSayatvAt / abhAvadRSTau hi tadavasAnakAraNAbhAvAdbhAvadarzanamanavasaraM prApnoti / sakalazaktivirahalakSaNanirupAkhyasya svabhAvakAryAderabhAvAt / kutastatpramiti: ? vastunAnAtvaM buddhayAdikAryanAnAtvAt pratIyate / svabhAvAbhede'pi vividhakarmatA dRSTA yugapadekArthopanibadRSTiviSayakSaNavat / zaktinAnAtve prasava vizeSAt sa cedvyabhicArI? tastadgatiH / kevalamavidyAsvabhAvadazakAlAvasthAbhedenAtmani paratra cAsataH svayamasatA mithyAvyavahArapadavImupanayati-yataH kSaNabhaMgino bhinnasaMtatayaH skaMdhA vikalpyeran / anyathA ceti pratibhAsakAryAdyabhede'pi kasya cidekatvaM prasAdhayatIti sAdhyasAdhanayorabhede kiM kena kRtaM syAt ? pakSavipakSAderabhAvAt / na kvacidasAdhanA sAdhyasiddhiratiprasaMgAt // 2 // kAryadravyamanAdi syAtyAgabhAvasya nihve| . . pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'naMtatAM brajet // 10 // vRttiH-kAryaM ca dravyaM ca kAryadravyaM vastvanyathAbhAvaH, ghaTAdikaM / kriyata iti kAryam / avasthAntaraM dravati gacchatIti dravyam / anAdyanaMtasarvakAlaikasvarUpaM nityamAdirahitaM syAdbhavet / prAk pUrvasminnabhAvaH asattvaM prAgabhAvaH / mRtpiNDe ghaTasyAsattvamityarthaH / tasya prAgabhAvasya nihave vilope nirAkaraNe / pradhvaMsasya ca vinAzasya ca ghaTasya kapAlanAzAdaya ityarthaH / dharmasya-vizeSasya guNasya pracyave abhAva nirAkaraNa | anaMtasya bhAvo'naMtatA tAmanaMtatAmapayarvasAnaM sarvakAlakAryamiti saMbaMdhanIyam | brajet gacchet / kimuktaM bhavati-prAgabhAvasya nihavo yadi syAtkAryadravyamanAdi syAt / pradhvaMsAbhAvAsyAbhAvasya cAbhAve tadeva kAryadravyamanaMtatAM brajet // 10 // tRtIyacaturthAbhAvasvarUpaM tadabhAve ca yadbhavati
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMaSTazatI-prAgabhAvAnabhyupagame ghaTAderanAditvaprasaMgAt puruSavyApArAnarthakyaM syAt / kalpayitvApi tadamivyaktiM tasyAH prAgabhAvo'gIkartavyaH / tathAhi sataH zabdasya tAlvAdibhirabhivyaktiH prAgasatI kriyate na punaH zabda eveti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtraM / sA yadi zravaNajJAnotpattiH saiva kathaM prAka satI yatnataH krtvyaa| yogyatAyAM samAnazcaH / tadAvaraNavigamaH prAka kimabhUt bhUtau vA kiM yatnena ? vizeSAdhAnamapi tAdRgeva kartRkarmakaraNAnAM prAgabhAvAbhAvAt, na kazcidvizeSahetuH, tAlvAdayo vyaMjakA na punazcakrAdayo'pi iti / na hi vyaMjaphavyApRtirniyamena vyaMjakaM saMnidhApayati / nAyaM doSaH sarvagatatvAdvarNAnAmityapi vAtaM ! anyatrApi tathAbhAvAnuSaMgAt / iSTatvAt adoSo'yaM na kAraNavyApAreSvapi codyAnivRttaH / etenAnavasthA pratyuktA tadvizeSaikAMte tadvato'nuyogastAvateti kartabyatAsthAnAt / abhedaikAMte pUrvavatprasaMgaH / pariNAme'pyeSaH paryanuyogastadabhinnAnAM kramazovRttirmAbhUt / bhinnAnAM vyapadezo'pi mAbhUt saMbaMdhAsiddharanupakArakatvAt / upakAre'pi sarva samAnaM anavasthA ca / vinAzAna yupagame tasya kiMkRtamazrAvaNaM ! tadAtmAnamakhaMDayataH kasyacidAvaraNavAyogAt / AvRtAnAvRtasvabhAvayorabhedAnupapatteH / tayorabhede vA zabdasya zrutirazrutirvA ityekAMtaH ? tamasApi ghaTAdarakhaMDane pUrvavadupalabdhiH kiM na bhavitumarhati ? svasavittyutpattI kAraNAMta. rApekSA mAbhUt tatkaraNasamarthasya, anyathA tadasAmarthyamakhaMDayadakiMcitkaraM kiM sahakArikAraNaM syAt / tatkhaMDane vA svabhAvahAniravyatirekAt / vyatireke vyapadezAnupapattiriti pUrvavatsarve / varNAnAM vyApitvAnnityatvAcca kramazrutiranupapanaiva, samAnakaraNAnAM tAdRzAmabhivyaktiniyamAyogAt / sarvatra sarvadA sarveSAM saMkulA zrutiH syAt / vaktRzroktRvijJAnayostatkAraNakAryayoH kramavRttitvamapekSya pariNAminA kramotpattipratipattyorna kiMcidviruddhaM pazyAmaH / sarvagatAnAmeSa kramo duSkaraH syAt kSaNikeSveva karaNAMgahArAdiSu pratyabhijJAnAdviruddho hetuH / takriyaikatve'pi kimidAnImanekaM syAt / sarvavarNaikatvaprasaMgAt / zakyaM hi vaktuM-abhivyaMjakabhedAdvaizvarUpyaM jalacaMdravat / kvacitpratyakSavirodhe ? tadanyatrApyavirodhaH kutaH ? tadayaM tAlvAdivyApAropajanitazrAvaNasvabhAvaM parityajya viparItamAsAdayannapi nityazcenna kiMcidanityaM / yugapatpratiniyataikadezamaMdratArazruteH kasya cidekatvena kvacidanekatvasiddheH / na hi kathaMcit kvacitpratyavamarzo na syAt, tacchepavizeSabuddharabhivyaMjakahetutvaprakluptau sarva samaMjasaM prekSAmahe / tadeteSAM pudgalAnAM karaNasaMnipAtopanItazrAvaNasvabhAvaH zabdaH pUrvAparakovyorasana prayatnAnaMtarIyako ghaTAdivat pudgalasvabhAvatve darzanavistA ravikSepapratIghAtakarNapUraNaikazrotrapradezAdyupalaMbho gaMdhaparamANupratividhAnatayopekSAmarhati / karNazaSkulyAM kaTakaTAyamAnasya prAyazaH pratighAtahetarbhavanAdyupaghAtinaH zabdasya prasiddhiH-asparzatvakalpanAmastaM gamayati / nizchidrAnaragamanAdayaH sUkSmasvabhAvatvAt snehAdisparzAdivana virudhyeran ato yatnajanitavarNAdyAtmA zrAvaNamadhyasvabhAvaH prAk pazcAdapi pudgalAnAM nAstIti tAvAneva dhvanipariNAmaH / tataH prAkapradhvaMsAbhAvapratikSepe kauTasthyaM kramayogapadyAbhyAM svAkArajJAnAdyarthakriyAM vyAvartayatIti nirUpAkhyatvamityabhiprAyaH / tadAnu pUrvIkalpanAM vistareNa pratikSepsyAmaH // 10 // sarvAtmakaM tadekaM syAdanyopAhavyatikrame / anyatra samavAyena vyapadizyeta sarvathA // 11 // vRttiH-sarvo vizvo niravazeSaH AtmA svarUpaM yasya tat sarvAtmakam / tat kiciMdvastu vivakSitarUpaM, eka-abhedarUpaM-syAt bhavet / anyasya aparasya apoho-nirAkaraNaM tasya vyatikramaH-nihavaH nirAkRtiH sa tathAbhUtaH tasminnanyApohavyatikrame itaretarAbhAvAbhAve ityarthaH / anyatra atyantAbhAvAbhAve / samavAyena mIlanena samudAyana / vyapadizyeta kathyeta abhyupagamyeta / sarvathA sarvaprakAraiH / kharaviSANAdi / athAnayorabhAvayoH ko vizeSaH? iti cet-ghaTe paTAbhAva itaretarAbhAvaH / kadAcitkAlAMtare tattana svarUpeNa bhavati, zaktirUpeNa vidyamAnatvAt / atyaMtAbhAvaH punarjIvatvena pudgalasyAbhAvaH kadAcidapi tena svarUpeNa na bhavati /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA / etaduktaM bhavati-anyApohavyatikrame sati, kiMcidvivakSitaM sarvAtmakamekaM bhavati / ayaMtAbhAvAbhAve punaraikyena sarvaprakArairvyapadizyata / tato na kiMcitsyAt // bhAvakAMtapakSe kuzalAkuzalakarmAderaghaTanAM pradaya abhAvakAMtapakSe'pi bhRzaM na ghaTata iti pradarzayannAha abdazatI-svabhAvAMtarAtsvabhAvavyAvRttiranyApohaH / saMvido grAhyAkArAtkathaM cidvyAvRttau- anakAMtasiddhiH-anyathA saMbaMdhAsiddhiH / avyAvRttAvanyatarasvabhAvahAnena kiMcitsyAt viSayAkAravikalasyAnupalabdhaH / saMvitteH svalakSaNapratyakSavRttAvapi saMvedyAkAravivekasvabhAvAMtarAnupalabdheH svabhAvavyAvRttiH / zavalaviSayanirbhAse 'pilohitAdInAM parasparavyAvRttiranyathA citrapratibhAsAsaMbhavAta,tadanyatamavattadAlaMbanasyApi nIlAderabhedasvabhAvApattaH / tadvatastebhyovyAvRttirekAnekasvabhAvatvAt rUpAdivat anyathA dravyameva syAnna rUpAdayaH / svAbhAvikakhe'pi ni savailakSaNyaM karaNasAmigrIbhedamanuvidadhyAt dUrAsannakArthopanibaddhanAnAdarzananirbhAsavat / prati puruSa viSayasvabhAvabhedo vA sAmigrIsaMbaMdhabhedAt / anyathA na kevalaM rUpAderabhedaH / kasya citkramazaH saMbaM. dhyaMtaropanipAto'pi svabhAvaM na medayet / tataH kramavaMtyapi kAryANi tatsvabhAvabhedaM nAnumApayeyuH / tato yAvaMti saMbaMdhyaMtarANi tAvaMtaH pratyekaM bhAvasvabhAvabhedAH parasparavyAvRttAH / na hi kasyacitkenacit sAkSAtparaMparayA vA saMbaMgho nAsti nirupAkhyatvaprasaMgAt / tadevaM pratikSaNamanaMtaparyAyAH pratyekamarthasArthAH / kramazo'pi vicchede, arthakriyAnupapatteH svabhAvamasaMtanvataH kvacidupakAritAnupapatteH / kAraNasya svakAryAtmanA bhavataH pratikSepAyogAt / svabhAvAMtarAnapekSaNAt / tasmAdayamutpisureva nazyati / nazvara eva tiSThati / sthAsnurevotpadyate / tataH pratikSaNaM trilkssnnN-sthitirevotpdyte| vinAza eva tiSThati / utpattireva nazyati / sthitireva sthAsyatyutpasyate vinazyati / vinAza eva sthAsyati utpasyate vinazyati / utpattireva utpatsyate vinazyati sthAsyatIti na kutazcidvaiparama iti bhAvaH / dravati droSyati adudravat sattaiva viziSyate dravya-kSetra-kAla-bhAvAtmanA / tataH parasparavyAvRttasvabhAvAnanaMtaguNaparyAyAn pratikSaNamAsAdayaMtI saplava tiSThatItyAdi yojyaM / tathA bhedAneva saMdravaMtItyAdi pratipattavyaM / atyaMtAbhAvApakRtI na kacitkicit kathaMcita vartate tathA sarva sarvatra sarvadopalabhyeta / kathaM punarabhAvapratipattiH kathaMcana syAta / pratyakSasya rUpAdisvalakSaNaviSayatvAta pramANAMtarasyApi svakAraNaviSayatvAdaMtazo'nupalabdheH |pryudaasvRttyaa vastuni niyamAdekasya kaivalya itarasya vaikalyamiti bruvannapi devAnAMpriyo nAvadhArayati bhAvAbhAvapratipattarabhAvAbhyupagamAt / svapararUpAdibhAvAbhAvalakSaNatvAt sarvasya niHzreNIpadabaMdhAbhyAmiva bhAvAbhAvasvabhAvAbhyAM pratibaMdhAna kiMcitpramANa sarvAtmanA bhAvamabhAva vA gRhItu mahati aniyamaprasaMgAta / bhAvaprameyekAMtavAdinAmabhAvapratipattirayuktiH ato na bhAvapratipattiH tetprameyatopasaMkhyAnaM pramANadvayaniyamaM vighaTayati |bhAvanairAtmyasya pramANAkAraNatvAt pratibaMdhaniyamapi mAbhUt // 11 // abhAvaikAMtapakSe'pi bhAvApahavavAdinAM / bodhavAkyaM pramANaM na kana sAdhanadUSaNam // 12 // vRttiH abhAva iti asanniti ekAMto mithyAbhiprAyo'bhAvakAMtaH / sa eva pakSo'bhyupagamastasinnapyabhAvaikAMtapakSe'pi / na kevalaM bhAvaikAMte, kiM tvabhAvakAMte'pi bhAvasya sattvasya apahavaH abhAvo nirAkaraNaM taM vadituM zIlaM yeSAM te tathAbhUtAsteSAM bhAvApahavavAdinAm / bodho jJAnaM svArthAnumAnaM, vAkyaM AgamaH parArthAnumAnam | bodhazca vAkyaM ca bodhavAkyam / pramIyate'neneti pramANaM svaparAvabhAsakaM jJAnaM / na pratiSedhavacanam / kena katareNa / sAdhana ca dUSaNaM ca sAdhanadUSaNaM dvaMdaikavadbhAvaH / svapakSasiddhiH parapakSanirAkaraNaM / bhAvApahavavAdinAmabhAvakAMte bodhavAkyayorapyabhAvastataH pramANAbhAvAt kena sAdhana kena vA dUSaNaM kriyata iti saMbaMdhaH // 12 / / 1 kutazciduparamate pATho'yaM likhita. pustke| 2 asaditi pATho likhitapustake /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM__ bhAvAbhAvaikAMte virodhaM nirUpyobhayaikAMtAdinAmapi naH kiMcitsaMgacchata ityAha aSTazatI-bahiraMtazca paramArthasat anyatarApAye'pi sAdhanadUSaNaprayogAnupapatteriti prakRtArthaparisamAptau kiM trilkssnnviklpnyaa| na hi saMvRttyA sAdhyasAdhanavyavasthA yuktimatI / zUnyasiddheraparamArthatve punaranirAkRtasadbhAvasya sarvasyAzUnyatAnuSaMgAt / samAropavyavacchede'pi samAnaM / heyopAdeyopAyarahitamayamahIkaH kevalaM vikrozati / saMvRttyAstIti sarUpeNetyayamarthaH ? kRtamanukUlaM / kevalaM vakA Atmano vaiyAtyaM sUcayati / atha pararUpeNa nAsti nAmni vivAdAt etadapi tAgeva / tadetenobhayAnubhayavikalpaH prtyuktH| tadasti mRSAtma neti samAnazcarcaH / saMvRttirvicArAnupapattirityayuktaM / tadabhAvAttatpratipAdanArtha zAstramupadizannupadeSTAra cAvaNayan sarva pratikSipatIti kathamanunmattaH ! sauddhodanereva tAvatprajJAparAdho'yaM lokAtikrAMtaH kathaM vabhUvetyativismayamAsmahe / tamanye punaradyApi kIrtayaMtIti kiM vata paramanyatra mohanIyaprakRteH // 12 // . virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyukti vAcyamiti. yujyate // 13 // . vRttiH-virodhAvyabhicArAt pUrvAparAsaMgatatvAt / na. pratiSedhavacanam / eka AtmA svabhAvo yayostau tathA tayorbhAvastadaikAtmyam / ubhayoH sattvAsattvayoraikAtmyamubhayaikAtmyaM bhAvAbhAvaikyamityarthaH / nyAyo yuktiH. pramANena prameyasya ghaTanA / syAdvAda eva nyAyaH syAdvAdanyAyastasmai vidviSastaM vA vidviSantIti syAdvAdanyAyavidviSasteSAM syAdvAdanyAyavidviSAmanekAMtavairiNAm / atha bhAvAbhAvobhayakAMtapakSadoSadarzanAdavAcyataikAMta AzrIyate ! tathApi doSa eva ata Aha / ucyata iti vAcyaM na vAcyamavAcyaM tasya bhAvo'vAcyatA saiva ekAMto'vidyAdhyavasAyo'vAcyataikAMtastarimannavAcyataikAMte api / shbdaarthyorvaacyvaacktve'pi| uktirvacanaM avAcyamityavaktavyamiti / na yujyate. na ghaTate / syAdvAdanyAyavidviSAM vAdinAmubhayaikAtmyaM na bhavati / virodhAt / vijJAnazUnyavat / tathAvaktavyakAMtapakSe'pi avAcyamityevaM yA uktiH sA'pi na yujyate / sarvathA'vAcyatvAt / ekazabdena ghaTapaTAdivat // 13 // ekahelayA yadi sarvathA sadasadubhayAvaktavyarUpaM tattvaM nAsti. kathaM tItyAha aSTazatI-bhAvAbhAvayorekatarapratikSepakAMtapakSopakSiptadoSaparijihIrSayA sadasadAtmakaM sarvamabhyugacchato'pi vANI vipratiSidhyate / tasyAH parasparaparihArasthitilakSaNatvAt / na.hi sarvAtmanA kaMcidartha saMtaM tathaivAsaMtamAcakSANaH svasthaH svAbhyupagametaranirAsavidhAnakaraNAt zUnyAvabodhavat / trailokyaM vyaktarapaiti nityatvapratiSedhAt-apetamapyasti vinAzapratiSedhAditi vA. tadanyathApetamanyathAstIti syAdvAdAvalaMbanamaMdhasarpavilapravezanyAyamanusarati / yo'pi pakSatrayopakSiptadoSaparijihAsayA sarvathA'vaktavyatattvamavalaMbate so'pi kathamavaktavyaM brUyAt ? naiSa doSaH svalakSaNamanirdezyaM pratyeka kalpanApoDhamityAdivat / tadapyasat yadasataH. samudAhRtaM / yathaivAkSaviSaye'bhidhAnaM nAsti tathAkSAne viSayo naivAsti tatastatra pratibhAsamAnepi na prtibhaaste| na kevalaM viSayavalAt dRSTerutpattiH-api tu cakSurAdizaktezca / tadarthavat karaNamanukartumarhati. ma vAthai vizeSAbhAvAt / darzanasya kAraNAMtarasadbhAve'pi viSayAnukArAnukAritvameva, sutasyeva pitrAkArAmukaraNamityapi vArta svopAdAnamAtrAnukaraNatvaprasaMgAt / ubhayAkArAnukaraNe'pi rUpAdivadupAdAnasyApi viSayatApatteratizayAbhAvAt / varNAdervA tadvadaviSayatvaprasaMgAt / tajanmarUpAvizeSe'pi tadadhyavasAyaniyamAta bhirrthvissytvmitysaarN| darzanasyAnadhyavasAyAtmakatvAdadoSo'yaM pratyakSasyAdhyavasAyahetutvA'dityanirUpitAbhidhAnaM tatrAbhilApAbhAvAt / tadabhAve'pyadhyavasAyakalpanAyAM pratyakSaM kiM nAdhyavasyet / yathaiva hi pratyakSasyAmilApasaMsargayogyatA nAsti tathA tatsamanaMtarabhAvino'pi vikalpasya / tathAhi kiMcitkena cidviziSTaM gRhyamANaM vizeSaNavizeSyatatsabaMdhavyavasthAgrahaNamapekSate daMDivat / nacAyamiyato vyApArAn kartuM samarthaH ! pratyakSabalotpatteravicArakatvAt-pratyakSavat / naitadevaM zabdArthavikalpavAsanAprabhavatvAnmanovikalpasya tatastahI
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 AptamImAMsA kathamakSabuddherUpAdiviSayatvAniyamaH ! tadabhyugame vA tadabhilApasaMsargo'pi tadanumIyate / tasmAdayaM kiMci. tpazyan tatsadRzaM pUrvadRSTaM na smartumarhati tannAmavizeSAsmaraNAt / tadasmarannaiva tadabhidhAnaM pratipadyate / tadapratipattau tena tanna yojayati / tadayojayannAdhyavasyatIti na kvacidvikalpaH zabdo vetyavikalpAbhidhAnaM jagat syAt / tathAhi-bahiraMtarvA gRhItamapyagRhItakalAM kSaNakSayalakSaNasaMvedanAdivata tathAcAyAtamacetanatvaM jagata / sahasmRtirayuktaiva tannAmAkSaramAtrANAmapi kramazo'dhyavasAnAta anyathA saMkulA pratipattiH syAt / nAmno nAmAMtareNa vinApi smRtau kevalArthavyavasAyaH kiM na syAt / tannAmAMtaraparikalpanAyAmanavasthA / tadayamazabdaM sAmAnya vyavasyan svalakSaNamapi vyavasyet / bhedAbhAvAta sAmAnyavat svalakSaNamadhyavasyannabhilApena yojayet tato na kiMcitprameyamanabhilApyaM nAma / pratyakSasyAnabhilApyatve smAte zabdAnuyojanaM dRSTasAmAnyavyavasAyo yadyapekSeta so'rtho vyavahito bhavet tadidriyajJAnAtsAmAnyavyavasAyo na syAta prAzivAjanakatvAt tadaMtareNApi darzanamayaM gauriti nirNayaH syAta anabhilApyasya vizeSasyAnubhave kathamabhilApyasya smRtiratyaMtabhedAta zabdArthayoH saMbaMdhasyAsvAbhAvikatve kathamarthamAtraM pazyan zabdamanusmaret / tadartha vA yato'yaM vyavasAyaH / cakSurAdijJAnasya kathaMcida vyavasAyAtmakatvAbhAve dRSTasajAtIyasmRtirna syAt / dAnahiMsAviraticetasaH svargAdiphalajananasAmarthyasaMvedanavat / kSaNakSayAnubhavavadvA pratyakSe'bhilApasaMskAravicchede kutastadvikalpAbhilApasaMyojanaM yataH sAmAnyamabhilApyaM syAt / naca grAhakapratyakSasmRtipratibhAsabhedAdviSayasvabhAvabhedaH sakRdekArthopanibaddhadarzanapratyAsanetarapuruSajJAnaviSayavataM / tathA ca maMdapratibhAsini tatsaMketavyavahAraniyamakalpanAyAmapi kathaMcidabhidhayatvaM vastunaH siddhamityalaM prasaMgena / tasmAdavAcyatakAMte yadavAcyamityabhidhAnaM tadasamaMjasaM svalakSaNamanirdezyamityAdivat svavacanavirodhAt // 13 // . kathAMcatte sadeveSTaM kathaJcidasadeva tat / / tathobhayamavacyaM ca nayayogAna sarvathA // 14 // ttiH kathaMcit-kena citprakAreNa / te-tava sadeva-bhAva eva / isstt-mtmbhyupetm| kathaMcit-kenacitprakAreNa / asadeva-abhAva eva / tat yadeva sat / tathA tenaiva kenacitprakAreNa / ubhayaM sadasadAtmakam / avAcyamavaktavyam / cakArAtkathaMcidityarthaH / nayasya vakturabhiprAyasya yogo yuktinayayogastasmAnnayayogAdabhiprAyavazAdityarthaH / na sarvathA-sarvakArairna / kimuktaM bhavati-sadasadubhayAvaktavya vastu na bhavati / kiMtu kena citprakAreNa / ___ tadeva svaSTayati anavasthAM ca nirAkaroti uttarakArikayA apazatI-nAvagrahAderanyonyaM svalakSaNavivaikaikAMto jIvAMtaravat svAtmanyapi saMtAnabhedaprasaMgAt / ahamahamikayAtmA vivatAnanubhavannanAdinidhanaH svalakSaNapratyakSaH sarvalokAnAM kaciccitravittikSaNe nIlAdi vizeSanirbhAsavata AtmabhUtAn parasparato viviktAn sahakramabhAvino guNapayAryAnAtmasAtkurvan sanneva / tadekatvAbhAve nIlAdivizeSaniyatadarzananAnAsaMtAnasaMvedanakSaNavAccitrasaMvedanaM na syAt / tathA kramavRttInAM sukhAdInAM matizrutAdInAM vA tAdAtmyavigamakAMte saMtatiranekapuruSavata / nairaMtaryAderavizeSAtsaMtAnavyatikaro'pi kiM na syAt / na hi niyAmakaH kAzcadvizeSo'nyatra bhedAbhedapariNAmAt asaMkare hrssvissaadaadicitrprtiptteryogaat| yakA samanaMtarAvagrahAdisadAdisvabhAvasaMkarapariNAmastathaiva sarvatra cetanAcetaneSu saMpratyatItAnAgateSu, tatsvabhAvAvicchitteH / ataH kathaMcitsaMdeveSTaM / na kevalaM jIvAjIvaprabhedAH sajAtIyavijAtIyavyAvRttilakSaNAH kiMtu baddhikSaNepi kvacidgrAhyagrAhakayoH sitAdinirbhAsAMzaparamANusaMvittayo'pi, parasparaparihArasthitilakSaNatvAt anyathA sthUlazavalAlokanAbhAvAt ,tadekAMzavat / tathAca sakalacetanetarakSaNapariNAmalavavizeSAH parasparavivitAtmanastadanyonyAbhAvamAtraM jagat anyathA sarvathaikatvaprasaMgAt / anvayasya vizeSApekSaNAdabhAvo vA / tadiSTasadeva kathaMcit / na hi bhAvAbhavikAMtayoniHparyAyamaMgIkaraNaM yuktaM / yathaivAsti tathaiva nAstIti vipratiSe
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMdhAt kathaMcitsadasadAtmakaM dravyaparyAyanayApekSayA, viparyaye tathavAsaMbhavAt / sarvathA jAtyaMtarakalpanAyAM tadaMzanibaMdhanavizeSapratipattaratyaMtAbhAvaprasaMgAt / sarvayobhayarUpatve vA jAtyaMtaraprati patterayogAt / tathA cAnavasthAdidoSAnuvaMgaH / tadiSTaM syAdubhayaM, sadbhAvetarAbhyAmanabhilApe vastunaH kevalaM mUkatvaM jagataH syAt vidhipratiSedhavyavahArAyogAt / na hi sarvAtmanAmabhilApyasvabhAvaM buddhiradhyavasyati / na vAnadhyavasAyaM pramitaM nAma gRhI. tasyApi tAdRzasyAgRhItakalpatvAt mUchIcaitanyavat / sarvAtmanAbhidhayatve'pi pratyakSetarAvizeSaprasaMgAt / tathAbhidheyatve'pi satyetarayorabhedaH syAt / svapakSavipakSasyAsatvAt tatvapradarzanAya yatkiMcitpraNayan vastu sarvathAnabhidheyaM pratijAnAtIti kimapyetanmahAdbhutaM, tatkRtAM vastusiddhimupajIvati na ca tadvAcyatAM ceti svadRSTirAgamAtramanavasthAnuSaMgAt // 14 // sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva vipayosAnna cena vyavatiSThate // 15 // vRttiH-sadeva-sattvameva sarva-niravazeSa vizvam / ko necchet-ko na manyate kasya neSTaM ? kiMtu iSTameva sarvasya / svarUpamAtmarUpaM svasya vA rUpaM tadAdiryasya tatsvarUpAdi taccaitaccatuSTayaM caturvikalpa tattathAbhUta / tasmAtsvarUpAdicatuSTayAt / kiM tat ? svdrvysvkssetrsvkaalsvbhaavH| tasmAt / asadeva nAstitvameva vipryaasaat-asvruupaadictussttyaat| asvadravyakSetrakAlabhAvAt / na cet-yadyevaM na / na vyavatiSThate-na ghaTate nAtmasvarUpaM labhata ityarthaH / kimuktaM bhavati-svarUpAdicatuSTayAtsarve sadeva ko necchet / viparyayAdviparyayaM ko necchet ? / yadi punaryenaiva sattvaM tenaivAsattvamiti syAnna kiMcidapi syAt / / zeSabhaMgaprarUpaNArthamAha aSTazatI-syAtsadasadAtmakAH padArthAH sarvasya sarvAkaraNAt / nahi paTAdayo ghaTAdivat kSIrAdyAhAraNalakSaNAmarthakriyAM kurvati ghaTAdijJAnaM vA / tadubhayAtmani dRSTAMtaH sulabhaH / zabdetarapratyayayoH ekAnekavastuviSayayoH, ekAtmasamavetayoH kAraNavizeSavazAt parivRttAtmanoH svabhAvabhede'pi kathaMcidakatvamastyeva vicchedAnupalabdheH / upAdAnasya kAryakAlamAtmAnaM kathaMcidanayatazcirataranivRttAvizeSAt kAryotpattAvapi vyavedazAnupapattestAdRzaM svarUpaikatvamastyeva vizeSAvekSayA tu nAstyeva / na hi paurastyaH pAzcAtyaH svamAvaH, pAzcAtyo vA paurastyaH nirapekSaH / tatra kramo'pi pratibhAsAtizayavazAt prakalpyeta tadekatvAdakramaH kiM na syAt / tadekamanekA kAraM, akramakramAtmakaM, anvayavyatirekarUpaM sAmAnyavizeSAtmakaM sadasatpariNAmaM sthityutpattivinA zAtmakaM svapradezaniyataM svazarIravyApinaM trikAlagocaramAtmAnaM paraM vA kathaMcit sAkSAtkaroti parokSayati vA kezAdivivekavyAmugdhabuddhivat / tAdRzaikacatanyaM sukhAdibhedaM vastu svato'nyataH sajAtIyavijAtIyAdviviktalakSaNaM vibharti-anyathA anavasthAnAt kvacitkathaMcidaniyamaH syAt // 15 // kramAptidvayAd dvaitaM shaavaacymshktitH| __ avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaMgA svahetutaH // 16 // vatti-krameNa paripATyA arpitaM vivakSitaM kramArpitaM tacca tadvayaM dvitayaM kramAptidvayaM tasmAtkamArpitadvayAt / dvAbhyAmitaM dvItaM-dvItameva dvaitaM-dvayAtmakamastitvanAstitvasvarUpaM-kramavivakSitasvaparacatuSTayAdastitvanAstitvasvarUpamityarthaH / saha-yugapat ekahelayA vivkssitsvprctussttyaadityrthH| yadyapi dvayazabdaH samAsAMtarbhUtastathApi tena saMbaMdho'nyasyA'zrutatvAt / avAcyaM-avaktavyamuccArayitumazakyamityarthaH / kutaH ? azaktitaH asAmarthyAt / avaktavyamavAcyamuttaraM-paraM yeSAM bhaGgAnAM te'vaktavyottarAH zeSA anye trayo bhaGgAstrayo vikalpAH / svahetutaH svakIyakAraNAt / ke te svahetavaH svarUpAdicatuSTayAtsahavivakSitasvarUpAdicatuSTayA cAsti cAvaktavyaM / tathA pararUpAdicatuSTayAt , yugapaddarzitasvapararUpAdicatuSTayAcca nAsti cAvAcyam / tathA kramAptisvarUpAdicatuSTayAdhugapadvivakSitasvapararUpAdicatuSTayAccAsti nAsti cAvaktavyaM ca /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| kimuktaM bhavati !- sahetoH syAdasti 1 / syAnnAsti 2 / syAdasti nAsti ca 3 / syAdavaktavyam 4 / syAdasti cAvaktavyam 5 / syAnnAsti cAvaktavyam 6 / syAdasti nAsti cAvaktavyaM ca 7 vastuta ityarthaH // __ astitvAdIn dharmAn yuktitaH samarthya, adhunA teSAmekasminnadhikaraNe'vasthAnasya virodhamantareNa parasparaparihAreNa rUpAdInAmiva yuktitaH samarthanArthamAha- . aSTazatI-svapararUpAdyapekSaM sadasadAtmakaM vastu na viparyAsena tathA darzanAt ,kalpayitvApi tajjanmarUpAdhyavasAyAn svAnupalaMbhavyAvRttilakSaNaM darzanaM pramANAyitavyaM / tathAhi-buddhiriyaM yathA pratyAsatyA kasya cidevAkAramanukaroti tayA tameva niyamenopalabheta nAnyathA pAraMparyaparizramaM pariharet / vilakSaNasyApi vibhramahetuphalavijJAnairvyabhicArAt tadanabhyupagame svAbhyupagamAsiddheH kiMsAdhanaH paramupAlabheta ? / tadekopalaMbhaniyamaH svaparalakSaNAbhyAM bhAvAbhAvAtmanaM prasAdhayati, tadabhAve na pravartayIta nApi nivartayati pramANAMtaravanniSparyAya bhAvAbhAvAbhidhAnaM nAMjasaiva viSayIkaroti zabdazaktisvAbhAvyAt / vacanasUcanasAmarthya vizeSAnatilaghanAt / saMketAnuvidhAne'pi kartRkarmaNoH zaktayazaktayoranyataravyapadezArhatvAt / ayodArubajralekhanavat / anyathA cAkSuSAtvAdayaH zabdAdidharmA na bhveyuH| ato yAvaMti pararUpANi tAvatyeva pratyAtma svabhAvAMtarANi tathA pariNAmAt / dravyaparyAyau vyastasamastI samAzritya caramabhaMgatrayavyavasthAnaM / na khalu sarvAtmanA sAmAnya vAcyaM ? tatpratipattararthakriyAM pratyanupayogAt / na hi gotvaM vAhadohAdAvupayujyate / lakSitalakSaNayA vRttiH kathaMcittAdAtmyena bhavat, saMbaMdhAMtarAsiddheH kArmukAdivat / tAdRzAnupalaMbhAtsaMketo'pi na siddhayet / satApi tAdRzAnyavyAvRttyAtmanA bhavitavyaM anyathA vizeSavatsvabhAvahAniprasaMgAt vizeSANAM vA tadvattato vyAvRtternacAnyApohaH sarvathArthaH zabdasya vikalpasya vaa| sAdhanavacanena nityatvasamAropavyavacchede'pi svalakSaNasyAnityatvAsiddhau sAdhanavacanAnarthakyAt / vikalpAbhidhAnayovastusaMsparzAbhAve svalakSaNardazanasyAkRtanirNayasya vastusannidheravizeSAt kiM kena pramitaM syAt / na hi mithyAdhyavasAyena tattvavyavasthAnaM vastudarzanasamAropavyavacchedayoH anyatarasyApi svatastattvApariniSThitau itaretarAzrayadoSaH / samayAdarzino'pi kvacidanvayabuddhyamivAnanyavahAro tatkAryakAraNavyAtirekavyavasthAyAM guDucyAdyudAharaNapraklaptiM vipryaasyti-|| 16 // astitvaM pratiSedhyenAvinAbhavyekarmiNi / vizeSaNatvAtsAdhayaM yathA bhedavivakSayA // 17 // vRttiH-astitvaM sattvaM pratiSedhyena-nAstitvena avinAbhAvi-nAstitvena vinA na bhavati pRthagbhUtaM nopalabhyata ityarthaH / dharmA Asya santi dharmI ekazcAsau dharmI ca tasminnekadharmiNi / vizeSaNatvAt / upAdhivazAt / samAno dharmaH sadharmastasya bhAvaH sAdharmyamanvayaH / yathA-dRSTAMtapradarzakaH / bhedasya vivakSA'rpaNA tayA ityarthaH / ekadhArmiNi zabdAdau astitvaM nAstitvAvinAbhAvi kutaH? vizeSaNatvAt / yathA kRtakatvAdau sAdhaya vaidhahNa vinA na bhavati / yadvizeSaNaM tatpratiSedhyAvinAbhAvi yathA sAdharmya vyatirekavivakSayA / dvamAdI vizeSaNaM cAstitvaM / tasmAtpratiSedhyadharmAvinAbhAvi // 17 // tathA aSTazatI- samitthamanityaM ceti pratijJAya-abhipretya vA prameyatvAdihetUpAdane'pi vyatireko 'styeva prameyatvasya vastudharmatvAt / khapuSpAdayo'pi tatra vyavahAramicchatA prameyAH pratipattavyA iti na kiMcipramANaM prameyAbhAvasyApi tathAbhAvAnuSaMgeNAvyavasthAprasaMgAt / nacaitadviruddhaM svalakSaNamanirdezyamityAdivat / 1 likhitapustake upAdhitvAditti pAThaH /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jainagraMthamAlAyAM darzane svAkAramanaparyatAM svabhAvakAryapratibaMdhAbhAve prameyatvaM pramANAMtaramavazyamAkarSayati / tato vipratiSiddhametat / naca svalakSaNamevAnyApohaH sarvathAvidhiniyamayorekatAnatvA'saMbhavAt / tatsvabhAvabhedAbhAve ca saMketavizeSAnupapatteH-abhidhAnapratyayavizeSo'pi mAbhUttadanyataravat / tato yAvaMti pararUpANi pratyekaM tAvaMtastatatataH parAvRttilakSaNAH svabhAvabhedAH pratikSaNaM pratyetavyAH / yadi saMbaMdhyatarANi bhAvasvabhAvabhedakAni na syustadA nityatve'pi kasyacitsaMbaMdhyaMtareSu kadAcitkeSu kramazo'rthakriyA na vai vipratiSidhyeta / zakyaM hi vaktuM kramavartIni kAraNAni tattannirvatanAtmakAni iti nityaM svabhAvaM na vai jahAti kSaNikasAmigrIsannipAtaikatamavat / tadetattadA tadA tattatkartuM samarthamekaM svabhAvaM avicalitaM vibhrANaM sahakArikAraNAni svabhAva syAbhedakAni nAnAkAryanibaMdhanAni kAdAcitkAni pratIkSyaMta iti / tadime'rthA vidhipratiSedhAbhyAM saMprativat hAnapratibaMdhamativartate vastuta eva / tato na saMvRtistadvyavahArAya bhedamAvRttya tiSThatIti yuktaM / tadanekasvabhAvAbhAve vinirbhAsAsaMbhavAt Atmani paratra cAsaMbhavinamA kAramAdarzayatIti mugdhAyate sarvatrAsahAyarUpAnupalabdheH / tadiyaM saMvRtiH sAmAnyasAmAnAdhikaraNya-vizeSaNavizeSyabhAvAdivyavahAra nirbhAsAn vibhratI strayamanekarUpatAM pratikSipataM vyavasthApayati / tadvadbhAvAMtarANAmanekAtmakatve vAstavI sAdharmyAdisthitiravizeSeNa vikalpabuddhermithyAtvaM pratijAnaMtaM pratikSipatyeva / yatpunaretadanyato vyAvRttiranAtmikaiveti tanna cakSurAdijJAnasya nirvyavasAyAtmakasya svayamabhUtAvizeSAt / nirNayasya bhAvasvabhAvA'saMsparzinaH sarvathA vastutattvAparicchedAdacchameveti svayamekAMtAnupapatteH / ato'yaM svabhAvaH svabhAvabhedAn vidhipratiSedhaviSayAn vibhrANaH pratyakSetara pramANasamadhigatalakSaNaH pratIyeta / tasmAdyadvizeSaNaM tatpratiSedhyAvinAbhAvi kvaciddhAmaNi yathA sAdharmya bhedavivakSayA, kRtakatvAdau vizeSaNaM cAstitvaM tataH pratiSedhyadharmapratibaMdhI // 17 // nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyakadharmiNi / vizeSaNatvAdvaidharmyaM yathA'bhedavivakSayA // 18 // 15 vRttiH - nAstitvaM pratiSedhyenAstitvenAvinAbhAvi vizeSaNatvAt / yathA vaidharmyamabhedavivakSayA // yatkiMcit vizeSaNaM tatsarvameva pratipakSadharmAvinAbhAvi yathA vaidharmya sAdharmyavivakSayA / hetorvizeSaNaM ca nAstitvaM // 18 // punarapyavirodhaM darzayannAha - aSTazatI-bhedAbhedavivakSayoravastunibaMdhanatve viparyAso'pi kiM na syAt / tataH samaMjasametat / yatkiMcidvizeSaNaM tat sarvamekatra pratipakSadharmavinAbhAvi yathA vaidharmyamabhedavivakSayA hetau / tathA ca tvaM vizeSaNaM - anyathA vyavahArasaMkaraprasaMgAt / na hi svecchApraklRptadharmadharmavyavasthAyAM paramArthAvatAraH syAt / tadasamIkSitatattvArthairlokapratItivazAdbhedAbhedavyavasthitistattvapratipattaye samAzriyata iti vAlAbhilApakalpaM / bhAvasvabhAvoparodhAt // 18 // vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH zabdagocaraH / sAdhyadharmo yathA heturahetuzcApyapekSayA // 19 // vRttiH- vidheyazabdavAcyaH sAdhya ityarthaH / pratiSedhyo nirAkaraNIyaH / dvandvaH / tAvAtmA svarUpaM yasya sa vidheyapratiSedhyAdhyAtmA vizeSyo dharmI pakSa ityekArthaH / zabdagocaraH zabdaviSayaH / sAdhyasya dharmaH sAdhyadharmaH / yathA dRSTAntapradarzakaH / hetuH sAdhanamaheturasAdhanam / api sambhAvanAyAm / apekSayA vivakSayA || vizeSyo vidheyapratiSedhyAtmA zabdagocaratvAt yathA sAdhyadharmo hetuzcAhetuzca bhavati vivakSayA / agnimazve sAdhye dhUmo heturbhavati jalatve sAdhye'heturekasmindharmiNi / evamatrApi yo yaH zabdaviSayaH sa sarvo'pi vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH / yathA sAdhyadharmo heturahetuzcApekSayA / zabdaviSayazca vizeSya tasmAdvidheyapratiSedhyAtmA // 19 //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 AptamImAMsA / zeSabhaMgAn samarthayannAha- aSTazatI - kiMcitkena cidviziSTaM gRhyamANaM vizeSaNavizeSyatatsaMbaMdha lokasthitisaMkalanena gRhyeta nAnyathetyabhiniveze'pi vastuno vidhipratiSedhasvabhAvayoH pratyekaM darzanamavazyaMbhAvi / tato vidhipratiSedhAvAmAnau vizeSasya savikalpakatvaM prasAdhayataH / tataH sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastutvalakSaNaM / astitvanAstitvayordharmI sAmAnyaM tatra tAdAtmyalakSaNaH saMbaMdha: saMbaMdhAMtarakalpanAyAmanavasthAprasaMgAt / tannaitatsAraM, jAtyAdi - matAmetanna saMbhavatyeveti tadabhAva evAsaMbhavAt tathA sati naikAMtena darzana vikalpAbhidhAnAnAM viSayabhedo'sti kathaMcitpratibhAsabhede'pi pratyAsannetarapuruSadarzanavat / tathAhi dhUmAdayaH kRtakatvAdayo vA kvacidagnisalilayorvinAzetarayorvA sAdhanetarasvabhAvAmyAM sAkSAtkriyeran / itarathA hi vizeSyapratipatterayogAt / anApekSAyAM tu virodhaH / tasmAt yadabhidheyaM tadvizeSyaM yadvA vizeSyaM tadabhilApyaM yadvA vastu-tatsarvaM vidheyapratiSedhyAtmakaM yathotpatyAdiH / apekSayA hetuH - ahetuzca sAdhyetarayoH - tathA ca vimatyadhikaraNaM sattvAbhidheyatvAdi // 19 // zeSabhaMgAzca netavyA yathoktanayayogataH + na ca kazcidvirodho'sti munIMdra tava zAsane // 20 // vRttiH - zeSabhaMgAraca avaktavyAdayo netavyA jJAtavyA yojanIyAH / yathoktazcAsau nayazca yathoktanayaH tasya yogastasmAt vizeSaNatvAditi hetorityarthaH / virodho'pi na kazcit / upalakSaNametat / virodha iti saMzayavirodhavaiyadhikaraNyobhayadoSaprasaMgasaMkarAnavasthA'bhAvAnAkSipati ete doSA na saMti / kasmAt? anekAMtatvAdvastunaH / jIvAdipadArthayAthAtmyamananAnmunayasteSAmiMdro bhagavAn kevalI tasya saMbodhanaM he munIMdra / tava zAsane yuSmanmate / anabhilApyAdayo'pi dharmAH kvacidekadharmiNi pratyanIkasvAbhAvAvinAbhAvino vizeSaNatvAt pUrvoktamudAharaNam // aSTazatI - syAdasti syAnnAstIti bhaMgadvayamupayuktaM tadapekSayA zeSatvaM / bhaMgatrayApekSaM vA / yathoktanayayogata iti vizeSaNatvAdInAkSipati / tadanabhilApyAdayo'pi kaciddharmiNi pratyanIkasvabhAvAvinAbhAvinaH pratIyaM vizeSaNatvAdibhyaH pUrvoktamudAharaNaM / nacaivaM sati kiMcidvipratiSiddhaM - anyathaiva virodhAt // 20 // anekAMtAtmakaM tattvaM vyavasthApyaikAMtaM nirAkartumAha evaM vidhiniSedhAbhyAmanadAsthitamarthakRt / neti cenna yathAkAryaM bahiraMtarupAdhibhiH // 21 // 1 vRttiH - evamanena prakAreNa / vidhiniSedhAbhyAmastitvanAstitvAbhyAm / anavasthitamanavadhAritaM yadvastu tadartha kRt-kAryakAri bhavati / neti cet yadyevaM na bhavati / na / yathAkAryaM yathAbhUtaM kAryamupalabhyate tasya kArakaM na syAt / bahiraMtarupAdhibhiH bAhyAbhyaMtarahetubhiH sahitairapi / athavA anavasthitaM zUnyaM ayathAkAryam // atha mataM syAdastItyanenaiva syAcchabdena sarve bhaMgA gRhItAH / kimeteSAM prapacoData Aha aSTazatI - saptabhaMgIvidhau syAdvAde vidhipratiSedhAbhyAM samArUDhaM vastu sadasadAtmakamarthakriyAkAri kathaMcitsata eva sAmigrIsannipAtinaH svabhAvAtizayopapatteH suvarNasya keyUrAdisaMsthAnaM neti cedityAdinaikAMte'rthakriyAM pratikSipati / na tAvatsataH punarutpattirasti / na cAnutpannasya sthitivipattI khapuSpavat / nApyasataH sarvathotpattyAdayastadvat / yadi punaH sAmignyAH prAgvidyamAnasya janma na syAt ko doSaH syAt / tasyA niranvayavinAze niSkAraNasya tathaivotpattirna syAt / na hi nirAdhArotpattirvipattirvA kriyArUpatvAt / sthitivannaitanmaMtavyaM / notpatyAdiH kriyA kSaNikasya tadasaMbhavAt / tato'si heturiti pratyakSAvirodhAt / prAdurbhAvAdimataH cakSurAdibuddhau pratibhAsanAt / anyathA tadviziSTavikalpo'pi mAbhUt na hi daMDapuruSasaMbaM
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| dhAdarzane daMDIti vikalpaH syAt / tasmAtsUktaM yadekAMtena sadasadvA tannotpatturmahati vyomabaMdhyAsutavata / iti / kathamidAnImanutpannasya gaganAdeH sthitiH iti cet n-anbhyupgmaat| dravyanayApekSayA, paraprasiddhayA vA udAharaNaM // 21 // dharme dharme'nya evArtho dharmiNo'naMtadharmaNaH / aMgi ve'nyatamAMtasya zeSAMtAnAM tadaMgatA // 22 // vRttiH-dharme dharme dharmanirdeze / bhane bhaGge iti vA pAThAMtaraM / anya evArtho'pUrva evArthaH / kutaH ? dharmiNo vastunaH / anaMtA dharmAH svabhAvA yasya so'naMtadharmA tasyAnaMtadharmaNaH / aMgitve pradhAnatve / anyatamAMtasyAstitvAdInAM madhye ekatamasya / zeSAMtAnAM parizeSadharmANAM nAstitvAdInAM / tattasmAt / aMgatA apradhAnatA / athavA tadAMgatA iti pAThAMtaram / tadA tasminkAle / zeSANAmapradhAnatA / ataH punaruktatA nAsti / athavA sunayasaptabhaMgInirUpaNArthamiyaM kArikA, saMkSepArthA ceyaM // 22 saptabhaMgI yojayAnnAha aSTazatI-yadi punaH pratyupAdhi paramArthataH svabhAvabhedo na syAt tadA dRSTe'bhihite vA pramANAMtara muktayaMtaraM vA nirarthakaM syAt / gRhItagrahaNAtpunaruktezca svabhAvAtizayAbhAvAt, sadutpatrikRtakatvAdeH pratyanIkasvabhAvavizeSAbhAvAt / yAvaMti pararUpANi tAvaMtyastatastato vyAvRttayaH pratyekamityeSApi kalpanA mAbhUt / satAM hi svabhAvAnAM guNapradhAnabhAvaH syAt / tataH parikalpitavyAvRttyA dharmAtaravyabasthAnaM pariphaguprAyaM vastusvabhAvAbhAvaprasaMgAt / tatheMdriyabuddhayo'pi svalakSaNaviSayA mAbhUvan , kevalaM vyAvRttiM pazyeyuH, adRSTe vikalpAyogAt / atiprasaMgAca // 22 // ekAnekavikalpAdAvuttaratrA'pi yojayet / prakriyAM bhaMginImanAM nayanayavizAradaH // 23 // vRttiH-nayavizArado nayaH pramANaparigRhItArthaikadeze vastvadhyavasAyastasminkuzalaH / nayaiH svahetubhirvizeSaNatvAdibhiH / enAM prakriyAm / bhaginIM bhaMgavatI bhaMgabahulAM / uttaratrApi iha Urdhvamapi / yojayeduddhATayet // ka ! ekazca anekazca tAveva vikalpoM tAvAdiryasya tasminnekAnekavikalpAdau / kathaM ? syAdekaH / syAdanekaH / syAdekazcAnekazca / syAdavaktavyaH / syAdekazcAvaktavyaH / syAdane kazcAvaktavyazca / syAdekazyAnekazcAvaktavyazca / evamanena dvaitAdvaitAdiSu yojyaM // 23 // sadAyekAMteSu doSamudbhAvyaivamadvaitekAMta dUSayitumAha aSTazatI-syAdekaM sadvyanayApekSayA / yadyapi vizeSAH parasparavyAvRttapariNAmAH kAlAdibhede'pi sadUpAviziSTAccitrajJAnanIlAdinirbhAsavat syAdanekatvamAskadaMti / na hi saMkhyAsaMkhyAvatobhaidenAdRSTau vizeSeNavizeSyavikalpaH kuMDalivat / kSIrodakavadatadvedini-naca bhedaikAMte tadvattAsti vyapadezanimittAbhAvAt / anavasthAprasaMgAcca / tasmAdayaM kathaMciMdava saMkhyAsaMkhyAvatoH svabhAvabhedaM pazyati tadviziSTavikalpanAt / kvacinirNaye'pyanyatra saMzayAd, varNarasAdivat // 23 // ityAptamImAMsAbhASye prathamaH paricchedaH / 1 / adRSTavikalpAyogAt pAThoyaM kha, pustake / 2 pazyan pazyatIti kha. pustake paatthH|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMadvaitakAMtapakSe'pi dRSTo bhedo virudhyate / kArakANAM kiyAyAzca naikaM svasmAtmajAyate // 24 // vRttiH-advaitamevetyekAMto'sadgrahaH sa eva pakSo jijJAsitavizeSo dharmI tasminnapi dRSTo bhedaH pratyakSapramANaparicchinnaM nAnAtvaM lokaprasiddhaM vA / virudhyate mithyA bhavet / kArakANi kAdIni kriyA AkuMcanAdikA pAkAdikA vA eteSAM paraspareNa "iyaM kriyA imAni kArakANi idaM kartRkArakamidaM karmetyAdi / iyaM dahanakriyA iyaM pacanakriyetyAdi / cazabdAdidaM pramANamidaM paricchedyaM vastu " iti bhedo na syAt / kutaH ? neti ekAMtapratiSedhavacanam / ekamasahAyam svasmAdAtmanaH / prajAyata utpadyate // 24 // . tathaivamapi. aSTazavI-sadAyekAMteSu doSodbhAvanamAbhihitaM / advaitakAMtAbhyupagamAt na tAvatAnekAMtasiddhiriti cet ! na prtykssaadivirodhaat| na hi kasyacidabhyupagamamAtraM pramANasiddha kriyAkArakabhedaM pratiruNaddhi kssnnikaabhyupgmvt| na svato jAyate parato vA api tu suSuptAyate pratipattyupAyAbhAvAt / tasmAt yadRSTaviruddhaM tana samaMjasaM / yathA nairAtmyaM / viruddhayate ca tathA'dvaitaM kriyAkArakabhedapratyakSAdibhiH // 24 // karmadvaitaM phaladvaitaM lokadaitaM ca no bhavet / vidyAvidyAdvayaM na syAt baMdhamokSadvayaM tathA // 25 // vRttiH-zubhakarmAzubhakarmeti dvaya na syAt / puNyamidaM pApamidaM ihalAkaH paraloko jJAnamajJAna baMdho mokSazca jIvapradezakarmapradezAnyonyAzleSo baMdhaH / aSTavidhakarmamokSo mokSa ityevamAdi na syAt / / pramANAdadvaitaM nirAkartumAha aSTazatI-pramANapratyanIkaM svamanISikAbhiradvaitamanyadA kiMcitphalamuddizya auracayet / anyathA tatpratipattipravartanAyogAtprekSAvRtteH / tathAhi puNyapApasukhaduHkhehaparalokavidyatarabaMdhamokSavizeSarahitaM prekSApUrvakAribhiH-anAdaraNIyaM yathA nairAtmyadarzanaM / tathA ca praistutaM // 25 // hetoravaitasiddhizcevataM syAddhetusAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAvato na kiM // 26 // vRttiH-advaitasya siddhiH kiM hetorAhosvidvacanamAtrAt ? yadi hetoridaM sAdhanamidaM sAdhyamiti dvataM syAt / sAdhanamaMtareNAdvaitasya siddhizcedevaM vacanamAtrAdvaitaM kasmAnna syAditi samAnaM // 26 // punarapyadvaitaM nirAkartumAha aSTazatI-yadasiddhaM tanna hitepsubhiH-ahitaM jihAsubhirvA pratipattavyaM / yathA zUnyakAMtaH / tathAcAsiddhamadvaitamityatra nAsiddho hetuH / tAtsaddhiryadi sAdhanAt ? sAdhyasAdhanayostarhi dvaitaM syAt / anyathA advaitasiddhivat dvaitasiddhiH kathaM na syAt ! svAbhilApamAtrAdarthasiddhau sarva sarvasya siddhayet // 26 // __ advaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunaa| ___ saMjhinaH pratiSedho na pratiSedhyAhate kacit // 27 // vRttiH-dvaitAdvinA na bhavatyadvaitaM / yathA ahaMturhetumaMtareNa na bhavati / saMjJino nAmavataH pratiSedhyamaMtareNa pratiSedho yasmAt / yo yaH saMjJI tasya tasya pratiSedhyamaMtareNa pratiSedho na bhavati / yathA kusumamaMtareNa AkAzAdau kusumasya / saMjJi cAdvaitaM tasmAdvaitena vinA pratiSedho na bhavati / / 27 // 1 ityato'gre pramANAdi na syAdityapi paatthH| 2 / Arabhayet pAThaH kha. pustke| 3 / prakRtamityarthaH /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| 19 adhunA sarvathA sarvapadArthapRthaktvaikAMtavAdivaizeSikAdimattakadarthanArthamAha aSTazatI-advaitazabdaH svAbhidheyapratyanIkaparamArthApekSA-nApUrvIkhaMDapadatvAt ahetvabhidhAnavat / nAtra kiMcidatiprasajyate tAdRzo natro vastupratiSedhanibaMdhanatvAt / sarvatra pratiSedhyAdate saMjJinaH pratiSedhAbhAvaH pratyetavyaH / / 27 // iSTamadvaitakAMtApavAraNaM pRthaktvaikAMtAMgIkaraNAt iti mAvadIdharat / pRthaktvaikAMtapakSe'pi pRthaktvAdapRthakkRtau / pRthaktve na pRthaktvaM syAdanakastho basau guNaH // 28 // - vRttiH-yadyapyadvaitaikAMtapakSe doSabhayAt pRthaktvamityekAMtapakSo'bhyupagabhyate tathApi pRthagguNAttAvapRthagbhUtAvabhyupagantavyau guNaguNyAdI / anyathA tasmAdapi yadi tau pRthak bhinnau syAtAM tadAnIM pRthaktvAkhyoguNo na syAt ? kutaH / yato'nekastho. hyasau guNo dRSTa ityarthaH na ca tayoH pRthaktvaguNaH pRthaggatiH sarveSAmabhAvaH syAt / tasmAt bhedapakSo'pi naH zreyAn // idAnI pRthaktvaikAMtavAdivizeSamAyAsu kSaNikatvakrAMtakadarthanArthamAha aSTazatI-pRthagabhUtapadArthebhyaH pRthaktvasya pRthagbhAve teSAmapRthaktvaprasaMgAt / tadguNaguNinoratA: dAtmye ghaTapaTavad vyapadezo'pi mAbhUt saMbaMdhanibaMdhAMtarAbhAvAt / pRthaktvamanyadvA pRthagbhUtamanaMzaM-anekastheSu ni paryAyaM vartate-iti duravagAhaM // 28 // saMtAnaH samudAyazca sAdharmya ca nirNkushH| pretyabhAvazca tatsarva na syAdekatvAnihave // 29 // vRtiH-ekatvasya sAdRzyasya kathaMcittAdAtmyasya / nihavo'pahnutinirAkaraNam / athavA ekazabdo dravyavacano'yaM tataH svArthikastvapratyayaH tasminnekatvanihave | kramabhAvinA kAraNatadvatAmAlInakamandakamadhurakAdInAM gorasajAtimajahatAmuttarottarapariNAmapravAhaH saMtAno na syAnna, bhavet / tathA rUparasAdInAM dharmANAM sahabhuvAM niyamato yugapadutpAdavyayabhAjAmakasminnavasthAnaM samudayo na syAt yadyanekAMtAtmakaM dravyaM na syAt / tathA zabdaghaTAdInAM sAdharmya ca na syAt / mRtvA'mutra prANinaH prAdurbhAvaH pretyabhAvaH so'pi na syAt / niraMkuzo nirbAdho'skhalitarUpaH sarvatra sbNdhniiyH| cazabdena. pratyabhijJAnAdayo'pi na syuH / tadetatsarve na. syAditi samudAyana nirdezAt yathAyogyaM sabaMdho bhavati / somaanynirdeshaannpuNskliNgtaa| punarapi bhedaikAMte. dUSaNamAha apazatI-kAryakAraNayoH pRthakvaikAMte kAryakAlamAtmAnamanayataH: kAraNatvA'saMbhavAttadanutpatteH kutaH saMtatiH ? pUrvAparakAlabhAvinorapi hetuphalavyapadezabhAjoratizayAtmanoranvayaH saMtAnaH kvacitkSaNAMtare nIlalohityadinirbhAsaciaukasaMvedanavat kathaMcidekatvameva. bhavitumarhati / tadavayavapRthaktvakalpanAyAM citrAna so bhAt pRthagavAMtaraviSayAnekasaMtAnakakSaNavat tatra pratyAsattivizeSa:kathaMcidaikyAt ko'paraHsyAt ?anyathA vedyavedakAkArayorapi pRthaktvaikAMtaprasaMgAta / svabhAvabhede'pi. sahopalaMbhaniyamAtkathaMcidabhedAbhyupagame kathaMmekasaMtAnasaMvidAM samanaMtaropalaMbhaniyamAtkathaMcidaikyaM na syAt / tatra. yathA pratyAsatyA saMtAnaH samudAyazca tathaiva kathaMcidaikyamastu / na hi tAdRzAM sAdharmyamanyadanyatrAtmasAMkAryAt / ekajJAnanirbhAsavizeSANAM mithaH svabhAvabhede'pi yathaikatvapariNAmaH svabhAvato'naMkuzaH-tathA pretyabhAvAdiSu saMtAnAnvayaH paramArthaikatvamAtmasa:kvajIvAdivyapadezabhAjanaM svabhAvabhedAnAkramya svAmivadananyatra vartayati // 29 // 1 abhimatamadvaitakAtapratiSedhaH ityrthH| srvmitytretyrthH| 3 / mA bhUditi kha. pustake pAThaH /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ w' sanAta majaina prathamAlAyAM sadAtmanA ca bhinnaM cet jJAnaM jJeyAdvidhA'pyasat / jhAnAbhAve kathaM jJeyaM vahiraMtazca te dviSAM // 30 // vRti::- tathA caitanyasvarUpeNa jJeyAtprameyAt jJAnamavabodho bhinnamanyaccedyadi sadAtmanA cAstitvarUpeNApi pRthak syAt / dvedhA'pi jJAna jJeyaM cAsatsyAt / abhAvaH syAt / kutaH ? jJAnAbhAve bodhazUnye kathaM jJeyam / bahirbrAhyaM / antaH ataraGgaM ca / te dviSAM tubhyaM dviSatAM mithyAdRzAm / yasmAjjJAne sati 'jJeyaM viSayatvAt, jJeye sati jJAnaM ca bhavati tatparicchedakatvAt / tasmAt jJAnaM kathaMcidabhinnameSitavyaM sadAdyAtmanA'nyathA'vastu syAt / . sArthavizeSasya vAcyavAcakateSyate tasya pUrvamadRSTatvAtsAmAnyaM tvapadizyate zabdairityabhiprAyavato matamAzritya tatkadarthayitumAha azI- viSayiNo viSayAtkathaMcitsvabhAvabhede'pi sadAdyAtmanA tAdAtmyaM bodhAkArasyeva viSayAkArAt, vizeSAbhAvAt / anyathA jJAnamavastveva khapuSpavat / tadabhAve bahiraMtarvA jJeyameva na syAt tadapekSatvAt // 30 // sAmAnyArthI giro'nyeSAM vizeSo nAbhilapyate / sAmAnyAbhAvatasteSAM mRSaiva sakalA giraH // 31 // vRti:- : - atha mataM sAmAnyamasmAbhiriSyate kiMtu zabdagocaratvAdavastu, ata Aha / sAmAnyaM vikalpeneSTho'rtho vAghyo yAsAM tAH sAmAmyArthAH / giro vAcaH / anyeSAM mithyAdRzAM / yatastAbhirvizeSo yAthAtmyaM svalakSaNaM nAbhilapyate / yadyevaM sAmAnyaM teSAmavastu atastasyAbhAvAtsakalAH samastA giro vacanAni mRSaivAsatyarUpA eva ato na vAcyaM nApi vAcako'numAnAbhAvaH // 31 // ubhayaikAMtaM nirAkartukAmaH prAha aSTazatI-vizeSANAmazakyasamayatvAt-asaMketitAnabhidhAnAt vizeSadarzanavattadbuddhAvapratibhAsanAt arthasaMnidhAnAnapekSaNAcca, svalakSaNamanabhidheyaM sAmAnyamastu ? ucyata iti vastu nocyata iti syAt / tataH kiM zabdoccAraNena saMketana vA ? gozabdo'pi hi gAM nAbhicatta yathAzvazabdaH / tathAca maunaM yatkiMcidvA vacanamAcarat vizeSAbhAvAt / asti vizeSaH kathaM svArtha nAbhidadhIta na vai paramArthaikatAnatvAt abhidhAnaniyamaH kiMtUpAdAnavizeSAt ? ityapi vArta avikalpe'pi tathaiva prasaMgAt / tadevamanavadhAritAtmakaM vastusvalakSaNamApanapadyeta / nAvazyamiMdriyajJAnaM - arthasaMnidhAnamapekSate viplavAbhAvaprasaMgAt / nApi vizAdAtmakameva dUre'pi tathApratibhAsa prasaMgAt / yathArAt / kSaNabhaMgAdisAdhanavacanamanyadvA na kiMcitsatyaM vakturabhipretamAtra sUcitatvAt / pradhAnezvarAdisAdhanavAkyavat / sadarthApratipAdanAdvA prasiddhAlIkavacanavat / dRzyavikalpArthAkArayoH kathaMcidapyatAdAtmye svalakSaNaM sarvathAnavadhAritalakSaNaM dAnAdiceteodharmAdikSaNavat kathaM saMzIti mativarteta / vikalpAnAM cAvastuviSayatvAdavikalpelararAzyorarthetaraviSayatvamanyadvA svAMzamAtrAvalaMbinA vikalpAMtareNa pratyetIti suparibodhaprajJo devAnAMpriyaH / svata eva vikalpasaMvidAM nirNaye svalakSaNaviSayo'pi vikalpaH syAt / paratazcet? anavasthAnAdapratipattiH / ato'rthavikalpo'pi mAbhUt ityaMvakalpaM jagatsyAt / nacAyaM parokSabuddhivAdamatizete svayamanirNItena nAmAtmanA buddhirartha vyavasthApayatIti suvyavasthitaM tattvaM / na vai svarUpaM pararUpaM vA buddhiradhyavasyati nirviSayatvAdibhrAMteH / idamato bhrAMtataraM bahiraMtazca sadbhAvAsiddheH / svaparasvabhAvapratipattizUnyena svaparapakSasAdhanadUSaNavyavasthAM pratyetIti kimapi mahAdbhutaM // 31 // 2 tAthAgatamate svalakSaNaviSayaM pratyakSaM sAmAnyaviSayaM cAnumAnaM tatazca sAmAnyAbhAve 1 jJeyaM bhavatItyarthaH / SmAnAbhAvaH syAdetyetadarthaH /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptarmAmAMsA / virodhAtrobhayekAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyatekAMte'pyukti vAcya miti yujyate // 32 // bRttiH-atha mataM yadyakaike doSa ubhayakAtmyameSitavyamiti dUSaNamAha / ekatvapRthaktvaparapratsanIkasvabhAvadvayasambhavo'pi na saMbhavati astitvanAstitvavat pratiSedhAt / ekenaikasya nirAkRtatvAt / athAvAcyamiSyate tadapi na / avAcyatve yeyamuktiH sA'pi na saMbhavati mithyAdRzAM / / ___sAmAnyavizeSau parasparAnapekSAvanyAbhyupagatau nirasya tau sApekSau satAvarthakriyAM kuruta ityasyArthasya pratipAdanArthamAha aSTazatI-astitvanAstitvaikatvAnekatvavat pRthaktvetarapratyanIkasvabhAvadvayasaMbhavo'pi mAbhUta vipratiSedhAta / na khalu sarvAtmanA viruddhadharmAdhyAsosti tadanyonyavidhipratiSedhalakSaNavAd, baMdhyAsutavat | sarvathAnabhilApyatattvAbhyupagame'pi yadetadanabhilApyaM tattvamiti tadvyAhaMnyata // 32 // anapele pRthaktvaikya vastu yhetutH|| tadevaikyaM pRthaktvaM ca svabhedaiH sAdhanaM yathA // 33 // vRttiH-parasparAnapekSe pRthaktvaikye sAmAnyavizeSAvavastu arthakriyAkAri na bhavati dvayahetobhyAM / kathaM ! yadyadvizeSazUnyaM tattannAsti yathA kharaviSANaM sAmAnyaM ca tathA parapArakalpitaM / tasmAnnAsti vizeSaH sAmAnyazUnyatvAt / svaraviSANavizeSavat / ityanena hetudvayena sAmAnyavizeSayoravastutvaM sAdhanIyaM / tadeva vastu aikya-sAmAnya-vizeSazca pRthaktvaM ca dvayAtmakaM / kutaH ? avirodhAt / yathA sAdhanaM hetuzAnaM vAkyaM vA svabhedaiH svadharmaiH pakSadharmAnvayavyatirekAdibhibhinnamekaM bhvti| . nanu tadevaikyaM pRthaktvaM ca kathaM ? yAvatA viruddhametat , aSTazatI-ekatvapRthaktve'nekAMtataH staH pratyakSAdivirodhAt iti spaSTayati-pRthaktvakatve tathAbhUte na stAM-ekatyapRthaktvarahitatvAd vyomakusumAdivat / sApekSatve hi tadevaikyaM pRthaktvamityaviruddha sapakSavipakSayorbhAvAbhAvAbhyAM sAdhanavat / svabhedaivI saMvedanavat / sAraMbhakAvayavervA ghaTAdivat / tAdRzaM hi sAdhanaM svArthakriyAyAstadaMtareNApi pAThAMtaramidaM bahusaMgRhItaM bhavati // 33 // satsAmAnyAttu sarvaikyaM pRthaka dravyAdibhedataH / bhedAbhedavivakSAyAmasAdhAraNahetuvat // 34 // vRttiH-sato'stitvasya sAmAnyaM yattattathA tasmAcca sarvasyaikyameva / dravyAdibhedaidavyaparyAyaguNAdibhedairathavA dravyakSetrakAlabhAvabhinnaM pRthaktvAdeva / bhedazcAbhedazca tayorvivakSAyAM kriyamANAyAmasAdhAraNahetuH zrAvaNatvaprANAdimattvAdistadvat / yadyapyatrAnvayo nAsti tathApyanyathAnupapattivalena siddhamiti // 34 // keSAMcidvidyamAnasyAvivakSA'vidyamAnasyava vivakSA anyeSAM vaiyAkaraNAnAM vidyamAnasyaiva vivakSA nAvidyamAnasya, anyeSAM vivakSA nAstItyetanmatanirAkaraNAyAha- . ____ aSTazatI-sarvArthAnAM samAnapariNAme'pi kathamaikyaM bhedAnAM svabhAvasAMkAnupapatteH / yathaikabhedasya svabhAvavicchedAbhAvAt / anyathaikaM sadanyadasatsyAta ? tatsamaMjasaM sarvamekaM sadavizeSAta iti / tasyaiva sato dravyAdibhedAt pRthaktvaM / udAharaNaM pUrvavat // 34 // 1 abhinnsyetyrthH|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMvivakSA cAvivakSA ca vishessye'nNtdhaanni| sato vizeSaNasyAtra nAsatastaistadarSibhiH // 35 // vRttiH-sato vidyamAnasya vizeSaNasyAstitvAdevivakSA, cAvivakSA ca / nAsato nAvidyamAnasya kriyate / kaistadIrthabhirvivakSAprayojanavadbhiH / atrakasmin / kutaH ! lokaprasiddhametat / ____ kasyacidbhedaH saMvRtikalpito'nyasyAbhedaH saMvRtikalpita ityetAM durAgamavAsanAjanitAM vipratipatti nirAkartumAha____ aSTazatI-vidhipratiSedhadharmANAM satAmeva vivavakSetarAbhyAM yogastadarthibhiH kriyeta anyathA arthaniSpamerabhAvAt upacAramAtraM tu syAt / nacA'gnirmANavaka ityupacArAtpAkAdAvupayujyate / tadekaikazaH parasparavyAvRttayo'pi pariNAmAvizeSAH // 35 // pramANagocarau saMto bhedAbhedI na sNvRtii| tAvekatrAviruddhI te guNamusyavivakSayA // 36 // vRttiH-bhedAbhedI pramANagocarau-pramANaviSayau saMto-bhavaMtau saMvRtirUpAvaparamArtho na pramANavika yatvAt / atastavAgema tAvekakasmin dharmiNi na viruddhau / guNavivakSayA apradhAnavivakSayA / mukhyAvayakSayA pradhAnavivakSayA / dRzyate ca loke pradhAnApradhAnavivakSA yathA'nudarA kanyetyAdi // 36 // .. nityatvakAMtaM nirAkartukAma Aha azzanI-pramANamavisaMvAdijJAnamanadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt / tadevaM sati bhedamabhedaM vA nAnyo 'nyarahitaM viSayIkaroti / na hi bahiraMtarvA svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA tathaivopalabhAmahe yathaikAMtavAdibhirAmnAyate / sUkSmasthUlAkArANAM sthUlasUkSmasvabhAvavyatirekeNa pratyakSAdAvapratibhAsanAt tatra svabhAvAMtarasya prAdhAnyavivakSAmAM-AkArAMtarasya guNabhAvaH syAt / ghaTo'yaM parimANavo rUpAdayo veti // 36 // iti AptamImAMsAbhASye dvitIyaH paricchedaH / nityatvakAMtapakSe'pi vikriyA nopapadyate / mAgeva kArakAbhASaH kva pramANaM kva tatphalam // 35 // vRttiH-uktapakSadoSabhayAnnityatvakAMtapakSa AzrIyate tatrApi sato bhAvasyAMtarAvAptirvikriyA sA nopapadyatana ghaTata ityarthaH / atta eva kAraNAt kArakANi karnAdIni teSAmabhAvaH zUnyatA / prAgeva pUrvameva / tasminabhAva kArakavizeSapramANavastuyAthAtmyapratipAdaka ka tasmin kiMtu na kacidapi / tadabhAve ka pramANaphalmapakSAhAnopAnAdikam ? // 37 // . . mAbhUdvikriyA vyaMgyavyaMjakabhAvo bhaviSyatyata Aha aSTazatI-sadasadaikatvapRthaktvaikAMtapratiSedhAnaMtaraM nityatvaikAMtapratikSapaH / pUrvAparastrabhAvaparihArAvAptilakSaNAmarthakriyAM kauTasthye'pi buvANaH kathamanunmattaH ! kArakajJApakahetuvyApArAsaMbhavAta / pariNAmavivadhivisthAvikArANAM svabhAvAyatvAt / tadetadvinAzotpattinivAraNamabuddhipUrvakaM pratyakSAdivirodhAt kSaNikaikAMtakt / / 37 // pramANakArakaiyaktaM vyaktaM cediMdriyArthavata / te ca nitye vikArya kiM sAdhoste zAsanAdahiH // 38 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| vRttiH-pramANAni pratyakSAdIni / kartRkarmakaraNasaMpradAnApAdAnAdhikaraNAni kArakANi tairvyaktaM prakAzivaM vyaMjitaM kRtaM / vyaktaM mahadAdi / yatheMdriyaizcakSurAdibhirartho viSayaH / cedyadyevaM / te ca vyaMgyavyaMjake nitye avicalitakarUpe / kiM vikArya yAvatA hi na kiMcidapi / tava sAdhormuneH zAsanAt pravacanAt / bahiraMteSvayameva hi vikAro yo vastunyanyathAbhAvo vyakirapyanyathAbhAvaH avyaktAnya tamanyat / tava zAsane punaH sarva sughaTam / punarapi kadarthayitumAha aSTazatI-atha mataM-pramANakArakANi vyavasthitameva bhAvaM vyaM jayaMti / cakSurAdivatsvArdhaM tato na kiMciddhipratiSiddhaM / viSayavizeSavijJAnAdeH zAzvatatvAnna kiMcid vyaktArtha pazyAmaH / kathaMcidapUrvotpattI tadekAMtavirodhAt tadabhAvavikA-nupapatteH / na vai kiMcidviruddha kAryakAraNabhAvAbhyupagamAt itynaalocitsiddhaaNtH|| yadi satsarvathA kArya puMvannotpatumarhati / / pariNAmapraklaptizca nityatvakAMtavAdhinI // 39 // vRtti:-asatkiMcidapi nopapadyate sarva sarvatra sarvasmAdata Aha / yadi sarvathA vizvaprakArairyathA zaktyAtmanA evaM vyaktAtmanApi kArya ghaTAdikaM sat vidyamAnaM pumAniva puMvat sAMkhyaparikalpitapuruSavat / notpaktuM no prAdurbhavitumarhati yogyaM bhavati / yadyatsarvathA sat na tadutpadyate yathA sAMkhyapuruSaH sacca sarvathA kArya tsmaannotpdyte| atha vyavasthA tasya dravyasya dharmAtaratyAgairdhamAMtaropajanitaH pariNAma iSyate ? ata Aha pariNAmasya praklRptiH kalpanA samarthana ca sarvasya nityatvamiti yo'yamekAMtastasya bAdhinI nirAkaraNazIlA virodhinI ityarthaH / ato bandhamokSAdikamatra na saMbhavati nityatvAtprakRtipuruSayostava mate punaH saMbhavatItyAha aSTazatI-na tAvatsataH kAryatvaM caitanyavat / nApyasataH siddhAMtavirodhAt gaganavakusumavat / nAparamekAMtaprakArAMtaramasti / vivartAdeH pUrvottarasvabhAvapradhvaMsotpattilakSaNatvAt / tadetatrailokya vyakterapaiti nityasvapratiSedhAt-apetamapyasti vinAzapratiSedhAt ityanekAMtoktiraMdhakharpavilapravezanyAyamanusarati // 39 // puNyapApakriyA na syAt pretyabhASaH phalaM kutH| paMdhamokSau ca teSA na yeSAM tvaM nAsi nAyakaH // 40 // vRttiH--maitrIpramodakaruNAdikriyA'bhAve kutaH puNyahatutvAt puNya / hiMsAdirazubhapariNAmaH pApahetutvAtpApaM / tayoH kriyA kSayopArjanaM na syAnna bhavet ata eva kriyA'bhAva kutaH pretyabhAvaH ? janmAMtaraphalaM ca sukhaduHkhAdirUpaM kutaH ? baMdhaH karmaNA'svataMtrIkaraNaM mokSaH svAtmopalabdhiH etau ca dvau teSAM na yeSAM tvaM nAsi-na bhavasi nAyakaH prabhuH ? kimuktaM bhavati etatsarvaM tvacchAsana eva nAnyeSAM nityatvavAdinAM kutaH ? vikriyA'bhAvAt // - na kevalaM nityaikAMta eteSAmabhAvaH kiMtu aSTazatI-naitatprekSApUrvakAribhirAzrayaNIyaM puNyapApapretyabhAvabaMdhamokSavikalparahitatvAt nairAtmyAdivat / na caitatkvacidekAMte saMbhavati // 40 // kSaNikaikAMtapakSepi pretybhaavaadysNbhvH| pratyabhijJAdyabhAvAna kAryAraMbhaH kutaH phalaM // 41 // vRttiH-kSaNiko niranvayavinAzaH sa evaikAMtapakSastasminnapi pretyabhAvAdInAM janmAMtarAdInAmasaMbhavo 'bhAvaH / pratyabhijJA sa evAyamiti jJAnaM sA. AdiryeSAM te pratyabhijJAdayasteSAmabhAvastasmAna kAryAraMbha o
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 sanAtanajainagraMthamAlAyAMdanabaTAderAraMbha AdikriyA / ataH kutaH phalaM samarpaNAdikaM parihAro'niSTasya / asmAdatakArya bhaviSyati nAnyasmAdetadapi na saMbhavatyeva / Adizabdena paryAlocanAdhyavasAyAdInAM grahaNaM / yadi kazcit sthiraH kartA syAdupAdAnAdInyapi yadi sthirANi saMtyasya kAryasya, etadyoga eva tanirAkaraNamapi / kathaMcidyadi kAryarUpeNa pariNamati tadA sarva sughaTaM nAnyathA // 41 // tatra kAraNe kArya manAgapi nAstIti cedata Aha aSTazatI-kSaNakSayakAMtadarzanaM-ahitaM, asaMbhavatpratyabhAvAditvAt ucchedaikAMtavat / dhrauvyakAMtAbhyupagamavadA / bhinnakAlakSaNAnAmasaMbhavadAsanatvAt akAryakAraNavat / na vinaSTaM kAraNamasattvAciratarAtItavat / samanaMtaratve'pyabhAvAvizeSAt / na ca pUrvasyottaraM kArya tadasatyeva hi bhAvAt vastvaMtaravat atikrAMtatamavadvA nahi samarthe'smin sati svayamanupitsoH pazcAdbhavatastatkAryatvaM ? samanaMtaratve vA nityavat / kAraNAbhAvAvizeSe'pi kAryopattisamayaniyamAvaklaptau kasyacit kauTasthaye'pi tatkAraNasAmarthyasadbhAvAbhedepi kAryajanmanaH kAlaniyamaH kiM na syAt / vizeSAbhAvAt / tathA cAkasmikatvaM syAt / ubhayatrAvizeSeNa kathaMcidanupayoge'pi kvacid vyapadezakalpanAyAmanyatrApi kiM na bhavetkSaNasthitiH- / eko'pi bhAvo'nekasvabhAvaH citrakAryatvAt nAnArthavat / na hi kAraNazaktibhedamaMtareNa kAryanAnAtvaM yuktaM rUpAdijJAnavat / anyathA rUpAdernAnAtvaM na siddhayet cakSurAdisAmigrIbhedAt tajjJAnanirbhAsabhedo'vakalpeta / yugapadekArthopanivaddhadRSTInAmapi bhavitavyameva pratibhAsabhedena kAraNasAmigrIbhedAt / anyathA darzanabhedo'pi mAbhUt / pratyAsannetarayorvezadyetaranirbhAsopalabdheH / seyamubhayataH pAzArajjuH / sakRtkAraNasvabhAvabhedamaMtareNa yadi kAryanAnAtvaM kramazo'pi kasyacidapekSitasahakAriNaH kAryasaMtatiH kiM na syAt / sahakAriNasta tusvabhAvamabhedayaMto'pi kAryabhedahetavaH syuH kSaNakSayavat / na hi kAdAcitkAni tatkartuM samarthAnIti sthiro'rthastatkaraNasvabhAvaM jahAti sadbuddhipUrvakatvAbhAvAt / kSaNikasAmigrIsannipatitaikakAraNAMtaravat / kalpayitvApi svahetuprakRti bhAvAnAM svprkRtirvshy-anvessyaaH| tatsvabhAvavazAttatkAraNaprakRtivyavasthApanAt / tadayamakAraNo'pi svabhAvaniyato'rthaH syAt / yadyadbhAvaM pratyanapekSaM tattadbhAvaniyataM tathA vinAzaM pratyanapekSaM vinazvaraM tathaiva sthitiM pratyanapekSaM sthAsnu taddhetorakiMcitkaratvAt tad vyatiriktAvyatiriktAkAraNAt ityAdi sarva samAnaM / Adau sthitidarzanAt vidyutnadIpAderate'pi sthitaranumAnaM yuktaM / anyathAMte kSayadarzanAt Adau tatpratipattirasamaMjasaiva tAdRzaH kAraNAdarzane'pi kathaMcidupAdAnAnumAnavat tatkAryasaMtAnasthitiradRSTApyanumIyeta / tasmAtkathaMcana sthitimataH pratikSaNaM vivarto'pi nAnyathA prabhAvAderayogAt / kutaH pretyabhAvAdiH! satyapi hetuphalabhAva kAraNakAryAtaravat saMtatirna syAt / atAdAtmyAvizeSAt tatsvabhAvavizeSAvaklaptI tAdAtmye'pi ko'paritoSaH virodhasya sarvathApyaparihAryatvAt / tatsaMtAnapekSayA pretyabhAvAdiH mAmasta jJAnajJayayoH pratikSaNaM vilakSaNatvAt / na vai pratyabhijJAdiH puruSAMtaravadarthAtaravacca / tataH karmaphalasaMbaMdho'pi nAnAsaMtAnavadaniyamAt na yuktimavatarati / tatsUktaM kSaNikapakSo vidvadbhiranAdaraNIyaH sarvathArthakriyAvirodhAt nityatvekAMtavat / satyeva kAraNe yadi kArya trailokyamekakSaNavarti syAt / tataH saMtAnAbhAvAt pakSAMtarAsaMbhavAceti sthitametat // 41 // yadyasatsarvathA kArya tanmAjani khapuSpavat / mopAdAnaniyAmobhUmA''zvAsaH kAyejanmani // 42 // vRttiH-sarvathA zaktivyaktisvarUpeNa yadasadavidyamAnaM tatkArya mAjani mAbhUt / khapuSpaM gaganakusumaM tadiva khapuSpavat / upAdAnaM mRtpiDatattvAdikaM tasya niyAmo'smAdatatkArya bhavatIti nizcayaH so'pi maabhuut| AzvAseo'smAdetadbhaviSyatyayamapi mAbhUt / kAryajanmAna kAryopattau // 42 // punarapi doSamudbhAvayitumAha1 / etadyogyameva pATho'yaM likhitpustke| 2 pariNamanamapi pAThoyaM mudritapustake /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| aSTazatI-kathaMcit sataH kAryatvaM-upAdAnasyottarIbhavanAt sadapi viruddhadharmAdhyAsAnirAkRteH / tathA cAnvayavyatirekapratIterbhAvasvabhAvanibaMdhanAyAH kiM phalamapalApena | tadanyataranirAkRtAvubhayanirAkRtiHabhedAt / tannAsatkAryaM sarvathAnutpAdaprasaMgAt khapuSpavat / na tAdRza kAraNavat sarvathA'bhUtatvAt baMdhyAsutavat / kathaMcidasthitAnutpannatvAditi yojyaM / satyapi prabhavalakSaNe pUrvapUrvasyottarIbhavanaM mRtpiDasthAsakozakuzUlAdiSu sakalalokasAkSika, svamanISikAbhiH sadRzAparAparotpattivipralaMbhAnavadhAraNAvaklUptimAracayatAM mopAdAnaniyAmo'bhUtkAraNAMtaravat tadanvayAbhAvAvizeSAt sarvathA vailakSaNyAt / niranvayasyApi tAdRzI prakRtirAtmAnaM kAraNAMtarebhyo yayA vizeSayatIti cet ? na atyaMtavizeSAnupalabdheH / tadavizeSAdarzane sarvathA sAdhyaM syAt / tasmAt iyamasya prakRtiryayA pUrvottarasvabhAvahAnopAdAnAdhikaraNasthitiM pratikSaNaM vibharti yato'yamupAdAnaniyamaH siddhaH / athApi kathaMcidupAdAnaniyamaH kalpyeta kAryajanmani kathamAzvAsaH ? tadatyaMtAsataH-kAryasyotpatteH taMtubhyaH paTAdireva na ghaTAdiriti nirhetuko niyamaH syAt / pUrvapUrvavizeSAduttarottaraniyamakalpanAyAmanupAdAne'pi syAt / tathAdarzanamaheturatraiva vicArAt kathaMcidAhitavizeSataMtUnAM paTasvabhAvapratilaMbhopalaMbhAt / tadanyataravidhipratiSedhaniyamanimittAtyayAt pratIteralamapalApena / tasmAdubhayalakSaNaprAptAnupalabdhiranvayasyaiva na punarubhayarUpasyetyalaM prasaMgena // 42 // na hetuphalabhAvAdiranyabhAvAdananvayAt / saMtAnAMtaravakaH saMtAnastadvataH pRthak // 43 // vRtti:-kSaNikaikAMtapakSe hetuH-kAraNaM / phalaM-kArya tayorbhAvo'stitvaM sa Adiryasya sa hetuphalabhAvAdirupAdAnopAdeyasvarUpaM kAryakAraNabhAvo vAcyavAcakabhAvazca na syAt / kutaH ? anyabhAvAdatyaMtapRthaktvAt / tadapi kutaH ? ananvayAdekasya pUrvAparAvasthA'bhAvAt / tathA saMtAnAMtare prastutasatAnAdanyaH satAnaH saMtAnAMtaraM tasminyathA na saMbhavati kAryakAraNabhAvaH mRtpiNDAtpeTaiva / abhyupagamyaitaduktaM paramArthatastu saMtAnibhyo bhinnebhyaH pRthagbhUtaSu, tato na kazcidekaH saMtAno'nugataikAkAraH / anyAnanyabhAvAbhyA nirAkRtatvAt / tasmAnna . saMtAno nApi saMtAnina iti // 43 / / punarapi tasya dUSaNamAha aSTazatI-vilakSaNAnAmatyaMtabhedepi svabhAvataH kilAsaMkIrNAH saMtatayaH karma phalasabaMdhAdinibaMdhanaM zazaviSANasyeva vartulatvamAracitaM kazcetanaH zraddadhIta? // 43 // anyeSvananyazabdo'yaM saMvRtinaM mRSA kathaM / mukhyArthaH saMvRtinAsti vinA mukhyAna saMvRtiH // 44 // - vRttiH-matyaM saMtAnibhyo vyatiriktaH saMtAno nAsti kiM tu anyeSu pRthagbhUteSu yo'yamananyazabdo'nanyabuddhizca saMtAnaH sA saMvRtirupacAraH / yadyevaM kathaM sA na mRSA vyalIkA bhavet / na ca mukhyArthaH saMvRtirasti tasyAstuccharUpatvAt / saMvRtistUpacAraH / na ca mukhyArthamaMtareNa saMvRtiH, sati mukhyArthe tasyAH saMbhavo yathA siMho'yaM mANavakaH, sati mukhyasiMhe mANavake siMhakalpanA / na caivaM saMvRterasti mukhyArtha iti // 44 // athaivaM parikalpyate-- aSTazatI-saMtAnibhyo'nanyaH saMtAnaH anyathA Atmano nAmAMtarakaraNAt-nityAnityavikalpAnupatteH / ___1 pUrvAparabhAvAt pATho'yaM likhitpustke| 2 mRpiMDATa iva pATho mudritapustake / 3 tasyAH zabda svarata pAThoyaM likhita pustake /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMapi tu teSvananyavyavahArAdekatvamupacaritamiti / vyalIkavyavahAre'I vizeSAnupapatteH sabaMdhaniyamAbhAvastadavasthaH / upacArastu narte mukhyAt yathAgnirmANavaka iti skhalati hi tatrAnanyapratyayaH parIkSA'kSamatvAt / ata evAmukhyArthaH prastutAsAdhanaM // 44 // catuSkATervikalpasya sarvAMteSUktayayogataH / tattvAnyatvamavAcyaM ca tayoH saMtAnatadvatoH // 45 // vRttiH-yathA sarvadharmeSu catasraH koTayo sattvaikatvAdiSu vibhAmA yasyAsau catuSkoTirvikalpastasya sadasadubhayAdibhedabhinnasya vikalpasya / uktirvacanaM tasyA ayogo'saMbhavaH tataH / tayoH saMtAnatadvatozcatuSkoTervikalpasya vacanasyAyogAttattvAnyatvamekatvAnekatvamavAcyaM // 45 // cedata Aha aSTazavI-sattvaikatvAdiSu sarvadharmeSu sadasadubhayAnubhayacatuSkoTerabhidhAtumazyakyatvAt saMtAnatadvatorapi bhedAbhedobhayAnubhayacaluSkoTeranabhilApyatvaM / sattve tadutpattivirodhAt-asattve punarucchedapakSopakSiptadoSAt / ubhayatrobhayadoSaprasaMgAt / anubhayapakSe'pi vikalpAnupapattirityAdi yojyaM // 45 // avaktavyacatuSkoTivikalpo'pi na kathyatA / asarvAtamavastu syAdavizeSyavizeSaNaM // 46 // vRttiH-tIvaktavyacatuSkoTibikalpo'pi yaH so'pi na kathyatAM nocyatAM mAbhANIdityarthaH / anyathA bhedAbhedobhayAnubhayasvarUpeNAbhilApyatve kathaMcidanabhilApyatvaM syAt / anyaJcaiva sati asarvAtaM sarvavikalpAtItamavastu syAt / avizeSyavizeSaNaM syAt / vizeSyata iti vizeSaH vizeSyate'neneti vizeSeNaM tayorabhAvAt // 46 // anyacca pratiSedho'pi na ghaTate, tatkathamata Aha aSTazatI-na hi sarvathAnabhilApyatve'nabhilApyacatuSkoTerAbhidheyatvaM yuktaM kathaMcidabhilApyatvaprasaMgAt / api caivaM sati sarvavikalpAtItamavastveva syAdanyatra vAcoyukteH // 46 // dravyAdhaMtarabhAvena niSedhaH saMjJinaH sataH / asadbhado na bhAvastu sthAnaM vidhinissedhyoH||47|| vRttiH-dravyamAdiryeSAM te dravyakSetrakAlabhAvAstebhyo'nyAni dravyAdyaMtarANi teSAmabhAvastena paradravyaparakSetraparakAlaparabhAvasvarUpeNa yaH pratiSedhaH sato vidyamAnasya / saMjJino nAmavato bhavati / yaH punarasadbhedo 'bhAvavizeSaH paraparikalpito nAsau bhAvaH svalakSaNaM / vidhiniSedhayorastitvanAstitvayoH / sthAnamAspadaM / kutaH ? sarvathA tasya tucchatvAt / tasmAdbhAva eva vidhiniSedhayoravasthAnaM tasyaiva svapararUpeNAstitvanAstitvaM // yataH aSTazatI-dravyakSetrakAlabhAvAMtarapratiSedhaH saMjJinaH sataH kriyate na punarasatastadvidhipratiSedhAviSayatvAt / nacaitadviruddhaM ? svalakSaNamanirdezyamityAdivat / abhAvo'nabhilApya ityapi bhAvAbhidhAnAdekAMtavRttAveva doSAt / bhAvAbhidhAnarapi kathaMcidabhAvAbhidhAnAt // 47 // avastvanAbhalApyaM syAt sarvAtaiH parivarjitaM / vastvevAvastutAM yAti prakriyAyA viparyayAt // 48 // vRttiH sarvAtaiH sarvadharmaiH / parivarjitaM virahitaM / sarvathA yattadanabhilApyamavAcyamavastu syAt na kiMcidapi bhavet paraparikalpitaM / kathaM tadyavastutvamata Aha-vastvevAvastutAM yAti-arthakriyAyAH sarva eva
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| padArtho bhavati / kutaH ? prakriyAyAH svarUpAdicatuSTayalakSaNAyAH vipryyaatprruupaadictussttyaat| tasmAdyadavastu tadanabhilApyaM yathA na kiMcit / yatpunarabhilApyaM tadvastu yathA khapuSpaM / tasmAdetadevaikasyopalandhiryadanyasyAnupalabdhiriti // punarapyavaktavyavAdinamupAlabhate___ aSTaza-bhAvavyatirekavAcibhirapi vAkyatAmApana vAbhidhAnAta, nAtra kiMcidviruddhaM / ataH sUktaM yadavastu tadanabhilApyaM yathA na kiMcit / yatpunarabhilApyaM tadvastveva yathA khapuSpaM / anyasya kaivalyamitarasya vaikalyaM, svabhAvaparabhAvAbhyAM bhAvAbhAvavyavasthitirbhAvasya // 48 // sarvAMtAzcedavaktavyAsteSAM kiM vacanaM punH| saMvRttizcanmavaiSA paramArthaviparyayAt // 49 // vRttiH-yadi sarvAtAH sarvadharmA avaktavyA avAcyAsteSAM matAnAM yadetadvacanamuktiH "sarvathA pratikSaNaM niranvayavinAzino niraMzAH sajAtIyavijAtIyavyAvRttA ityAdikaM" punaH punarAvartamAnaM kimarthaM syAt / atha mataM paramArtha na tadbhavetkiM tu saMvRtiH / yadyaivaM mRSaivaiSA vyalakaiva sA / kutaH ? paramArthasya tattvarUpasya viparyayo'bhAvaH yataH / saMvRtinAmopacAraH, na ca sA paramArthamaMtareNa bhavati / / 49 // ... aSTazatI-punarapi-avaktavyavAdinaM paryanuyuMjmahe-sarvadharmA yadi vAggocaratAmatItAH, kathamime'bhilApyate iti / saMvRttyA iti cet ? na vikalpAnupapatteH / svarUpeNa cet ? kathamanabhilApyAH ? pararUpeNa cetteSAM svarUpaM syAt kevalaM vAcaH skhalanaM gamyate / ubhayapakSe'pyubhayadoSaprasaMgaH / tattvena cet ! kathamavAcyA / mRSAtvena cet ? kathamuktAH tadalamapratiSThitamithyAvikalpodhaiH // 49 // azakyatvAdavAcyaM kimabhAvAtkimabodhataH / AdhaMtoktidvayaM na syAt kiM vyAjenocyatAM sphuTaM // 50 // vRttiH-idaM tAvadavaktavyavAdI praSTavyaH / kimazakyatvAdasAmarthyAdavAcyaM ? AhosvidabhAvAt ? kimamanAt ? vikalpatrayaM / na tAvadazakyatvAddazanAgasahasravalavattvAd buddhasyaH / nApyajJAnAtsarvajJatvena parikalpitaM yataH / yasmAdAyuktirAdivikalpo'toktistRtIyavikalpa etaddyaM na bhavet / tasmAtkiM vyAjena chadmanA ? ucyatAM bhaNyatAmabhAvAdevAvAcyaM sphuTamiti / na caitadabhAvamAtraM pramANasiddhaM pramANasyApyabhAvAt / / 50 // kSaNikaikAMtavAdikalpitA hiMsA paMcabhiH kAraNaiH prANaprANijanavyAghAtacittatadbhataceSTAprANaviyogairna, baMdhAkSAdizca na ghaTata ityAha aSTazatI-arthasyAnabhilApyatvaM-abhAvAt ,vakturazakteH ?-anavabodhAdvA prakArAMtarAbhAvAdvA:buddhikaraNapATavApekSatvAt ? na ca sarvatra tadabhAvo yuktaH tato nairAtmyAnna viziSyate mdhympkssaavlNbnaat| azakyasamayatyAta anabhilApyamartharUpamiti cenna kathaMcicchakyasaMketatvAt , dRzyavikalpasvabhAvatvAt paramArthasya pratibhAsabhede'pi ityuktaM / viSayaviSayiNobhinnakAlatvaM pratyakSe'pi smaanN.| aviparItavipratipattiranyatrApi / darzana vikalpayoH paramArthaMkatAnatvAbhAve na kiMcitsiddhaM dRSTasyAnirNayAt adRSTakalpatvAt / adRSTanirNayasya pradhAnAdivikalpAvizeSAt // 50 // hinastyanabhisaMdhAtR na hinastyabhisaMdhimat / baddhayate tadvayApetaM cittaM baddhaM na mucyate // 51 // vRttiH--kSaNikaikAMtavAde'bhisaMdhimat-mAraNAbhiprAyavat / cittaM tatparikalpitarUpajJAnaM jIvasadRzaM tatprANinaM na hinasti na mArayati / yatra hinasti tadanabhisaMdhAtR anabhiprAyavat / badhyate ca karmaNA tavayApetaM // 11 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 sanAtanajainagraMthamAlAyAM- . tadvacanavirodhaM darzayati-- aSTazatI-saMtAnAderayogAta, iti kartavyatAsu cikIrSovinAzAt karturacikIrSatvAt tadubhayAvanimuktasya baMdhAta taidavinirmukezca, yamaniyamAderAbhidheyatvaM kurvato vA yatkiMcanakAritvaM // 51 // ahetukatvAnnAzasya hiMsAheturna hiMsakaH / cittasaMtatinAzazca mokSo nASTAMgahetukaH // 52 // battiH--yo hiMsAyA hetunirmitaM nAsau hiMsakaH prANaviyojakaH kuto'hetukatvAnnAzasya / yadetatprANino maraNanimittaM yacca mokSastairabhyupagataH cittAnAM rUpavijJAnakSaNAnAM saMtatinairaMtarya tasya nAzaH kSayaH pradIpanirvANarUpo vA / aSTa aMgAnyavayavA yasya sa heturyasyAsau aSTAMgahetukaH / kAni tAnyaSTAMgAni samyaktvasaMjJA-saMjJi-vAkkAyakarma-aMtarvyAyAma-smRti-samAdhilakSaNAni / so'pi na syAt / kutaH svata eva-hetumaMtareNAbhyupagatatvAt // 2 // atha mataM svabhAvavinAzArtha na nimittamasmAbhiriSyate, kiM tu vibhAgArthamityata Aha ahazatI-ahetuM vinAzamabhyupagamya kasya cid yadi hiMsakatvaM brUyAt kathamaviklavaH ? tathA nirvANaM saMtAnasamUlapraharaNalakSaNaM samyaktvasaMjJAsaMjJivAkAyakarmItAyAmajIvasmRtisamAdhilakSaNASTAMgahetukaM ? tadanyo 'nyaM vipratiSedhAt // 52 // virUpakAryArambhAya yadi hetusamAgamaH / AzrayibhyAmananyo'sAvavizeSAdayuktavat // 53 // vRtti-virUpakArya vibhAgasantAnaH kapAlAdistasyArambhastasmai virUpakAryAgbhAya / yadi hetoH samAgamaH kAraNApekSaNaM |thsau virUpakAryArambha AzrayibhyAmutpAdavinAzAbhyAmananyo'bhinnaH / kutaH? avizeSAdabhedAt / avizeSeNAbhedonopalabdhirAzrayibhyo yataH / ayuktavat yathA grAhyagrAhakAkArA sahAyutasiddhiH / / cittavizeSarUparasAdibaddhAn prAgutpAdAdInabhyupagamya kSaNikavAde dUSaNamabhANi / sAmprataM tu teSAmutpAdAdInAmasabhavameva darzayannAha aSTasatI-visabhAgasaMtAnotpAdanAya hetusannidhirna pradhvaMsAya pUrvasya svarasanivRtteH iti cet ? sa punaruttarotpAdaH svarasataH kiM na syAt vinAzahetuvat / svarasotpannamapi tadanaMtarabhAvitvAt tena vyapadizyate ? iti cet itaratra samAnaM | paramArthastadahetukatvaM, pratipatrabhiprAyAvizeSe'pi svataH prahANavAdI na zaknotyAtmAnaM nyAyamArgamanukArayituM sarvadA virUpakAryatvAt / sabhAgavisabhAgAvaktRpti pratipatrabhiprAyavazAt samanugacchan sahetukaM vinAzaM tataH kiM nAnujAnIyAt / naca samanaMtarakSaNayornAzotpAdau pRthagbhUtau mithaH svAzrayato vA yau samaM sahetuketarau stAM / pratyabhidhAnabhede'pi grAhyagrAhakAkAravat svabhAvapratibaMdhAt saMjJAchaMdamati* smRtyAdivat satyapi bhede samakAlabhAvinoH kathaM sahakArI punaranyatarasyaiva heturaheturvA kAryarUpAdevi kaarnnN| tasmAtkAyakAraNayorutpAdavinAzau na sahetukAhetuko sahabhAvAdrasAdivat / na tasya kiMcidbhavati / na bhavatyeva kevalamiti cet bhavatyeva kevalamiti samAnaM / tasmAdayaM vinAzaheturbhAvamabhAvIkaroti na punarakiMcitkaraH, kAryotpattiheturvA, yadyabhAvaM na bhAvI kuryAta bhAvaM karotIti kRtasya karaNAyogAt-akiMcitkaraH / tadatatkaraNAdivikalpasaMhatirubhayatra sadRzI // 53 // skaMdhAH saMtatayazcaiva svRtitvaadsNskRtaaH| sthityutpattivyayAsteSAM na syuH kharaviSANavat // 14 // 1 tastha badasya avinirmuktarityarthaH /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| 29 vRttiH- skaMdhA rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArAsteSAM saMtatayazca kAryakAraNayoravicchedAH / evakAro'vadhAraNArthaH / asaMskRtA evAparamArthA eva | kutaH ? saMvRtitvAnmithyArUpatvAt / atasteSAM sthitiH / sadavasthAnamutpattirghaTAvasthA, vinAzaH kapAlAdirUpaste na syuna bhaveyuH kharaviSANavat | yathA kharaviSANasya sthityutpattivyayA na santyevameteSAM, abhAvaM pratyavizeSAta | yatpunaH saMskRtaM tatparamArthasat yathA svalakSaNam / na tathA skaMdhAH saMtatayazca / tataH sthityutpattivipattivirahastato'pi vibhAgasaMtAnotpattaye vinAzaheturiti poplUyate // yasya mithyAdRza ubhayaikAMtapakSastannirAsArthamAha-- azatI-rUpa-vedanA-vijJAna-saMjJA-saMskAraskaMdhasaMtatayo'saMskRtAH saMvRttitvAt / yatpunaH saMskRtaM tatparamArthasat / yathA svalakSaNaM / na tathA skaMdhasaMtatayaH / tataH sthityutpattivipattirahitAH / tato visabhAgasaMtAnotpattaye vinAzaheturiti poSlUyate / / 54 // virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / / avAcyataikAMte'pyuktinAvAcyamiti yujyate // 55 // vRttiH-ubhayaikAtmyaM nityAnityakAMtadvayamayuktamagIkartuM, kutaH? mithyAdRzAM tadvirodhAt / anabhilApyamapi na yuktamanekAMtavairiNAM // 55 // ekAMtavAdipakSaM nirasyAnekAMtaM samarthayannAha___ aSTazatI-nityatvatarakAMtadvayamapyayuktamaMgIkartuM virodhAt yugapajIvitamaraNavat nityatvAnityatvAbhyAM / ata evAnabhilApyamityayuktaM ? tadekAMte'nabhilApyokteranupapatteH // 55 // nityaM tat pratyabhijJAnAnnAkasmAttadavicchidA / kSANakaM kAlabhedAtte buddhayasaMcaradoSataH // 56 // vRttiH-tacchabdena tattvamucyate prastutatvAt tatvaM kathaMcinnityaM pratyabhijJAnAt / vastunaH pUrvApara kAlavyAptijJAnaM pratyAbhijJAnaM / yathA sa evAyaM devadatta ityAdi / tasmAtpratyabhijJAnAt / tasya pratyabhijJAnasya avicchidA avicchedo'nvyH| so'kasmAt / ahetorna bhavati yasmAt / na ca nityatvameva / kAlabhedAtpariNAmayazAt kSaNikaM nazvaraM / tavArhadbhaTTArakasya nAnyasya kSaNikANikavAdinaH / buddharasaMcAro'saMcaraNamanyatrAgamanaM sa eva doSastasmAt / na hi eka padArtha vijJAyAnyasya padArthasya paricchattiH saMbhavati / ubhayakAMte punaH sughaTA // 16 // tadeva darzayati aSTazatI-tadekAMtadvaye'pi parAmarzapratyayAnupapatteranekAMtaH / sthityabhAve hi pramAturanyena dRSTaM nAparaH pratyabhijJAtumarhati / saMbadhavizeSe'pi pitreva putraH sannapyatizayaH pRthaktvaM na nirAkaroti / tadevAnyatrApi pratyavamarzAbhAvanibaMdhanamekasaMtatyA pratyabhijJAnaM pratyabhijJAnavalAJcaikasaMtatiriti vyaktamitaretarAzrayaNametat / naca pakSAMtare samAnaM sthiteranubhavAt / tadvibhramakalpanAyAmurAdavinAzayoranAzvAsaH / tathAnubhavanirNayAnupalabdheyathA svalakSaNaM parigIyate tatraitatsyAt / svabhAvAvinirbhAge'pi na saMkalana darzanakSaNAMtaravat / satyamekAMta evAyaM doSaH / tataHkSaNikaMkAlabhedAt ,darzanapratyabhijJAnasamayorabhede tadubhayAbhAvaprasaMgAt / kiMca pakSadvaye'pi jJAnAsaMcArAnuSaMgAta anekAMtasiddhiH / apoddhArakalpanayA kathaMcijjAtyaMtare'pi vastuni pratyabhijJAnAdinibaMdhane sthityAdayo vyavasthApyeran / na ca svabhAvabhedopalaMbhe'pi nAnAtvavirodhaH saMkarAnavasthAnuSaMgaH, cetasi grAhyagrAhakAkAravat // 56 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMna sAmAnyAtmanoMdati na vyota vyaktamanvayAt / vye yudeti vizeSAtte sahakatrodayA da sat // 57 / / vRttiH- thamanekAMte trayamekasmin saMbhavati? iti cedata Aha / sAmAnyAtmanA dravyarUpeNa nodeti notpadyate na vyeti na vinazyati kuto'nvayAt sarvaparyAyeSvanugataikAkAreNa vartanAta vyaktaM rphuttmett| vize SAtparyAyarUpeNotpadyate vinazyati ca / tavArhataH / saha yugapadekatraikasmin vastuni / udayAdi sat-utpAdavinAzasthitayaH satyo virodhAbhAvAt // 57 // kathaM ya evotpAdaH sa eva vinAzo yAveva vinAzotpAdau tAveva sthitiH ! ityata Aha aSTazatI-calAcalAtmakaM vastu kRtakAkRtakAtmakatvAt / na hi cetanasya anyasya vA sarvathotpattiH sadAdisAmAnyasvabhAvena sata evAtizayAMtaropalaMbhAt ghaTavat / kathaMcidutpAdagimAtmakatvAditi yojyaM // 5 // kAryotpAdaH kSayo hetoniyamAllakSaNAtpRthak / / - na to jAtyAcavasthAnAdanapekSAH khapuSpavat // 58 // battiH-yo'yaM kAryasyotpAdaH sa eva hetorupAdAnakAraNasya kSayo vinAzo niyamAgnizcayAt / lakSaNAtpunaH pRthaga-bhinnau svarUpabhedAt / jAtyAdevasthAnAt sattvaprameyatvAdinA na to bhinnau / kutaH ? tena rUpe gaikatvAt / anapekSAH parasparApekSAmaMtareNa te sthityutpattivinAzAH khapuSpasamAnAH / tasmAdete kathaMcit 'parasparamabhinnAH kathaMcidbhinnAzca bhavaMti // 58 // laukikadRSTAMtena spaSTayannAha-- aSTazatI-kAryakAraNayorutpAdabinAzau kathaMcidbhinau bhinnalakSaNasaMbaMdhitvAt sukhaduHkhavat / syAdabhinnau tadabhedasthitajAtisaMkhyAdyAtmakatvAta puruSavat / utpAdavigamadhrauvyalakSaNaM syAdbhinnaM-askhalannAnApratItirUpAdivat / utpAdaH kevalo nAsti sthitivigamarahitatvAt viyatkusumavat / tathA sthitivinAzau pratipattavyau / / 58 // ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayaM / zokapramohamAdhyasthyaM jano yAti sehatukam // 59 // .. vRttiH-ayaM janastritayArthI yo ghaTArthI sa tasmin bhagne zokaM yAti / yazca maulyarthI sa tasminnutpanne harSe yAti / yazca survaNArthI sa mAdhyasthyaM yAti suvarNasadbhAvAt / nacaitadahetukaM kiMtu sahetukameva / tadeva suvarNadravya ghaTasvarUpeNa vinazyati, tadeva mailisvarUpeNotpadyate, suvarNasvarUpeNAnugatekAkArasvarUpeNa tisstthti| evaM sarva vastu // 59 // aSTazatI-pratItibhedamitthaM samarthayate-ghaTaM bhaktvA maulinirvatane ghaTamaulisuvarSI tannAzotpAdasthitiSu viSAdaharSoMdAsInyasthitimayaM janaH pratipadyata iti / nirhetukatve tadanupapatteH // 59 // punarapi lokottaradRSTAMtena poSayati-- payovrato na dadhyatti na payoti daadhvtH| agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakaM // 6 // vRzi:--yasya payo-dugdhamevAhaM muja iti vrataM niyamaH, nAsau dadhyatti-dadhi muMkte / yasya ca daNyaha bhuja iti vrataM nAsau payo'tti-dugdhaM bhukte / yasya cAgorasamahaM bhuMja iti vrataM nAsAvubhayamatti / kutaH gorasarUpeNa tayArekatvAt / dugdhavratasya dadhirUpeNAbhAvAt / dadhivratasya paporUpeNAbhAvAt / bhagAresavatasya
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| dadhidugdharUpeNAbhAvAt / tasmAttattvaM vastu trayAtmakaM sthityutpattivyayAtmakaM sudhaTametadanekAMte jainamatai iti sthitam // 6 // aSThasatI-lokottaradRSTAMtenApi tatra pratItinAnAtvaM vinAzotpAdasthitisAdhanaM pratyAyayati / dadhipayogorasavatAnAM kSIradadhyubhayavarjanAtU kSIrAtmanA nazyaddadhyAtmanotpadyamAnaM gorasasvabhAvena tiSThatIti / tasmAttattvaM trayAtmakaM // 6 // iti AptamImAMsAbhASye tRtIyaHparicchedaH / vRtti-dravyaparyAyarUpaM tattvaM vyavasthApya naiyAyikavaizaiSikamatamAzaGkaya dUSayituka ma: prAha kAryakAraNanAnAtvaM guNaguNyanyatA'pi ca / sAmAnyatadvadanyatvaM caikAMtena yadIpyate // 61 // vRttiH-kArya ghaTAdirUpaM kAraNaM mRtpiNDAdikaM tayornAnAtvaM bheda iSyate cet ? guNo rUpAdirguNI dravdhaM tayorapi yadyanyateSyate sarvathA bheda iSyate ? sAmAnyaM buddhayabhidhAnapravRttilakSaNaM tadvatsAmAnyavat-vyaktayaH, tayozca yadyanyateSyate sarvathaikAMtena? // 61 // tadAnIM kiM syAdata AhaaSTazavI-avayavaguNasAmAnyatadvato vyatirekaikAMtamAzaMkya pratividhatte // 61 // ekasyAnekavRttina bhAgAbhAvAdahUni vaa| . bhAgitvAdvA'sya naikatvaM doSAM vRtteranAIte // 62 // vRtiH--ekasyAvayavyAdeH kAryasya ghaTAderanekeSu svAraMbhakAvayaveSu vRttirvartanaM sA na syaat| kutaH ? bhAgAbhAvAt niravayavatvAt / avayavino arthe vartante avayavabahutvaM syAdaniSTa caitat / yathAsya bhAgAH pari kalpyaMte, evaM sati naikatvamasya bhAgitvAt / tasmAdanArhate mate vRttivikalpasya sarvAtmanaikadezana doSa eva / Arhate punarmate sarve yuktamanekAMtAt // 62 // punarapi bhedapakSe dUSaNamAha-- __ aSTazatI-ekamanekatra vartamAna pratyadhikaraNaM / na tAvadekadezena niSpradezatvAt / nApi sarvAtmanA avayavyAdibahutvaprasaMgAt / athApi kathaMcitpradezavattvaM tatrApi vRttivikalpo'navasthA ca / tadekatvameva na syAt / nAyaM prasaMgo 'nekAMte kathaMcittAdAtmyAt vedyavedakAkArajJAnavat // 12 // .. dezakAlavizeSe'pi syAttiryutasiddhavat / samAnadezatA na syAt mUrtakAraNakAryayoH // 6 // __vRttiH-dezaH kSetraM kAlaH samayAdikaH tayorvizeSo bhedastasminnapi tayoravayavAvayavinoryA vRttirvartanaM syAt yutasiddhAnAmiva pRthagbhinnAnAmiva yutasiddhavat ghaTapaTAdivat ityarthaH / anyacca samAnadezatA na syAt tayoravayavAvayavinorekasminnavasthAnaM na syAt mUrtimattvAt yathA khrkrbhyoH|| 63 // punarapi bhedavAdinaM prati dUSaNamAha-- .. aSTazatI-tasmAdaMgAMgyAderatyaMtabhedAddezakAlavizeSeNApi vRttiH prasajyeta / ghaTavRkSavaddharNAdibhiranaikAMtikatvamityayuktaM tad vyatirekaikAMtAnabhyupagamAt / avayavAvayavinoH samAnadezavRttirna bhavet mUrtimatvAt kharakarabhavat // 63 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM AzrayAyibhAvAna svAtaMtryaM samava yinAM / ityayaktaH sa saMbaMdho na yuktaH samavAyibhiH // 64 // vRttiH-svAtaMtryaM svapradhAnatA teSAM naasti| kutaH ? AzrayAH svAraMbhakAvayavA AzrayI avayavI kAryAdistayorbhAvastasmAt / yasmAt AzrayamaMtareNa nAzrayI vartate nAyiNamaMtareNAzrayaH parasparapratibaMdhAt / tasmAnna kAlAdibhedena vRttisteSAM samavAyinAM kAryakAraNAnAmiAte cedatrottaramAha / so'yuktaH saMbaMdhaH samavAyibhiH saha na yuktaH, samavAyasaMbaMdhaH parairiSTaH kAryakAraNAdibhiH saha sa na ghaTate vicAryamANAyogAt / anavasthAdidoSAditi // 64 // tadeva vighaTayannAha__ aSTazatI-kAryakAraNAdInAM parasparaM pratibaMdhAt kutaH svAtaMtryaM yato dezakAlAdibhedena vRttiH ? iti cet samavAyasya samavAyAMtareNaM vRttau anavasthAprasaMgAt / svata eva vRtau dravyAdestAthApatterasaMbaddhaH samavAyaH kathaM dravyAdibhiH saha varteta yataH pRthaka siddhirna syAt // 64 // --- sAmAnyaM samavAyazcApyekaikatra samAptitaH / aMtareNAzrayaM na syAnAzotpAdiSu ko vidhiH // 65 // vRttiH-sAmAnyaM bhinneSvabhinnakAraNaM / samavAya ihedaM pratyayalakSaNaM / ekaikatra ekasminnavayave vyaktI vA / samAptitaH samAptervyavasthitatvAdityarthaH / AzrayamaMtareNa yasmAttayoravasthAnaM nAsti / evaM sati nAzotpAdA vidyate yeSAM teSu nAzotpAdiSu khaNDamuNDaghaTapaTAdiSu ko vidhiH kaH kramaH ? kiM tu na kazcidIpa syAt / / punarapi saMbaMdhasya dUSaNamAha __ aSTazatI-pratyekaM parisamApterAzrayAbhAve sAmAnyasamavAyayorasaMbhavAdutpattivipattimatsu kathaM vRttiH-utpitsupradeze prAG nAsAta nAnyato yAti, svayameva pazcAdbhavati svAzrayavinAze ca nazyati pratyekaM parisamAptaM ceti vyAhatametat // 65 // sarvathA'nabhisaMbaMdhaH sAmAnyasamavAyayoH / . tAbhyAmartho na saMbaddhastAni trINi khapuSpaSat // 66 // vRttiH-sAmAnyasamavAyayoH paraspareNa sarvathA sarvaprakAreNAnabhisaMbaMdho'saMyogo'tastAbhyAM sAmAnyasamavAyAbhyAM artho guNaguNyAdirna saMbaddho na lagnA'tastAni trINyapi sAmAnyasamavAyArtharUpANi khpusspsmaanaani|| ____ satyamevaitat samavAyAdInAM doSaH / asmAkaM punaH paramANUnAmekAMtenAnanyatvamicchatAM na doSa ityatra dUSaNamAha aSTazatI-sAmAnyasamavAyayoH parasparataH svasaMbaMdhAsaMbhavAt tAmyAmartho na baddhaH, tatastrINyapi nAtmAnaM vibhRyuH kUrmaromAdivat // 66 // - ananyataikAMte'NUnAM saMghAte'pi vibhAgavat / asaMhatatvaM syAdbhUtacatuSkaM bhrAMtireva sA // 67 // bRtti:-paramANUnAM dvitIyavibhAgarahitAnAM saMghAte'pi pracaye'pi asaMhatatvaM pRthaktvaM syAt vibhAgavat, yathA ghttpttyoH| nAnyatA'nanyatA saivaikAMtastasmin paramANUnAM / anyathA svarUpeNa pariNAmAyogAt ,ekadezena savAtmanA vA tathA vRttivirodhAt / sahasrANumAtrapiMDaprasaMgAdaNoH / tasmAtpraviralatvaM pravikalatvaM, aNUnAM tato dhAraNAkarSaNAdayo na syuH / bhUtAnAM pRthivyAdInAM caturNA bhAvazcatuSkaM sA bhrAMtiH syAt-bhUtacatuSTayaM bhrAMtaM syaadityrthH|| pAnAnulabhyate pAgeyaM likhitapustake previkalatvasthAnatiratvatvaniyojyaH pravilaratvanAvakalaspayoH smaanaarthktvaaditi|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ maaptmiimaaNsaa| . 33 satyamava natatprAmaNaM bhAvAt [ ! ] punarapi duSaNamAha-- aSTazatI-kAryakAraNAderabhedaikAMte dhAraNAkarSaNAdayaH paramANUnAM saMghAte'pi mAbhUvan vibhAgavat / nAhito'pi vizeSaH teSAM vibhAgaikAMtaM nirAkaroti / tata evAnyatrApi neSyate pRthivyAdi bhUtacatuSTayasthitirevaM vibhramamAtraM prApnoti / iSTatvAdadoSa iti cet na pratyakSAdivirodhAt // 64 // kAryabhrAMtaraNubhrAMtiH kAryaliMgaM hi kAraNaM / ubhayAbhAvatastatsthaM guNajAtItaraca na // 68 // vRttiH-aNUnAM yadetatkArya sthUlaghaTapaTAdikaM tasya yadi bhrAMtirvibhramastadAnIM kAryadhAMteraNUnAmapi bhrAMtiH / yataH kAryaliMgaM kAraNaM kAryadvAreNa kAraNasyAvagamo nAnyathA, ato'nyatarAbhAve ubhayorapyabhAvo'vi nAbhAvaniyamAt / ubhayAbhAvAca tayoH sthitaM guNo rUpAdiH, jAtiH sAmAnyaM itaraca kriyA etatsasuditaM na syAt / na caitadiSTaM sarvapramANaprasiddhatvAt // 66 // ___ aSTazatI-cakSurAdibuddhau sthUlaikAkAraH pratibhAsamAnaH paramANubhedaikAMtavAda pratihati tadviparItAnupalabdhirvA tatraitatsyAt / bhrAMtaikatvAdipratipattiriti tanna paramANUnAM cakSurAdibuddhau svarUpamanarpayatAM kAryaliMgAbhAvAt / tattvabhAvAbhyupagamAnupapattastadvayAbhAvAt vRttayo jAtiguNakriyA na syuH, vyomakusumasaurabhavat // 68 // ekatve'nyatarAbhAvaH zeSAbhAvo'vinAbhuvaH / dvitvasaMkhyAvirodhazca saMvRtizcenmRSaiva sA // 69 // vRttiH-kAryakAraNayorekatve dvayormadhye'nyatarAbhAvastasya cAbhAve dvitIyasya cAbhAvaH / kutaH ? avinAbhAvaniyamAt / na hyekamaMtareNAparaM bhavati / dvitvamiti ca yA saMkhyA tasyAzca virodho'ghaTanA | atha mata saMvRtyA sarva yuktaM ? sA saMvRtirmuSaiva / vyalIkaiva tato na kiMcit syAt baMdhyAsutaparikalpitarUpavyAvarNanaSat // 69 // ubhayakAMtavAdinaM pratyAha-- aSTazatI-AzrayAzrayiNorekatve tadanyatarAbhAvastataH zeSAbhAvastatsvabhAvAvinAbhAvitvAt badhyAsuta rUpasaMsthAnavata / tathA ca sati dvitvasaMkhyApi na syAt / tatra saMvRtikalpanA zUnyatAM nAtivartate paramArthaviparyayAd vyalIkavacanArthavat // 69 // / vidhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 70 // vRttiH-avayavAvavivyatirekAvyatirekaikAMtI na yaugapadyena saMbhavinI virodhAt-svavacanavirodhAt / anamilApyakAMto'pi na saMbhavati / syAdvAdAbhyupagame tu na doSaH kathaMcit tathAbhAvopalabdheH // 70 // tathaiva spaSTayati-- . .. aSTasatI-avayevatarAdInAM vyatirekA'vyatirekaikAMtau na vai yaugapadyena saMbhavinI virodhAt / tathAnabhilApyataikAMte svavacanavirodhaH tadabhilApyatvAt / syAdvAdAbhyupagame tu na doSaH kathaMcittathAbhAvopalabdheH / / 70 / / dranyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // 71 / /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainamaMthamAlAyAMvRttiH-kAraNaM guNI sAmAnya vastu dravyamityucyate, kArya guNo vizeSaH paryAya ityucyate, tayorekyamekevaM kutastayoravyatirekataH dravyaparyAyayokhyatirekopalaMbhAt / etenAsya hetoH pratijJArthaMkadezAsiddhatvaM pratyuktam / pariNAmaH-kAraNasyAnyathAbhASaH vAggocarA'tItastasya vizeSazca tasmAtpariNAmavizeSAcca tayoraikyaM / zaktayo vidyante yasya tacchaktimat-dravyaM pariNAmi / pratiniyatakAryasampAdanasAmarthya vizeSAH zaktayo yathA ghRtAdeH snehatarpaNabRMhaNAdayaH / tayorbhAvastasmAt tayoraikyamiti vedivanyaM // 71 // kathaMcidbhedanirUpaNArthamAha saMjJAsaMkhyAvizeSAcca svlkssnnvishesstH| prayojanAdibhedAcca tantAnAtvaM na sarvathA // 72 // vRttiH-saMjJA nAma, saMkhyA ekAdikA, tayorvizeSo bhedastasmAttayornAnAtvaM bhedaH / dRzyate ca saMjJAbhedaH UDhA'tra vadhUH pramadA kAminI krodhavatI bhAmA | dvitvAdekatvaM saMkhyobhedo'pi prtiitH| svamasAdhAraNaM lakSaNaM svarUpaM yasya sa cAsau vizeSastasmAttayornAnAtvaM / tathA ca dravyeNAnyatprayojanaM paryAyeNAnyat vRkSapatrapuSpavat / / apekSAnapekSakAMtapratikSepArthamAha aSTasatI-yatpratibhAsabhede'pi avyatiriktaM tadekaM yathA vedyavedakajJAnaM rUpAdidravyaM vA / tathA ca dravyaparyAyau na vyatiricyate tdnytraapaaye'rthsyaanupptteH| upayogavizeSAdUpAdijJAnanirbhAsabhedaH sva viSayaikatvaM na vai nirAkaroti sAmigrIbhede'pi yugapadekArthopanibaddhavizadelarajJAnavat / tadevaM sati virodhAdyupalaMbhazcaturasradhiyAM mano manAgapi na prINayati / varNAderapyabhAvaprasaMgAt ekatvAnakatvaikAMtI nAnyo'nyaM vijayete bhAvasvabhAvapratibaMdhanAt / yatparasparaviviktasvabhAvapariNAmasaMjJAsaMkhyAprayojanAdikaM tAdbhinnalakSaNaM, yathA bhedAdi, tathA ca dravyaparyAyau / viruddhadharmAdhyAsAskhaladbuddhipratibhAsabhedAbhyAM vastusvabhAvabhedasiddheH--anyathA nAnaikaM jagatsyAt tadabhyupagamaprakArAMtarAsaMbhavAt // 71 / / 72 // ___ityAptamImAMsAbhASye caturthaH paricchedaH yadyApekSikasiddhiH syAna dvayaM vyavatiSThate / anApekSikasiddhau ca na sAmAnya vizeSatA // 7 // vRttiH-apekSaiva prayojanameSAmarthAnAM siddhiniSpattinizcitirvA / athavA''pekSikI cAsau siddhizca sA yadi syAt / kAryakAraNAdi yugapadvyaM na vyavatiSThate na ghaTate / ekenaikasya pratihatatvAt / yadi punaranApekSikasiddhistasyAmabhyupagamyamAnAyAM sAmAnyaM ca vizeSazca tayorbhAvaH sAmAnyavizeSatA sA na syAtna bhavet / tasmAtsvarUpeNa svata eva siddhana bhavitavyaM / dharmidharmabhAvazca parasparApekSaH / / 73 // ubhayakAMtaM darzayannAhaaSTazatI-kArikAdvayena sAmAnyavizeSAtmAnamartha saMhRtya tatrApekSAnapekSakAMtapratikSepAyAha tayoranyonyopakSakAMte svabhAvataH pratiSThitasyaikatarasyApyabhAvenAnyatarAbhAvAt ubhayaM na prakalpeta / dUrAsannabhAvayorapi svabhAvavirvatavizeSAbhAve samAnadezAderapyabhAvaprasaMgAt / tadimau svabhAvataH stAM / anyathetaretarAzrayadoSAnuSaMgAdanapekSApakSepi nAnvayavyatireko syAtAM, bhedAbhedayoranyonyApekSAtmakatvAt vizeSetarabhAvasya // 73 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsAH / / virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 74 // bRttiH-apekSAnapekSakAMtobhayaM nAsti virodhAt / nApyavAcyamavAcyatvenApi vAcyatvAt / / 74 // tayoranekAMtaM darzayannAha aSTazatI-anaMtarakAMtayoryugapAdvivakSA mAbhUt vipratiSedhAta, sadasadaikAMtavat / tathAnabhidheyatvaikAMte'pIti kRtaM vistareNa // 74 // dharmadharmyavinAbhAvaH siddhayatyanyo'nyavIkSayA / ' na svarUpaM svato letat kArakajJApakAMgavat // 75 // vRtti:-kramabhAvi piMDAdikArya sahabhAvI rUpAdirguNo visadRzapariNAmalakSaNazca vizeSo dharmo'tra kathyate / kAraNAdivyapadezaM dravyaM dharmI / svadharmApekSayA dravyasya dharmivyapadezaH / svadharmyapekSayA ca rUpAdezca dharmavyapadezastayoryo'vinAbhAvo'vyabhicAro'vazyaM so'nyo'nyApekSayA siddhayati bhAsate utpadyate vA / svarUSamasAdharaNaM rUpaM tayorna parataH / kutaH ! yasmAtsvata eva tatsidhyati / yathA kArakajJApakAMge kArakakriyAyA aMga jJApakakriyAyA aMgaM nibaMdhanaM tayoriva tadvata kartRkarmakabodhyabodhakavadityarthaH / athavA aMgazabdo vizeSArtho draSTavyaH, yathA karmakartRvyapadezAvinAbhAvo bodhyabodhakavyapadezAvinAbhAvazca sidhyatyanyonyApekSayaivamatrApItyarthaH / upetayattvaM vyavasthApyopAyatattvavyavasthApanArthamAha aSTazatI-na kevalaM sAmAnyavizeSayoH svalakSaNamapekSitaparasparAvinAbhAvalakSaNaM svataHsiddhalakSaNaM. api tu dharmadharmiNorapi, karmakartRbodhyabodhakavat // 7 // ityAptamImAMsAbhASye paMcamaH paricchedaH / siddhaM ceddhetutaH sarva na pratyakSAdito gatiH / / siddhaM cedAgamAtsarva viruddhArthamatAnyapi // 76 // bRttiH yadi sarve hetuto nimittAsiddhamavagataM tarhi pratyakSAditaH pratyakSAgamAdergatiravagamo na syAt / zyate caiMdriyakasyAzanapAnAderarthasyAtIMdriyasya malayakAzmIrAderatra krameNa pratyakSAdAptopadezatazca gtiriti|| athAmamAdAptopadezAtsarvaM ceSyate tato viruddhArthAni yAni matAni tAnyapi siddhimupagaccheyuriti // 76 // ubhayakAtmyaikAMtaM nirAkartumAha-- aSTazatI-upeyatattvaM vyavasthApya-upAyatattvaM vyavasthApyate. yuktayA yA ghaTAmupaiti tadahaM dRSTApi na zraddadhe ityAderekAMte tasya bahulaM darzanAt pratyakSatadAbhAsayorapi vyavasthitiH-anumAnAt anyathA saMkaravyatikaropapatteH / kathaMcitsAkSAtkAraNamaMtareNa na kvacidanumAnaM kiM punaH shaastropdeshaaH| nacaita yuktinirapekSAH, parasparaviruddhArthatattvasiddhiprasaMgAt / na hi pratyakSAnumAnAbhyAmaMtareNopadezaM jyotirjJAnAdipratipattiH // 76. // virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 77 // vRttiH-ubhayakAMtatvaM nAsti virodhAt / avAcyamapi na // 77 // punarapyanekAMtAnarUpaNArthamAha--
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 sanAtanajainagraMthamAlAyAM____ aSTazatI-yuktItarakAMtadvayAbhyupagamo'pi mAsmabhUt-viruddhayorekatra sarvathA'saMbhavAt / tadavAcyatve 'pi pUrvavat // 77 // vaktaryanApte yadetoH sAdhyaM taddhetusAdhitaM / Apte vaktari tadvAkyAt sAdhyamAgamasAdhitaM // 78 // vRttiH-yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH / tataH paro'nAptaH anApte vaktari tattvasyopadeSTari hetoranu. mAnAdyatsAdhyaM zakyA'bhipretaM prasiddhaM taddhetusAdhitaM-liMgAtpratipAditaM / Apte vaktari vAkyAdvacanAdyatsAdhyaM tadAgamasAdhitaM pravacanapratipAditaM pramANabhUtaM pravacanaM hi tat / anApte punarvisaMvAdakaM tasmAddhetumaMtareNa na tatsetsyati / / 78 // aMtastattvameva tattvamiti yeSA mataM tannirAkaraNAyAha-- aSTazatI yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH / tataH paro'nAptaH / tattvapratipAdanamasaMvAdaH tadarthajJAnAt / tenAtIMdriye jaiminiH-anyo vA stutimAtrAvalaMbI naivAptaH tadarthAparijJAnAttAthAgatavat / na hi tAdRzAtIMdriyArthajJAnamasti doSAvaraNakSayAtizayAbhAvAt / zruteH paramArthavittvaM tataH zruteravisaMvAdanamityanyo'nyasaMzritaM svataH zrutena vai pramANyamacetanatvAt ghaTavat / sannikarSAdibhiranaikAMtikatvamayuktaM tatprAmANyAnabhyupagamAt / athApi kathaMcitpramANatvaM syAt avisaMvAditvAt zruterayuktameva / tadabhAvAt tenopacAramAtraM ca na syAt tadarthabuddhiprAmANyAsiddheH / AptavacanaM tu pramANavyapadezabhAk tatkAraNakAryatvAt tadatIMdriyArthadarzanopapattestadarthajJAnotpadanAcca / naitat zruteH saMbhavati sarvathAptAnukteH piTakatrayavat / vaktRdoSAttAdRzAprAmANyaM tadabhAvAcchRteH prAmANyAmiti cet kuto'yaM vibhAgaH siddhayet abhyupagamAnabhyupagamAbhyAM kvacitpauruSeyatvamanyadvA vyavasthApayatIti suvyavasthitaM tattvaM / etena kartRsmaraNAbhAvAdayaH pratyuktAH vedetarayoravizeSAt / itaratra bauddho vakteti cet tatra kamalodbhavAdiriti kathaM na samAnaM / sUdmapi gatvA tadaMgIkaraNetaramAtre vyavatiSThat vedAdhyayanavaditarasyApi sarvadAdhyayanapUrvAdhyayanatvapraklaktau na vaktraM vakrIbhavati / tadatizayAMtarANAM ca zakyakriyatvAditaratrApi maMtrazakterdarzanAt siddhe'pi tadanAditve pauruSeyatvAbhAve vA kathamavisaMvAdakatvaM pratyetavyaM / mlecchavyavahArAdestAdRzo bahulamupalaMbhAt kAraNadoSanivRtteH kAryadoSAbhAvakalpanAyAM pauruSeyasyaiva vacanasya doSanivRttiH karturvItadoSasyApi saMbhavAt tadadhyetRvyAkhyAtRzrotRNAM rAgAdimattvAnnetarasyeti nizzaMkaM nazcetaH / vaktRguNApekSaM vacanasyAvisaMvAdakatvaM cakSurjJAnavat / tadoSAnuvidhAnAt tato'nAptavacanAnajJAnamaMdharUpadarzanAt / tatra yadeva yuktiyuktaM tadeva pratipattuM pratipAdayituM vA zakyaM, agnirhimasya bheSajamityAdivat nAgnihotrAdi vAkyasAdhanaM / siddha punarAptavacanatve yathA hetuvAdastathA AjJAvAdo'pi pramANaM / nanu cApauruSeyatvavadAptazAsanamapyazakyavyavasthaM ? uktamatra sarvathaikAMtavAdAnAM syAdvAdapratihatatvAt iti / tatrAptiH sAkSAtkaraNAdiguNaH saMpradAyAvicchedo vA anyathA'dhaparaMparayA'pratipatteH / / 78 // ityAptamImAMsAbhASye SaSThaH paricchedaH samAptaH // aMtaraMgArthatekAMta buddhivAkyaM mRSAkhilaM / pramANAbhAsamevAtastatpramANAdRte kathaM // 79 // vRttiH-aMtarabhyaMtaramagaM kAraNaM yasya sa cAsAvarthazca tasya bhAvoM'taraMgArthatA saivaikAMto mithyAtvaM tasmin / buddhizca bhirrthpricchedikaa| vAkyaM cAnumAnanimittaM parArtha / dvaMdvaikavadbhAvaH / tadakhilaM niravezaSaM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA | mRSA mithyA / pramANamivAvabhAsata iti pramANAbhAsameva / yadyevaM kathaM mukhyapramANamaMtareNa tatpramANAbhAsaM yasmAtsati pramANe pramANAbhAso nAnyathA // 79 // atha taM sa bAhyAbhyantaraM jJAnamevaitasya matasya nirAkaraNArthamAha- 37 1 ata-tajjanmakAryaprabhavAdivedyavedakalakSaNamanekAMtikamAdarzya saMvittireva khaMDaza: pratibhAsamA - vyavahArAya kalpyata ityabhiniveze'pi pramANaM mRgyaM / kSaNikatvamananyavedyatvaM nAnAsaMtAnatvamiti svatastAvanna siddhayati bhraaNteH| tathAtmasaMvedane'pi vyavasAyavaikalye pramANAMtarApekSayAnupalaMbhakalpatvAt / na hi tathA buddhayaH saMvidaMte yathA vyAvarNyate / nApi parataH saMbaMdhapratipatterayogAt svAMzamAtrAvalaMbinA midhyAvikalpena prakRtitattvavyavasthApane bAharartheSvapyavirodhAt / kathaMcidatra vedyalakSaNaM yadi vyavatiSTheta prakRtaM kRtaM syAt nAnyathA / na cAnuktadoSaM lakSaNamasti tatsaMbhave nAnyatra tadabhAvo'bhidheyaH tatsvapakSaparapakSayoH siddhayasiddhyarthaM kiMcitkathaMcitkutazcit AvitathaM jJAnamAdaraNIyaM anyathA zeSavibhramAsiddheH / etena yadgrAhyagrAhakAkAraM tatsarvaM bhrAMtaM yathA svameMdrajAlAdijJAnaM tathA pratyakSAdikamiti prativihitaM veditavyaM / / 79 / / sAdhyasAdhanavijJaptaryadi vijJaptimAtratA / na sAdhyaM na ca hetuzca pratijJAhetudoSataH // 80 // vRttiH - sAdhyata iti sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhaM pakSadharmaH / sAdhyate'neneti sAdhana prakR nAvinAbhAvi tayorAkAro vijJaptirvijJAnaM tasyA yadi vijJaptimAtratA jJAnamAtratvaM / na sAdhyaM na ca hetu: cakarAnnApi dRSTAntaH / kutaH ? pratijJAdoSAddhetudoSAcca / niraMzatvamabhyupagamya sa bhedaM sAdhayet ? abhyupagamahAniH prAtajJAhetudoSaH, ataH pratijJAdoSe hetudoSe'kiMcitkarAkhyaH / athavA pratijJaiva hetuH sa doSastasmAt / yasmAnna tadeva sAdhyaM sAdhanaM niraMzatvAttasya // 80 // athAntaraMgArthataikAMte doSadarzanAdvahiraMgArtho'bhyupagamyate tatrApi doSaM darzayati- aSTazatI-sahopalaMbhaniyamAdabhedo nIlataddhiyordvi caMdradarzanavat ityatrArthasaMvidoH sahadarzanamupetyaikatvaikAMtaM sAdhayan kathaM avadheyAbhilApaH / svAbhilApAbhAvaM vA svavAcA pradarzayan kathaM svasthaH / pRthaganupalaMbhAdbhedAbhAvamAtraM sAdhayet taccAsiddhaM saMbaMdhAsiddherabhAvayoH kharazRMgavat / etena sahAnupalaM bhAdabhedasAdhanaM pratyuktaM bhAvAbhAvayoH saMbaMdhAsiddheH / tAdAtmyatadutpattyorarthasvabhAvAniyamAt siddhe'pi pratiSedhaikAMte vijJaptimAtraM na siddhayet tadasAdhanAttatsiddhau tadAzrayaM dUSaNamanuSajyeta / tadekopalaMbhaniyanopyasiddhaH sAdhyasAdhanayoravizeSAt / ekajJAnagrAhyatvaM dravyaparyAyaparamANubhiranaikAMtikaM, ananyavedyatvaM asiddhaM ekakSaNavartisaMvittInAM sAkalyena sahopalaMbhaniyamAt, vyabhicArihetuH tathotpattereva saMvedanatvAt dRSTAMto'pi sAdhyasAdhanavikalaH tathopalaMbhAbhadayorarthapratiniyamAt bhrAMtau tadasaMbhavAt / nanu cAsahAnupalabhamAtrAda bhedamAtraM kathaMcidarthasvabhAvAnavabodhaprasaMgAt / sarvavijJAnasvalakSaNakSaNakSayaviviktasaMtativibhramasvabhAvAnumiteH / sAkalyenaikatvaprasaMgAt ekArthasaMgatadRSTayaH paracittavido vA nAvazyaM tadbuddhiM tadarthe vA saMvidetIti hetorasiddhiH sahopalaMbhaniyamazca syAta bhedazca syAt kiM pratiSidhyeta svahetupratiniyamasaMbhavAt / tasmAdayaM mithyAdRSTiH parapratyAyanAya zAstraM vidadhAnaH paramArthataH saMvidAno vA vacanaM tattvajJAnaM ca pratiruNaddhIti na kiMcidetat asAdhanAMgavacanAt adoSodbhAvanAcca nigrahArhatva t // 80 // bahiraMgArthataikAMte pramANAbhAsanihavAt / sarveSAM kAryasiddhiH syAdviruddhArthAbhidhAyinAM // 81 // bRttiH-bahiraMgArthataikAMto bAhyArthaikAMtastasminnabhyupagamyamAne viruddhArthAbhidhAyinAM pramANAMtara bAdhitA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 sanAtanajenagraMthamAlAyAMthaMprakAzakAnAM sarveSAM niravazeSANAM kAryasya siddhiniSpattiH vyavahArasiddhirbhavedityarthaH / kasmAtpramANAbhAsanihavAt pramANasyAbhAso mithyAtvaM tasya nihavo nirAkaraNaM tasmAt / etadapi kutaH ? aMtastattve sati vahirarthasya siddhirasiddhizca nAnyathA // 81 // . ubhayaikAMtapratikSepAyAha aSTazatI-yatkiMciccetastatsarvaM sAkSAtparaMparayA vA bahirarthapratibaddhaM yathAgnipratyakSatarasaMvedanaM / tathA svapnadarzanamapi, cetastathAviSayAkAranirbhAsAt / sAdhyadRSTAMtI pUrvavadityatrApi lokasamayapratibaddhAnAM parasparaviruddhazabdabuddhInAM svArthasaMbaMdhaH paramArthataH prasajyeta / / 81 / / . virodhAnobhAyaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktinAcyamiti yujyate // 8 // vRttiH -pUrvavat // bhAva eva tattvaM nAbhAva iti yasya mataM tannirAkaraNAyAha-- aSTazatI-aMtarvahi yaikAMtayoH sahAbhyupagamo viruddhaH tadvAcyatAyAM yuktivirodhaH pUrvavat // 82 / / bhAvaprameyApekSAyAM prmaannaabhaasnihvH| bahiHprameyApekSAyAM pramANaM tanibhaM ca te // 83 // vattiH-bhAvo jJAnaM tadeva prameyaM tasya tasminvA'pekSA'bhyupagamastasyAmabhyupagamyamAnAyAM / pramANAbhAsasya nihavo lopaH / kutaH ? jJAnasya tadetatprAmANyamaprAmANyaM ca bAhyArthApekSAyAM bhavati nAnyathA iti / etacca mataM sarve vaco vivakSAmAtrasUcakamityasya nirAkaraNAyAha aSTazatI-sarvasAMvatteH svasaMvedanasya kathaMcitpramANatvopapatteH tadapekSAyAM sarvaM pratyakSaM na kazcitpramANAbhAsaH / tathAnabhyupagame'nyatama eva buddhenumAnaM syAt / tatrArthajJAnamaliMgaM tadavizeSaNAsiddhevizeSe vA tadanyatareNArthaparisamApteH kiM dvitIyena / yaccedamarthajJAnaM taccedarthasvalakSaNaM syAd vyabhicArAMt ahetuH, eteneMdriyAdi pratyuktaM / pratyakSatarabuddhayavabhAsasya svasaMvedanAtpratyakSaviruddhaM / sukhaduHkhAdibuddharapratyakSatve harSaviSAdAdayo'pi na syurAtmAMtaravat / etena pratikSaNaM niraMzaM saMvedanaM pratyakSaM pratyuktaM ythaaprtijnymnubhvaabhaavaat| yathAnubhavamanabhyupagamAt sarvatra sarvadA bhUAMterapratyakSatvAvizeSAt kathaMcidbhAMtI ekAMtahAnerbikalpasaMvedane'pi vikalpAnativRtteH / tasmAtsvasaMvedanApekSayA na kiMcid jJAnaM sarvathA pramANaM / bahirarthApekSyA tu pramANa tadAbhAsavyavasthA tatsaMvAdakavisaMvAdakatvAt kvacitsvarUpe kezamazakAdijJAnavat // 83 // jIvazabdaH sabAhyArthaH saMjJAtvA tuzabdavat / mAyAdibhrAMtisaMjJAzca mAyAyaiH svaiH pramoktivat // 84 // vattiH-jIvasya zabdaH saMjJA dezAmarzakatvAddhaTAdisaMjJAH parigRhyate / saha bAhyenArthana vartata iti sabAhyArthaH / kutaH ? saMjJAtvAtsanAmatvAddhetuzabdavat / zabdasyArtha stradhA bahirartho ghaTAdyAkAraH svArtho vA / tathA coktam-svArthamabhidhAya kA'pyanyatra vartata iti / yadyevaM bhrAMtisaMjJA yAstAH kathaM ? tA api svairAtmasvarUpaithairmAyAyairmAyA svapnendrajAlAdiH / bhrAMtisaMjJAH svArthavatyaH pramAyA uktiyathA, pramANazabdaH pramANAbhAsa zabdazca yathA svArthapratipAdakaH / athavA samyak jJAyate'nayeti saMjJA tasyA bhAvaH saMjJAtvam / tasmAdde zAmarzakatvAdanyeSAmapi grahaNaM pramANatannibandhanavicArAbhyAsadAnaphalAdInAm / eteSAmanyathA'nupapatterjIvAdi zabdaH sabAhyArthaH / anyathA eteSAmabhAvaH syAt // 84 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| siddhasAdhyatApArahAradvAreNAmumevArtha prakaTayannAha aSTazatI-svarUpavyatiriktena zarIreMdriyAdikalApena jIvazabdo'rthavAn ato na kRtaH pratyakSataH syAt / iti viklavollApamAnaM lokarUDheH samAzrayaNAt / yatrAyaM vyavahAraH jIvo gatastiSThatIti vA nAtra saMjJA, abhipretamAtraM sUcayati tato'rthakriyAyAM niyamAyogAt, tatkaraNapratipattInAM tadabhAvanAdaraNIyatvAt, sAdhanatadAbhAsayoranyAthA vizeSAsaMbhavAt, paraMparayApi paramArthaMkatAnatvaM vAcaH pratipattavyaM / kacid vyabhi cAradarzanAdanASvAse cakSurAdibuddhastadAbhAsopalabdheH kuto dhUmAdaragnyAdipratipattiH ? kAryakAraNabhAvasya vyabhicAradarzanAt / kASTAdijanmano'gneriva maNiprabhRterapi bhAvAt / tadvizeSaparIkSAyAmitaratrApi vizeSAbhAvAt / abhisaMdhivaicitryAdabhidhAnavyabhicAropalaMbhe taditarakAraNasAmagrIzaktivaicitryaM pazyatAM kathamAzvAsaH / tasmAdayamakSaliMgasaMjJAdoSAvizeSe'pi kacitparituSyannanyatamapradveSeNa IzvarAyate parIbhAklezalezA'sahatvAt / bhAvopAdAnasaMbhave hi smaakhyaanaamitretropaadaanprkluuptiH| bhAvazcAtra harSaviSAdAdyanekavikAravivartaH pratyAtmavedanIyaH pratizarIraM bhedAbhedAtmako pratyAkhyAnArhaH pratikSipaMtamAtmAnaM pratibodhayatIti kRtaM prayAsena / na hi mAyAdisamAkhyAH svArtharahitAH vizeSArthapratipattihetutvAt pramANasamAkhyAvat // 84 // . buddhizabdArthasaMjJAstAstisro buddhyaadivaacikaaH| tulyA buddhayAdibodhAzca trayastatmatibiMbikAH // 5 // bRttiH-buddhizca zabdazcArthazca buddhizabdArthAsteSAM saMjJA buddhishbdaarthsNjnyaastisrstrisNkhyaaH| buddhirAdiryeSAM te buddhayAdayasteSAM vAcikAH pratipAdikA tulyAH samAH / kena ? buddhayAdyarthapratipAdakatvena / buddhayAdInAM bodhAzca jJAnAni ca buddhayAdyarthasya praviviMbikA pratinidhayastrayaste'pi tulyA arthapratipAdakatvena // kimuktaM bhavati-gauriti jAnIta itIyaM buddhervAcikA saMjJA / tasyAzca zrotuH puruSasya svArthe bodhako bodho bhavati / gaurityAhetIyaM zabdasya svasyaiva rUpasya vAcikA saMjJA / tasyAzca zrotuH puruSasya svArthe zabdasya svasminneva rUpe bodhako bodho bhavati / gAmAnaya dohArthamitIyaM saMjJA bAhyArthasya vAcikA bhavati / tasyAzca zrotuH svArthe sAsnAdimati piNDe bodhako bodho bhavati / tato buddhayAdyarthavAcakatvena saMjJAstinaH samA eva buddhayAdInAM zabdArthAnAM trayo'pi bodhakA vedakA bodhA buddhayAdizabdArthapratibhAsakAzca samA eva ttprtibhaasktven||85|| punarapyAzaMkya tameva bAhyArtha pratipAdapannAha-- aSTazatI-hetuvyabhicArAzaMkAM pratyastamayati-tisRNAmapi svavyatiriktavastusaMbaMdhadarzanAttabuddhInAM. ca tannirbhAsanAttadviSayatopapatteH // 85 // vaktRzrotRprama tRNAM vAkyabodhapramAH pRthak / bhrAMtAveva pramAbhrAMtau bAhyArthoM tAdRzeterau // 86 // vRttiH-vaktA ca zrotA ca pramAtA ca vaktRzrotRpramAtArasteSAM vaktRzrotRpramAtRNAM vAcakazrAvakajJApakAnAM / yathAsaMkhyaM vAkyaM.ca bodhazca pramA ca vAkyabodhapramAH zabdazAbdapratyakSAnumAnAni / pRthaka vyavasthitalakSaNAni / bhrAMtAveva yadi bhrAMtisvarUpe vyavatiSTheran na tu varteranniti vAkyazeSaH / tataH ko doSaH syAdityAha-pramAbhrAMtau sarveSAM pramANAnAM bAhyApekSAyAM dvaividhye sati pramANayoH pratyakSApratyakSayoH pratyakSAnumAnayorvA bhrAMtI bhrAMtisvarUpatAyAM satyAmapi / bAhyArthoM bAhyavizeSoM dRzyAnumeyAkhyau / tAdRzAtprastutAbhrAMtasvarUpAditarAvanyAvabhrAMtasvarUpau kramAkramAnekAMtAtmako saMtau vibhAvanIyau syAtAM / atha vA pramAbhrAMtau yau bhrAMtAbhrAMtI bAhyArthau bhrAMtAveva tata idaM bhrAMtamidamabhrAMtamiti vicAro'narthakaH syAt // 86 // bAhyArthe sati pramANamapramANaM ca yujyate nAnyathA'ta Aha
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ .40 sanAtanajainagraMthamAlAyAMaSTazatI-bahirarthAbhAvAd vaktrAditrayaM na buddheH pRthakkRtaM tato'siddhatAdidoSaH sAdhanasyeti tanna rUpAdeAhakasya tadvyatiriktavijJAnasaMtAnakAlasya ca svAMzamAtrAvalaMbinaH pramANasya vibhramakalpanAyAM sAkalyenAsiddhiH aMta yAbhyupagamavirodhAt / tau hi grAhakApekSayA bAhyArthI bhrAMtAveva kutastatra heyopAdeyavivekaH 86 buddhizabdapramANatvaM bAhyArthe sati nAsati / satyAnRtavyavasthaivaM yujyateoNptyanAptiSu // 87 // vRttiH-buddhizca zabdazca tayoH prAmANyamarthapratipAdakatvaM bAjhArthe sati bhavatyasatyavidyamAne ca na bhavati / satyamavitathamanRtaM vitathaM tayorvyavasthA arthasyAptyanAptiSu grahaNAgrahaNeSu satsu yujyate nAnyathA / vacanasya tadA satyatA bhavati yadA bAhyAthai tAdRgbhUtaM prApayati / anyathA'satyaM / / 87 // ------- tasya bAhyArthasya kathaM prAptirbhavatIti pRSTe kazcidAha daivAdeva, kazcitpunaH pauruSAdevaitatpakSadvayaM vighaTayannAha aSTazatI-svaparapratipattyartha sAdhanaM buddhizabdAtmakaM svasaMvittyaiva parapratipAdanAyogAt / tasya ca sati bahirarthe pramANatvamarthaprAptitaH siddhayet / asati pramANAbhAsatvaM-arthAnAptita iti / tadevaM paramArthasan bahirarthaH sAdhanadUSaNaprayogAt / anyathA svapnetarAvizeSAt kiM kiM na sAdhitaM dUSitaM ceti kutaH saMtAnAMtaramanyadvA / taimirikadrayAdvacaMdradarzanavat bhAMtaH sarvo vyavahAra ityatrApi tattvajJAnaM zaraNaM / anyathA bahirarthavadabhisaMhitasyApi nirAkaraNApattestathA paramANvAdidUSaNe'pi pratipattavyaM-anyathA tatkRtamakRtaM syAditi sarvatra yojyaM / tadime vijJAnasaMtAnAH saMti na saMtIti tatvApratipatteH dRSTApahnatiranibaMdhanaiva adRzye nAtmanA kathaMcidadRzyAnAmapi paramANUnAM bahirapi samavasthAnavipratiSedhAbhAvAt aMtajJeyavat / tatra pUrvAdidigbhAgabhedena SaDaMzAdikalpanayA vRttivikalpena vA parapakSopAlaMbhe svapakSAkSepAta, kathaMcidvirodhapArahArasya punarAyAzayatAmapyazakteH tatsAkSAtparaMparayA vA vimatyadhikaraNabhAvApannaM jJAnaM svarUpavyatiriktArthAvalaMbanaM grAhyagrAhakAkAratvAta saMtAnAMtarasiddhavat / na hi vyApAravyAhAranirbhAso'pi vipluto nAsti tadanyatrApi vAsanAbhedo gamyate na saMtAnAMtaraM // 7 // ityAptamImAMsAbhASye saptamaH paricchedaH / daivAdevArthasiddhizceddavaM pauruSataH kathaM / daivatazcedanirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhavet // 88 // vRttiH-arthasya kAryasya prazastAprazastazarIreMdriyAdestathA jJAnasukhAderajJAnaduHkhAdervA siddhirniSpatti. yadi daivAdeva sarvathA syAt tadaivaM karmAkhyaM pauruSAnmanovAkkAyavyApAralakSaNAcchubhAzubharAgAdiprAyAtpuruSakArAttarhi kathaM syAt / atha daivAMtarAdeva daivaM syAdityatrocyate / daivatazcedyadi devAdeva daivaM syAttadAnImanimokSo'siddhiH syAt / daivasya kAraNabhUtasya kAryabhUtasya ca satataM saMtatito vicchedaM pratyupAyAsaMbhavAt / tadA dAnazIlapravrajyArthaH kRSyAdyarthazca puruSakAro'pyanarthaH syAt / / 88 // aSTazatI-yogyatApUrvakarmatA vA daivamubhayamadRSTaM, pauruSaM punariha ceSTitaM dRSTaM tAbhyAmarthasiddhiH tadabhyatarApAye'ghaTanAt / pauruSamAtre arthAdarzanAt daivamAtre vA samIhAnarthakyaprasaMgAt // 88 // pauruSAdeva siddhizcet pauruSaM devataH kathaM / pauruSAccedamoghaM syAt sarvaprANiSu pauruSaM // 89 // vRttiH-atha pauruSAdeva siddhizcet sarvathA yadi pauruSamAtrAdevArthasiddhiH syAt / tatpauruSaM daivAdeva
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apta mImAMsA / prAmANyAtkathamaphalaM syAt ? / tathAhi samAne hi samAnAnAM kecidartheSu yujyaMte kacinna prasiddhametat / anyathA daivamaMtareNa pauruSAdeva pauruSasya pravRttau satyAM sarvaprANiSu pauruSamamoghameva saphalameva syAt daivahInAnAmapi tadbhavati // 89 // ubhayaikAMte'pi na yuktaM-- aSTazatI - tArddha pauruSaM vinA daivasaMpadA na syAt taduktaM tAdRzI jAyate buddhirvyavasAyazva tAdRzaH / sahAyAstAdRzAH saMti yAdRzI bhavitavyatA // 1 // iti tatsarvaM pauruSApAditamiti cet tadvyabhicAradarzino na vai zradadhIn // 89 // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 90 // 41 vRttiH - ubhayadoSaprasaMgAt / avAcyatvadoSAcca // 90 // daivAtkevalAtpauruSAcca kevalAdarthasiddhiryadi na bhavati kathaM tarhi syAdata Aha bhaSTazatI - daivetarayoH sahaikAMtAbhyupagame vyAghAtAt, avAcyatAyAM ca svavacanavirodhAt syaadvaadniitiH||90|| abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhipUrvavyaipekSAyAmiSTAniSTaM svapauruSAt // 91 // vRttiH -- buddhirvicAraH pUrve prathamaM kAraNaM yasyAH sA tathA na buddhipUrvA abuddhipUrvA sA cAsAvapekSA ca AlocanaM ca sA tathA tasyAmatarkitopasthitanyAyenetyarthaH / iSTamabhilaSitaM sukhAdi aniSTamanabhilaSitaM duHkhAdi / svadaivataH svapuNyapApaphalAtpUrvajanmanibaddhakarmaNaH / yadyapi pauruSamAtraM vidyate tathApi mukhyA vivakSito nAtyaMtAbhAvaH / tathA buddhipUrvavyapekSAyAM vicArapUrvakatvenAnuSThAnAdiSTamaniSTaM ca svapauruSAtsvakI - yapuruSakArAt / atrApi daivamapradhAnatvena vivakSitaM nAtyaMtAbhAvatvena / parasparApekSayaiva kAryasiddhiryato deva AtmA tasya karma daivamiti // 91 // nanu paraduHkhe pApaM tasyaiva sukhe puNyaM svaduHkhAtpuNyaM svasukhAtpApamityevaM kaizcidabhANi na devAditi tanmatanirAkaraNAyAha-- aSTazatI - atarkirtopasthitamanukUlaM pratikUlaM vA daivakRtaM tadviparItaM hi pauruSApAditaM / apekSAkRtatvAttadUvyasthAyAH // 91 // ityaptamImAMsAbhASye aSTamaH paricchedaH / pApaM dhavaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / acetanAkaSAyau ca badhyeyAtAM nimittataH // 92 // vRttiH-pare'nyasmin prANini duHkhamAtrAdyadi pApaM syAt / tasminneva sukhamAtrAcca puNyaM yadi syAt / tadAnImacetano viSazastrAdirakaSAyo vItarAgaH tAvapi badhyeyAtAM karmabaMdhasya kartArau bhavataH / nimittattvAt / pratyayamaMtareNApi bhAvapradhAnatvAnnirdezasya // 92 // tathA--- 1 / vivakSAyamityapi pAThaH / 6
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajanaMgrathamAlAyo- aSTazatI-paratra sukhaduHkhotpAdanAt puNyapApabaMdhai .te kathamacetanA na badhyaran ? vItarAgo vA ! "tannimittatvAt // 92 // puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukhato ydi|| vItarAgo munirvidvAMstAbhyAM yuMjyAnimittataH // 93 // 'vRttiH-svasmin duHkhAt dhruvaM nizcitaM puNyaM yadi syAttasminnevAtmani sukhAddhetordhavaM pApaM ca yadi syAt / tataH kiM syAt ! tAbhyAM vItarAgo muniyuMjyAdbaddho bhavet / kutaH? nimittatvAt // 93 // athobhayakAMtastadbhayAdiSyate tatrApi doSa eva virodhAt / nopyavAcyatvaM vacanavirodhAt aSTazatI-AtmasukhaduHkhAbhyAM pApetarakAMtakRtAMte punarakaSAyasyApi dhruvameva baMdhaHsyAt tato na kazcinmoktumarhati tadubhayAbhAvasaMbhAvAt // 93 // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikAMte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 94 // vRttiH-sugamaM // 94 // kathaM tadyata AhaaSTazatI prastutekAMtadvayasiddhAMte vyAhateHanabhidheyatAyAM-anabhidheyAbhidhAnavirodhAt kathaM cideveti yuktaM / vizuddhisaMklezAMgaM cet svaparasthaM sukhAsukhaM / puNyapApAsravau yuktau na cedvayarthastavArhataH // 95 // vRttiH-kha AtmA paro'nyastayostiSThatIti svaparasthaM sukhaM cAsukhaM ca sukhAsukhaM jIvapradezAhAdanAnAhAdanaM / vizuddhiH pramodAdizubhapariNAmaH / yadyapi niravazeSarAgAdivirahalakSaNAyAM vizuddhau vizuddhizabdo vartate tathApi kuzalazabdavat zubhapariNAmAdo vartamAno vizuddhizabdo gRhyate / saMklezaH-ArtaraudradhyAne tayoraMgaM kAraNaM vizuddhisaMklezAMgaM-cedyadi svaparasthaM sukhAsukhaM vizuddhisaMklezAlaMbanaM yadi bhavati tadA puNyaM ca pApaM ca tayorAsravau yuktau / na cedevaM yadyevaM na syAt / puNyAtravaH pApAnavazca vyartho niSphalaH / arhato vItarAgasya taveva vA zuSkakuDyanipatitacUrNamuSTivat baMdhAbhAvAt / etena maskaripUraNamataM nirAkRtaM bhavati / siddheSu saklezakAraNAbhAvAt // 95 // atha puNyapApAnavakAraNamajJAnamiSyate cettanmatanirAkaraNAyAha aSTakAtI-AtmanaH parasya vA sukhaduHkhayorvizuddhisakkezAMgayoreva puNyapApAsavahetutvaM nacAnyathA atiprasaMgAt / ArtaraudradhyAnapariNAmaH saMklezaH tadabhAvo vizuddhiH-AtmanaH svAtmanyavasthAnaM // 95 // ityAptamImAMsAbhASye navamaH paricchedaH / ajJAnAcceddhavo baMdho jJeyAnaMtyAnna kevalI / zAnastokAdvimokSazvedajJAnAbahuto'nyathA // 96 // bRttiH-yadyajJAnAjjADyasvarUpAdvaMdho dhruvo na kevalI muktaH / kutaH jJeyAnaMtyAtprameyasyAnaMtyaM yataH / atha kadAcit jJAnastokAdbodhanirhAsAnmokSo'bhyupagamyate cedbahuto vipulAdajJAnAdanyathA'nyena prakAreNA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| 41 tizayena vimokSaH syAditi saMbaMdhaH / athavA prAguktAnmokSaprakArAdanyena prakAreNApi saha janmano yogaH syAt / tathA ca sati na bandho nApi mokSastasya vicArAkSamatvAt // 96 // aSTazatI-yadi baMdho'yamavijJAnAt nedAnI kazcinmucyeta sarvasyaiva kacidajJAnopapatte yAnaMtyAt / / . yadi punarjJAnanihasAdbrahmaprAptiH-ajJAnAtsutarAM prasajyeta / duHkhanivRtteriva sukhaprAptiH // 96 // virodhAnobhaukAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAM / avAcyataikati'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 97 // vRttiH-ubhayakAMtAvaktavyamapi duSTaM virodhAt // kathaM tarhi tau syAtAmata Aha aSTazatI-nahi sarvAtmanaikasyaikadA jJAnastokAnmokSo vahutarAjJAnAbaMdha ityekAMtayAravirodhaH syAdvA-. danyAyavidviSAM siddhayati yena tadubhayaikAtmyaM syAt / / 97 // - ajJAnAnmahito baMdho nAjJAnAdvItamohataH / zAnastokAcca mokSaH syAdamohAnmohito'nyathA // 98 // vRttiH-jJAnAtpunarapi kiMviziSTAt mohato mithyAtvarUpAbaMdho bhavati vinaSTamithyAtvarUpAdajJAnAtpunarna baMdho bhavati jJAnastokAdapi mokSaH syAdyadyamohAdbhavet yadi punarmohitaH syAttasya mokSAbhAva evaM // 98 // ___ atha kadAcinmanuSe na daivAnnApi pauruSAnna jJAnAnnApyajJAnAt kiM tu IzvarapreraNAdityasya matasya nirAkaraNAyAha-athavA kAmAdInAM kamarNazca vaicitryamanAditvaM ca darzayitumAha aSTazatI-mohanIyakarmaprakRtilakSaNAdajJAnAd yuktaH karmabaMdhaH tto'nyto'pibNdhaabhyupgme'tiprsNgaat| . tathaiva buddharapakarSAt mohanIyaparikSayalakSaNAnmokSamiti / viparyaye'pi viparyAsAdityadhigaMtavyaM // 98 // 2 kAmAdiprabhavazcitraH karmabaMdhAnurUpataH / tacca karma svahetubhyo jIvAste zuddhayazuddhitaH // 99 // vRttiH-kAmAdInAM rAgAdInAM prabhava utpAdaH kAryarUpazcitroM nAnAprakAraH / karmabandhAnurUpataH jJAnAvaraNadikarmaNaH kAraNAdbhavati tacca karma jJAnAvaraNAdikaM svahetubhyo bhavati / kuta etat ? anAdibaMdhabaMdhahetusaMtAnoM bIjAMkuravat na punarIzvarAdestasyAvastutvAt virAgAkSamatvena / na tarhi keSAMcinmuktiranyeSAM saMsArazca. karmabaMdhanimittavizeSAditi cedAha- te bhagavato'rhato jIvA dviprakArAH saMsAriNaH sati / kutaH zuddhayazuddhito bhavyAbhavyazakteH / ata eva na sarveSAM mokSaH / etenAnyadapi. matAMtaraM nirAkRtaM veditavyaM // 19 // zuddhayazuddhisvarUpapratipAdanAyAha aSTazatI-saMsAro'yaM naikasvabhAvezvarakRtaH tatkAryasukhadukhAdivaicitryAt / na hi kAraNasyaikarUpatve kAryanAnAtvaM yuktaM zAlibIjavat / apariNAminaH sarvathArthakriyAsaMbhavAt tallakSaNatvAca. vastunaH sadbhAvameva : tAvanna saMbhAvayAmaH / tatra kAladezAvasthAsvabhAvabhinnAnAM tanukaraNabhuvanAdInAM kilAyaM karteti mahaccitraM etenezvarecchA pratyuktA | nacaitenAsyAH saMbaMdhaH tatkRtopakArAnapekSaNAt tato vyapadezo'pi mAbhUt abhisaMdheranityatve'pi samAnaH prasaMgaH / sakRdutpattyAdiprasaMgAdvicitratvAnupapatteriti / tayorakarUpatve'pi karmavaicitryAtkAmAdiprabhavavaicitryamiti cet ? yuktametat / kiMtu nezvarecchAbhyAM kiMcittAvatArthaparisamApteH / etena viramya pravRttisannivezavizeSAdibhyaH pRthivyAdebuddhimatkAraNapUrvakatvajJAnenezvarapramANaM pratyuktaM / prAkkAya 1 / mohinaH ityapi pAThaH 2 / patrapi mohina iti pAThaH /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 sanAtanajainagraMthamAlAyAMkaraNotpattarAtmano dharmAdharmayozca svayamacetanatvAt vicitropbhogyogytnukrnnaadisNpaadnkaushlaasNbhvaat| tannimittamAtmAMtaraM mRtpiDAdikulAlavaditi cenna tasyApi vitanukaraNasya tatkRtetarasaMbhavAta / tAdRzo'pi nimittabhAve karmaNAmacetanatve'pi tannimittatvamavipratiSiddhaM sarvathA dRSTAMtavyatikramAt / sthitvA pravartamAnArthakriyAdicetanAdhiSThAnAditi niyame punarIzvarAderapi mAbhUt / nAyaM prasaMgo buddhimattvAditicet ? tata eva tarhi prahINatanukaraNAdayaH prANino mAbhUvan / karmaNAM vaicitryAditi cet teSAmIzvarajJAnanimittatve samAnaH prasaMgaH / tadanimittatve tanukaraNAderapi tannimittatvaM mAbhUdvizeSAbhAvAt / arthakriyAderapi tAbhyAmanaikAMtikatvaM / tataH karmabaMdhavizeSavazAt citrAH kAmAdayaH tataH karmavaicitryaM / nahi bhAvasvabhAvopalaMbha: karaNIyaH anyatrApi tatprasaMganivRtteH / na tarhi keSAMcinmuktiritareSAM saMsArazca / karmabaMdhanimittavizeSAditi cenna teSAM zuddhayazuddhitaH pratimuktItarasaMbhavAt-AtmanAM // 99 // zuddhayazuddhI punaH zaktI te pAkyApAkyazaktivat / - sAdhanAdI tayorvyaktI svabhAvo'tarkagocaraH // 10 // vRttiH-zuddhayazuddhI ye zaktI bhavyAbhavyatvarUpe te anAditattvArthazraddhAnAzraddhAnogyake kaTuketaramudgapAkyApAkyazaktivat tayorbhavyatvAbhavyatvazaktyorvyaktI tattvArthazraddhAnapriyadharmatvAdipariNatyapariNatI sAdyanAdI / kuto'yaM zaktibhedo'tarkagocaraH svabhAvo yataH // 10 // evaM tAvatpramANaparatantraprameyavicAraH kRtaH / adhunA pramANatvanirUpaNArthamAha aSTazatI-bhavyetarasvabhAvo teSAM sAmarthyAsAmarthya mASAdipAkyAparazaktivat / zaktaH prAdurbhAvApekSayA sAditvamevamabhisaMdhinAnAtvaM zuddhayazuddhizaktayoriti bhedamAcAryaH prAha / tato'nyatrApi sAdhanAdI prakRtazaktayorvyaktI / kutaH zaktipratiniyama iti cet ? na hi bhAvasvabhAvAH paryanuyoktavyAH // 10 // tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanaM / kramabhAvi ca yajzAnaM syAdvAdanayasaMskRtaM // 101 // vRttiH-tattvajJAnaM parArthabodhaH punarapi kathaMbhUtaM yugapatsarvArthamavabhAsata iti yugapasarvabhAsanaM akrameNa paricchedAtmakamityarthaH tatpramANameva / kramabhAvi ca tajjJAnaM chadmasthIyaM cakSurAdikaM cakArAdakramabhAvi ca dIrghazaSkulyAdibhakSaNe saMbhavAt / sarvathA sadasadekAnekanityAnityAdisakalaikAMtapratyanIkAnekAMtatattvaviSayaH syAdvAdo jAtiyuktinibaMdhano vitarko nayastAbhyAM saMskRtaM pramANagocaraM nItaM tadapi pramANaM syAdvAdanayasaMskRtaM yataste tava // 101 // pramANaphalaM darzayannAha- aSTazatI-buddharanekAMtAt yenAkAreNa tatvaparicchedaH tadapekSayA prAmANyaM / tataH pratyakSatadAbhAsoMrapi prAyazaH saMkIrNA prAmANyetarasthitirunnetavyA / prasiddhAnupahateMdriyadRSTerapi caMdrArkAdiSu dezapratyAsatyAdya bhUtAkArAvabhAsanAt / tathopahatAkSAderapi saMkhyAdivisaMvAde'pi caMdrAdiSvabhAvatattvopalaMbhAt / tatprakarSApezyA vyavadezavyavasthA gaMdhadravyAdivat / tathAnumAnAderapi kathaMcinmithyApratibhAse'pi tattvapratipasyaiva prAmANyaM / ekAMtakalpanAyAM tu nAMtarbahistattvasaMvedanaM svayamadvayAdevayAdipratibhAsamAnAt rUpAdi svalakSaNAnAM ca tathaivAdarzanAt yathA vyAvaya'te / tadvizeSopalaMbhAbhyupagame'pi tadvyavasAyavaikalye kaciddharmAdharmasaMvedanavat parIkSatvopapatteH / vikalpAnAmatattvaviSayatvAt kutastattvapratipattiH ? maNipradIpaprabhAdRSTAMto'pi svapakSaghAtI mANaprabhAdarzanasyApi saMvAdakatvena prAmANyaprAptyA pramANAMtarbhAvavighaTanAt / na hi pratyakSaM svaviSaye visaMvAdanAt zaktikAdarzanavadrajatabhrAMtau / nApi laiMgikaM liMgaliMgisaMbadhApratipatteH-anyathA dRSTAMtetarayorekatvAt kiM kena kRtaM syAt / kAdAcitkArthaprAptarArekAderapi saMbhavAt /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| na hi mithyAjJAnasya saMvAdanaikAMtaH / tathA na laiMgikaM sarvathaivAvisaMvAdakatvAt / tasmAtsUktaM tattvajJAnameva pramANaM / kAraNasya sAmigrIbhedAtpratibhAsabhede'pi iti / pramANameva vA tattvajJAnaM / tataH svalakSaNadarzanAnaMtarabhAvinastattvavyavasAyasya pramANatopatteH pratyakSamanumAnamiti pramANe evetyadhAraNaM pratyAcaSTe anadhigatArthadhigamAbhAvAta, tadapramANatve laiMgikasyApi mAbhUdvizeSAbhAvAt / anadhigatasvalakSaNAvyavasAyAt anumiteratizayakalpanAyAM prakRtasyApi na vai prAmANyaM pratiSedhyaM-anirNItanirNayAtmakatvAt kSaNabhaMgAnumAnavat | dhvanerakhaMDazaH zravaNAdhigamo'pi prAthamakalpikastattvanirNItireva / tadatyaye dRSTerapi visaMvAdakatvena prAmANyAnupapatteradarzanAtizAyanAt / tadarzanAbhAve'pi tattvanizcaye tadanyasamAropavyacchedalakSaNapramA NalakSaNAMgIkaraNAt / kacitkutazcidhUmaketulaiMgikavannirNItArthamAtrasmRtaradhigatArthAdhigamAt prAmANyaM maabhuut| pramitivizeSAbhAvAt , prakRtInarNayasya prAmANye hi na kiMcidatiprasajyate nirNIte'pi kathaMcidatizAyanAt / pratyabhijJAnaM pramANaM vyavasAyAtizayopapatteH tatmAmAdhInatvAt pramANatvasiddheH, anyathA hi visaMvAdaH syAt liMgaliMgisabaMdhajJAnaM pramANamAnazcitanizcayAdanumAnavat / sattvakSaNikatvayodhUmatatkAraNayorvA sAkalyena vyAptipratipattau na pratyakSatvamutsahate sannihitArthAnukAritvAt aparIkSAkSamatvAcca / nAnumAnamanavasthAnuSaMgAt / sUdUramapi gatvA tadubhayavyatiriktaM vyavasthAnimittamabhyupagaMtavyaM / upamAnAdikaM pramANAMtarabhAvamicchatAM tattvanirNayapratyavamarzapratibaMdhAdhigamapramANatvapratiSedhaH prAyazo vaktu DimAnamAviSkaroti iti pratyakSaM parokSamityevatayaM pramANa arthApattyAderanumAnavyatireke'pi parokSe'tarbhAvAt / tatra sakalajJAnAvaraNaparikSayavijRbhitaM kevalajJAnaM yugapatsarvArthaviSayaM / tathAcoktaM 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' iti / tajjJAnadarzanayoH kramavRttau hi sarvajJatvaM kAdAcitkaM syAt / kutastatsiddhiriti cet ! sAmAnyavizeSaviSayayorvigatAvaraNayorayugapatpratibhAsAyogAt pratibaMdhAMtarAbhAvAt / zeSaM sarve kramavRtti prakArAMtarAsaMbhavAt / cakSurAdijJAnapaMcakasyApi parasparavyavadhAne'pi vicchedAnupalakSaNaM kSaNakSayavat / yaugapadye hi saMtAnabhedAtparasparaparAmarzAbhAvaH saMtAnAMtaravat / mAnasapratyakSe'pi cakSurAdijJAnAnaMtarapratyayodbhavena kazcidvizeSaH kramavRttI vyavadhAnapratibhAsavikalpapratipattarasaMbhavAt / yaugapadye hi sparzAdipratyavamarzavirodhaH purussaaNtrvdvissysyaankaaNtaatmktvaat| matijJAnAdi syAdvAdanayalAkSataM pratipattavyaM // 101 // upekSA phalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH / pUrva vA'jJAnanAzo vA savesyAsya svagocare // 102 // vRttiH-Adyasya pramANasya kevalajJAnasya phalamupekSA rAgamohAbhAvaH / zeSasya pramANasya chamasthAyajJAnasya, AdAnaM grahaNaM hAnaM tyAgastayorbuddhiH tatphalaM / pUrva vA upekSA vetyarthaH / sAmAnyApekSAyAM napuMsakaligatA / pUrvA veti pAThAMtaraM / vA ajJAnanAzaH phalaM jJAnatetyarthaH / sarvasyAsya matyAdibhedabhinnasya hitAhitabhedabhinne svagocare svaviSaye vartamAnasyautsargikaM phalamajJAnanAza ityuktaM // 102 / / -- prastutasyAdvAdAkhyaparArthasAdhanasamarthanArthamAha aSTazatI-siddhaprayojanatvAt kevalinAM sarvatropekSA / karuNAvataH paraduHkhajihAsoH kathamupekSA tadabhAne kathaM vAptiH ! iti cet svaduHkhanivartanavadakaruNayApi vRtteranyaduHkhanirAcikarSAiyAM / dayAlorevAtmaduHkhanivartanAdasamAdhiriti cet ? na vai pradIpaH kRpAlutayA AtmAnaM paraM vA tamasA nivartayati iti / kalpayitvApi kRpAlutAM tatkaraNasya svabhAvasAmarthya mRgy| evaM hi paraMparAparizramaM pariharet / matyAdeH sAkSAtphalaM svArthavyAmohavicchedaH tadabhAve darzanasyApi sannikarSAvizeSAt / kSaNapariNAmopalaMbhavadavisaMvAdakasvAsaMbhavAt / paraMpagyA hAnopAdAnasaMvittiH / tathAhi-karaNasya kriyAyAzca kathaMcidakatvaM pradIpatamovigamavat / nAnAtvaM ca parazvAdivat / tasmAdgrAhyasaMvidAkArayoH pramANaphalavyavasthAyAmapi visaMvAdanirAka
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMraNe tadajJasyeva viSadRSTiH pramANatvaM na pratipakSamahati / tAvataiva pramANatve kSaNikatvAdyanumAnaM-adhigatArtha dhigamalakSaNatvAnna vai pramANaM // 102 // vAkyeSvanekAMtadyotI gamyaM prati vizeSakaH / syAnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi // 103 // vRttiH-padAnAM parasparApekSANAM nirapekSAH samudAyA vAkyAni teSu vAkyeSvanekAMtaM dyotayati prakaTayAtIti anekAMtadyotI / syAcchabdo nirAto'vyayaM / gamyamabhidheyamasti ghaTa ityAdivAkye'stitvAdi tatprati vizeSakaH samarthakaH / athavA gamyaM heyAdeyabhedabhinnaM vastu yathA yadavasthitaM tathaiva tasya vizeSakaH / arthasya tattadAtmakasya yogitvaM ghaTanaM tasmAdanyeSAM punardhANAM guNIbhUtatvAt / tava bhavata etaduktaM kevalinAM zrutakevalinAM ca apizabdAttacchiSyapraziSyANAM ca nAnyeSAM tathAbhUtasya vastubhAvAt // 103 // punarapi tadeva samarthayati aSTazatI-padAnAM parasparApekSaNAM nirapekSaH samudAyo na tarhi tadAnImidaM bhavati-yathA yatsattatsarva pariNAmi yathA ghaTaH saMzca zabdaH, tasmAtpariNAmatyiAkAMkSaNAt / pratipatturdharmo'yaM vAkyeSvadhyAropyate sacepratipattA tAvatArtha pratyeti kimiti zeSamAkAMkSati / prakaraNAdinA vAkyakalpanApyarthaprAtipattau na vA prAthamakalpikavAkyalakSaNaparihAraH satyabhAmAdipadavat / sadasannityAnityAdisarvathaikAMtapratikSepalakSaNo naikAMtaH / kvacitprayujyamAnaH syAcchabdaH tadvizeSaNatayA prakRtArthatattvamanavayavena suucyti| prAyazo nipAtAnAM tatsvabhAvatvAt evakArAdivat / na hi kevalajJAnavadakhilamakramamavagAhate vAcaH kramavRttitvAt tadbuddharapi. tathAbhAvAt // 103 // syAdvAdaH sarvathaikAMtatyAgAtkivRttacidvidhiH / saptabhaMganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // 104 // vRttiH-syAdvAdo'rthaprakaraNAdInAM ghaTAdizabdArthavizeSasthApanahetUnAmanukUlaH / kutaH sarvathaikAMtatyAgAtteSAmarthaprakaraNAdInAM pratikUlasyaikAMtasya tyAgAt / atha kathaM prakAraH syAdvAdaH kiMvRttacidvidhiH kimo vRttaM kiM niSpannaM vRttaM kiMvRttaM ca taccicca kiMvRttacit tadeva vidhiH prakAro yasya kathaMcit kutazcidityAdi / saptabhaMgAzca te nayAzca tAnapekSata iti syAdasti syAnnAstyAdi / heyAdeyayorvizeSakaH gunnmukhyklpnyaa||104|| syAdvAdakevalajJAnayoH kathaMcitsAmAnyaM darzayannAha aSTazatI-kathaMcidityAdi kiM vRttacidvidhiH syAdvAdaparyAyaH so'yamanekAMtamabhipretya saptabhaMganayApekSaH svabhAvaparabhAvAmyAM sadasadAdivyavasthA pratipAdayati / saptabhaMgI proktA dravyArthikaparyAyArthikapravibhAgavazAnnaigamAdayaH zabdArthanayA bahuvikalpA mUlanayadvayazuddhayazuddhibhyAM // 104 // syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAca hyavastvanyatamaM bhavet // 105 // vatiH-sarvANi ca tAni tattvAni ca jIvAjAvAdIni tAni prakAzata iti sarvatattvaprakAzane ke. te dve syAdvAdazca kevalajJAnaM ca te dve pramANe / tayormadhye'nyatamaM paraiH parikalpitamavastu bhavedyataH kathaM tayorbhedaH sAkSAtpratyakSAdasAkSAdapratyakSAt // 105 // pramANaM carcitamatha ko nayo nAmetyAha aSTazatI-syAdvAdakevalajJAne iti nirdezAt tayorabhyarhitatvAnniyamaM darzayati parasparahetukatvAdabhyahite vA pUrvanipAte'vyabhicAraM sUcayati / kathaM punaH syAdvAdaH sarvatattvaprakAzano yAvatA "matizrutayonibaMdho
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptamImAMsA / drvyessvsrvpryyessu"| jIvAdayaH saptapadArthAstattvaM tatpratipAdanAvizeSAt / tathA hi bhedaH sAbhAdasAkSAcceti sAkSAtkRtereva sarvadravyaparyAyAn parichinatti nAnyata iti yAvat // 105 // sadharmaNaiva sAdhyasya sAdharmyAdavirodhataH / syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjako nayaH // 106 // 47 vRttiH - samAno guNo yasya sa sadharmA tena sadharmaNaiva evakArAdvipakSanirAkaraNaM sAdhyasyAnityatvAdeH zakyAbhipretAprasiddhasya / sadharmaNo bhAvaH sAdharmyaM tasmAtsAdharmyAt / syAdvAdaH zrutajJAnaM tena pravibhakto viSayIkRto'rthastasya vizeSo nityatvAdistadvyaMjakaH prakaTako dyotako nayo yuktito'rdhaparigrahaH / ityanenAnvayavyatirekapakSadharmA uktAH / avirodhAdityanenAnyathAnupapatyekalakSaNo hetuH pradarzitaH / kimuktaM bhavatiaMtarvyAptimaMtareNa trilakSaNo heturna gamaka iti / atha ko nayapramANayorvizeSaH ? anekAMtapratipattiH pramANaM, ekadharmapratipattirnayaH // tadviSayasya dravyasya svarUpapratipAdanArthamAha aSTazatI - sapakSeNaiva sAdhyasya sAdharmyAdityanena hetostrailakSaNyamavirodhAt ityanyathAnupapattiM ca darzayatA kevalasya trilakSaNasyAsAdhanatvamuktaM tatputratvAdivat / ekalakSaNasya tu gamakatvaM "nityatvaikAMta kSe'pi vikriyA nApapadyataM iti" bahulamanyathAnupapattereva samAzrayaNAt / yatrArthakriyA na saMbhavati tanna vastu yathA vinAkAMtaH tathA ca nityatve'pi kramayaupadyAbhyAmarthakriyA na saMbhavati nAparaM prakArAMtaraM - iti trilakSaNayoge'pi pradhAnamekalaNaM tatraiva sAdhanasAmarthyapariniSThiteH / tadeva pratibaMdhaH pUrvavadvItasaMyogyAdisakalahetupratiSThApakaM / tataH syAdvAdetyAdinAnu|mitamanekAMtAtmakamarthatattvamAdazaryati / tasya vizeSo nityatvAdiH pRthak pRthaktvasya pratipAdako nayaH / tathA coktaM arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tadaMzadhIH nayaH dharmAtarApekSI durNayastannirAkRtiH // 1 / tadanekAMtapratipattiH pramANaM / ekadharmapratipattirnayaH / tatpratyanIkapratikSepo durNayaH kevalaM vipakSavirodhadarzanena svapakSAbhinivezanAt // 106 // nayopanayaikatAnAM trikAlAnAM samuccayaH / avibhrAT bhAvasaMbaMdho dravyamekamanekadhA / / 107 // bRttiH-nayA naigamAdayaH sapta upanayAstadbhedopabhedArthaparyAyAsta evaikAMtAH pradhAnadharmastadUprAyatvAttadvyapadezaH / trayaH kAlA viSayo yeSAM te tathAbhUtAsteSAM samuccaya ekasminnavasthAnam | avibhrAT apRthak bhAvasaMbaMdhaH sattAsaMbaMdho yasya sa tathAbhUtastaddravyamekamabhedApekSayA punaranekaprakAraM // 107 // tadarthaM codya parihArAyAha - - uktalakSaNo dravyaparyAyasthAnaH saMgrahAdirnayaH / tacchAkhA prazAkhAtmopanayaH / tadekAMtAtAtmanAM vipakSApakSAlakSaNAnAM trikAlalakSaNAnAM trikAlaviSayANAM samitirdravyaM / tatasteSAmapoddhArAt guNaguNyAdivat // 107 // mithyAsamUho mithyA cenna mithyaikAMtatA'sti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 108 // vRttiH- nityAnityAstitvAdInAM mithyAdharmANAM yo'yaM samUhaH samudAyaH sa mithyA'satyarUpa iti cedevaM bhavato'bhiprAyaH / mithyetyekAMta: saMgrahastasya bhAvo mithyaikAMtatA sA no'smAkaM nAsti na vidyate / .
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 sanAtanajainagraMthamAlAyAMkutaH yato nirapekSA nayAH mithyA parasparamapekSA ghaTanA tasyA nirgatAH pRthagbhUtA dharmA vyalIkAH / sApekSAH parasparasaMbaddhAste nayA vastu paramArthatattvaM yato'rthakRt kramAkramAbhyAmarthakAritvAdato na codyasyAvatAraH / punarapi tamartha samarthayannAha aSTazatI-sunayadurNayayoryathAsmAbhilakSaNaM vyAkhyAtaM tathA na prabodhyaM na parihAraH / tathAhi-nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRtiH / sApekSatvamupekSA anyathA pramANanayAvizeSaprasaMgAt / dharmAtarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAt pramANanayadurNayANAM prakArAMtarAsaMbhavAcca / tadatatsvabhAvapratipattestatpratipattiranyanirAkRtizceti vizvopasaMhRtiH // 108 // niyamyate'yoM vAkyena vidhinA vAraNena vA / tathA'nyathA ca so'vazyamavizeSyatvamanyathA // 109 // battiH-vAkyena, asti ghaTo nAsti veti vidhipratiSedharUpeNArtho niyamyate niyaMtryate vizeSaviSayaM nIyate tasmAtso'rthastathA ca tadatadAtmaka ityabhyupagaMtavyaH / yadi punaranyathAnyena prakAreNaikAMtarUpeNAbhyupagamyate tadAnImavizeSyatvamavastutvaM syAdekadharmAkrAMtatvena vastvasti ytH|| ... vAk dviviSayA na bhavatItyasya nirAkaraNAyAha-- aSTazatI-yatsat tatsarvamanekAMtAtmakaM vastutattvaM sarvathA tadarthakriyAkaritvAt / svaviSayAkArasaMvittivat / na kiMcidekAMtaM vastutattvaM sarvathA tadarthakriyAsaMbhavAt gaganakusumAdivat / nAsti sadekAMtaH sarvavyApAravirodhaprasaMgAt asadekAMtavaditi vidhinA pratiSedhena vA vastutattaM niyamyate / anyathA tadviziSTamarthatatvaM na syAt ityanena vidhipratiSedhayorguNapradhAnabhAvena sadasadAdivAkyeSu vRttiriti lakSayati // 109 / / tadatadvastu vAgeSA tadevetyanuzAsati / na satyA syAnmRSAvAkyaiH kathaM tattvArthadezanA // 110 // 'vRttiH-eSA vAgetadvacanaM sarvAbhyupagataM taccAtacca tadatat astitvanAstitvAtmakaM vastutattvaM tadeva tAdRgbhUtameva naikAMtAtmakamevetyevamanuzAsati kathayati pratipAdayati / yadi na satyA sadbhatA syAdbhavet / evaM sati mRSA vAkyAni asatyarUpANi vAkyAni syuH / tathA sati tattvArthasya paramArthasya pramANahetuphalapratipAdakasya yeyaM dezanA kathanaM parapratipAdanaM kathaM syAt ! kiM tu na bhavedeva / tathA ca vizIrNa pramANAdilakSaNaM varma / tasmAdyatsattadanekAMtAtmakaM hetujJAnaM pramANavaditi vacanasya pramANyameSitavyaM / / 110 // punarapi vacolakSaNamAha aSTazatI-pratyakSAdipramANaviSayabhUtaM viruddhadharmAdhyAsalakSaNaM vA'viruddhaM vastu / tadevetyekAMtena pratipAdayaMtI midhyaiva bhAratI kathamanayArthadezanaM ? ityekAMtavAkyArthAnupapattirAlakSyate // 110 // vaaksvbhaavo'nyvaagrthprtissedhnirNkushH| Aha ca svArthasAmAnya tAdRgvAcyaM khapuSpavat // 111 // batti:-yAcaH svabhAva AtmIyaM rUpamanyeSAM vAcyatvenAbhipretatarANAM vAgvacanaM tasyA arthastasya pratiSedho nirAkaraNaM tasmin niraMkuzaH samartho ghaTazabdaH paTAdInAM nirAkaraNaM karoti svArtha ca pratipAdayati ato'nekAMtaH, yadi punaH sarvathA svasya jJAnArthasya bAhyArthasya sAmAnyaM parApararUpamapohaM cArvAka Aha AcaSTa ityabhyupagamaH syAt tAdRgvAcyaM vizeSarahitaM sAmAnyaM khapuSpavat gaganakusumasamAnamato na kiMcitsyAt // 111 / /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaptmiimaaNsaa| 49 nanu sAmAnyameva vAco'rtho yaduta vizeSe vartate sAmAnye'rthakriyAbhAvAditi saMsargabodhamataM tannirAkaraNArthamAha-- aSTazatI-vAcaH svabhAvo'yaM yena svArthasAmAnyaM pratipAdayaMtI tadaparaM nirAkaroti / anyatarApAye 'nuktAnatizAyanAt / idaM tadAneyaM tadyAvAn pratIyeta tadarthaH / kUrmaromAdivat naca sAmAnya vizeSapari. hAreNa kacidupalabhAmahe / anupalabhamAnAzca kathaM svAtmAnaM paraM vA tathAbhinivezena vivala bhAmahe ? // 111 // sAmAnyavAgvizeSe cenna zabdArthA mRSA hi sA / abhipretavizeSApteH syAtkAraH satyalAMchanaH // 112 // vRttiH-sAmAnyasaMbaMdhinI vAk vizeSe vartate-vizeSamAcaSTe tattvArthakriyAbhAvAt cedevaM bhavato'bhiprAyaH ? tarhi zabdasyArtho'bhidheyaH kutaH ? tAdRgbhUtA vAk mRSA palIkA sA / yasmAnna hyanyasya vAcako'nyamAha / ghaTazabdaH paTArthasya na kadAcidapi prtipaadkH| nApyapoho'syArthaH, apoho hi paravyAvRttiH sA ca tucchA tato bhedakSANikaikAMtapakSe na vAcyaM nApi vAcako nAnumAnaM nApyAgamaH sarvAbhAvo'taH syAtkAraH syAdvAdaH satyalAMchanaH satyabhUto'bhipretavizeSasyAptenimittamiSTArthaprAptihetorAzrayaNIyaH sarvadoSakalaMkAtItatvAt / tasyaiva svarUpamAha aTazatI-astIti kevalamabhAvavyavacchedAdapohamAheti cet ? kaH punarapohaH? parato vyAvRttirabhAvaH / kathamebaM satyabhAvaM pratipAdayati bhAvaM na pratipAdayatItyevamanuktasamaM na syAt / tadvikalpo mithyAbhinivezavazAditi cena caitattasya pratipAdakaM mithyAvikalpahetutvAd vyalIkavacanavat / tataH syAdvAda eva satyalAMchano na vAdAMtaramityanuzAyayati // 112 // vidheyamIpsitArthAgaM pratiSedhyAvirodhi yat / tathaivAdeyaheyatvamiti syAdvAdasaMsthitiH // 113 // vRtti:-vidheyamastItyAdi pratiSedhyasya nAstitvAderavirodhenAviruddhaM yattadIpsitArthasyAbhipretakAryasyAMgaM kAraNaM / tathaivAdeyaM vastu heyAttyAjyAdaviruddhaM / ityanena prakAreNa syAdvAdasya saMsthittiH sarvapramANairaviruddho siddhiriti pramANahetudRSTAMtAbhAsAH paravAdiparikalpitapramANahetudRSTAMtA veditavyAH / kutaH ? tallakSaNAbhAvAt / vastvapi tairyatparikalpitaM tadapi nAsti lakSaNAbhAvAt / tasmAdyadanekAMtAtmakaM tatsatyaM lakSaNayogAditi / zAstrArthopasaMhArakArikAmAha aSTazatI-astItyAdi vidheyamabhipretya vidhAnAt nAstitvAdibhiraviruddhaM vidhipratiSedhayoranyonyAvivinAbhAvalakSaNatvAt svArthajJAnavat / tadvidheyapratiSedhyAtmavizeSAt syAdvAdaH prakriyate saptabhaMgIsamAzreyAt // 113 // itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatA / samyamithyopadezAryavizeSapratipattaye // 114 // vRttiH-ityanena prakAreNeyaM pratyakSatazca yo'yamupadezastasyArthaH svarUpaM tasya vizeSo yAthAtmyaM tasya pratipattiravagamastasyai samyagupadezo'yaM mithyati sarvajJena jJAyate yasmAt / kRtakRtyo niyUMDhatattvapratijJa AcAryaH zrImatsamaMtabhadrakesarI pramANanayatIkSNanakharadaMSTrAvidAritapravAdikunayamadavihvalakuMbhikuMbhasthalapATanapaTuridamAha
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAtanajaneprathamAlAyAM aSTazatI - iti svoktapariccheda vihiteyamAptamImAMsA sarvajJavizeSaparIkSAniHzreyasakAminAM / abhavyAna tadanupayogAt / tattvetaraparIkSAM prati bhavyAnAmeva hi niyatAdhikRtiH // 114 // zrIbarddhamAnamakalaMkamAniMdyavaMdya - pAdAraviMdayugalaM praNipatya mUrdhnA *bhavyaikalokanayanaM paripAlayataM syAdvAdavartma pariNaumi samaMtabhadraM // 1 // -ityaSTazatI samAptA / jayati jagati klezAveza prapaMca himAMzumAn vihataviSamaikAMtadhvAMtapramANanayAMzumAn / yatipatirajo yasyAdhRSTAnmatAMbunidherlavAn svamatamatayastIrthyA nAnA pare samupAsate / / 115 // vRttiH- : -- yasya bhaTTArakasya matAMbudherAgamodadhelavAn kaNAn adhRSTAnakharIkRtAn pare nAnA tIrthyAH pravAdinaH sugatAdayaH svamate matiryeSAM te svamatamatayaH kRtAtmabuddhayaH samupAsate sevate so'jo jAtijarA- maraNarahito yatipatiH pradhAnasvAmI jayati trailokyasvAmitvaM karoti bAhyAbhyaMtarazatrUn nihatya jayati loke / punarapi kiMviziSTaH ? klezasya duHkhasya AvezaH kadarthanA tasya prapaMco vistAraH sa eva himaM prAleyaH tasyAMzumAnAdityaH / ekAMta eva dhvAMtaM tamaH viSamaM ca tadekAMtadhvAMtaM ca viSamaikAMtadhvAMtaM pramANaM ca nayAzca pramANanayA uktalakSaNA vihataM nirAkRtaM viSamaikAMtadhvAMtaM yaiste tathAbhUtAste ca te pramANanayAzca ta evAMzavaH kiraNAste vidyate yasya sa tathAbhUta iti yatipatervizeSaNaM // // 115 // // zrImatsamaMtabhadrAcAryasya tribhuvanalabdhajayapatAkasya pramANanayacakSuSaH syAdvAdazarIrasya devAmamAkhyAteH saMkSepabhUtaM vivaraNaM kRtaM zrutavismaraNazIlena vasunaMdinA jaDamatinA''tmopakArAya / samaMtabhadradevAya paramArthavikalpite / samaMtabhadradevAya namo'stu paramAtmane // 1 // 1 naitatpadyasthASTazatyupalabdhA / sukhAya jAyate loke vasunaMdisamAgamaH / tasmAt niSevyatAM bhavyairvasunaMdisamAgamaH // 2 // iti zrIvasunaMdyAcAryakRtA deva gamavRttiH samAptAH / samApto'yaM graMthaH / A
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlA syAdvAdapatizrIvidyAnaMdasvAmiviracitA prmaannpriikssaa| jayaMti nirjitAzeSasarvathaikAMtanItayaH / satyavAkyAdhipAH zazvavidyAnaMdA jinezvarAH // 1 // atha pramANa-parIkSA-tatra pramANalakSaNaM parIkSyate__'samyagjJAnaM pramANaM pramANatvAnyathAnupapatteH / sannikarSAdirajJAnamapi pramANaM svArthapramitau sAdhakatamatvAt ! iti nAzaMkanIyaM / tasya svAmitau sAdhakatamatvAsaMbhAvAt / na hyacetano'rthaH svapramitau karaNaM paTAdivat / so'rthapramitau karaNamityapyanAlocitavacanaM naiyAyikAnAM svapramitAvasAdhakatamasyArthapramitI sAdhakatamatvAnupapatteH / tathAhi-na sannikarSAdirarthapramittau sAdhakatamaH svapramitAvasAdhakatamatvAtpaTabat / pradIpAdibhirvyabhicAraH sAdhanasya ! iti na maMtavyaM / teSAmarthaparicchattAvakaraNatvAt / tatra nayanamanasoreva karaNatayA svayamabhimatatvAt / pradIpAdInAM tatsahakAritayopacArataH karaNavyavahArAnusaraNAt / na copacArato'rthaprakAzana eva pradIpAdiH karaNaM na punaH svaprakAzana iti manyamAno nirmalamanA manISibhiH, anumanyate / nayAnAdeH-arthasaMvedanamiva pradIpAdisaMvedanamapyupajanayataH pradIpAdInAM shkaaritvaavishessaat| teSAmarthaprakAzanavat svaprakAzane'pi karaNatopacAravyavasthiteH / nayanAdinA-anekAMta ityapi na mananIyaM tasyApyupakaraNarUpasyAcetanasvabhAvasyArthapratipattau krnntopcaaraat| paramArthato bhAveMdriyasyaiva-arthagrahaNazaktilakSaNasya sAdhakatamatayA karaNatAdhyavasanAt / na caitadasiddhaM vizuddhadhiSaNajanamanasi yuktiyuktatayA parivartamAnatvAt / tathAhi-~-'yadasanidhAne kArakAMtarasannidhAne'pi yannopapadyate tat tatkaraNakaM / yathA kuThArAsannidhAne kASTachedanamanutpadyamAnaM kuThArakaraNakaM / notpadyate ca bhAveMdriyAsamavadhAne'rthasaMvedanamupakaraNasadbhAve'pi, iti tadbhAveMdriyakaraNakaM / bahiHkaraNasannikarSAdhInatAyAM hi padArthasaMvedanasya, nayanasannikarSAt kalaza iva nabhasi nAyanasaMvedanodayaH kuto na bhavet / na hi nayananabhasoranyatarakarmajaH saMyogo na vidyate eveti vaktuM yuktaM sakalamUrtimadvyasaMyogAnnabhasi sarvagatatvasAdhanavirodhAt / na ca nayanamamUrtimadeva ? tasya praiautiktyodhgttvaat| paugliktyaasmaabhirupkrnnsyaabhimttvaat| nana nabhasi nayanasannikarSasya yogyatAvirahAna saMvedananimittatA ? ityapi na sAdhIyaH tadyogyatAyA eva sAdhakatamatvAnuSaMgAt / kA ceyaM sannikarSasya yogyatA nAma : viziSTa zaktiriti cet ! sA tarhi sahakArisannidhilakSaNA anumaMtavyA /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM'sahakArisAMnidhyaM zaktaH' ityudyotakaravacanAt / sahakArikAraNaM ca dravyaM guNaH karmAdi vA syAt ? na tAvadAtmadravyaM sahakAri. tatsannidhAnasya nayananabhaHsannikarSe'pi samAnatvAt / ete. na kAladravyaM digdravyaM ca sahakAri nirAkRtaM tatsAnnidhyasyApi sarvasAdharaNatvAt / manodravyaM sahakAri ityapi na saMgataM tatsannidharapi samAnatvAt / kadAcittadgatamanasaH puruSasyAkSArthasannikarSasya saMbhavAt / etena AtmA manasA yujyate, mana iMdriyaNa, iMdriyamartheneti catuSTayasannikarSo'rthapramitau sAdhakatama iti sAmigrIpramANavAdo dUSitaH-tatsAmigyazca nabhasi sadbhAvAt / kAlAdinimittakAraNasAmigrIvat / yadi punastejodravyaM sahakAri tatsannidhAnAt cAkSuSAdijJAnaprabhavAditi mataM tadApi na vizeSaH ghaTAdAviva gagane'pi locanasannikarSasyAlokasannidhiprasiddhaH saMvedanAnuSaMgasya durnivAratvAt / athAdRSTavizeSo guNaH sahakArI tatsAnnidhyaM saMyuktasamavAyena, cakSuSA saMyukta puruSe tvadRSTavizeSasya samavAyAt iti manyadhvaM tarhi kadAcinnabhAsa nAyanaMsavedanodayaH kuto na bhavet / sarvadA sarvasya tatrAdRSTavizeSasya sahakAriNo'sanidhAnAt iti cet ! kathamevamIzvarasya nabhAsa cakSuSA jJAnaM zrotrAdibhiriva ghaTate ? samAdhivizeSopajInatadharmavizeSyanugRhItena manasA gaganAdyazeSapadArthasaMvedanodaye tu mahezvarasya bahiHkaraNamanarthakatAmiyAt / phalAsaMbhavAt / bahiHkaraNarahitasya ca nAMtaHkaraNamupapadyata paranivRttAtmavat / tataH kathamaMtaHkaraNena dharmAdigrahaNaM manaso'saMbhave ca na samAdhivizeSastadupajanitadharmavizeSo vA ghaTAmAvyate tasyAtmAMtaHkaraNasaMyoganibaMdhanAt / syAnmataM zizirarazmizekharasya samAdhivizeSasaMtatidharmavizeSasaMtatizca sarvArthajJAnasaMtatiheturanAdyaparyavasAnA, satatamenomalairaspRSTatvAt / tasya saMsArisAdimuktivilakSaNatvAt sarvathA muktatayaiva prasiddhatvAt iti tadapyasamIcInaM evamIzvarasyApi enomalavilayAderevArthasaMvedanodbhavaprasakteH / satatamenomalAbhAvo hi yathA satatamarthajJAnasaMtAnahetururarIkriyate tathA kAdacitkainomalAbhAvaH kadAcidarthapramitinimittayuktamutpazyAmaH tasyaiva snnikrssshkaaritopptteH| tatsAnnidhyasyaiva ca snnikrssshktiruuptvsiddheH| tadbhAvAdeva caM nayanasannikarSe'pi nabhasi saMvedanAnutpattighaTanAt / tatra viziSTadharmo'pi na pApamalApAyAdaparaH pratipadyate bhAvAMtarasvabhAvatvAdabhAvasya, niHsvabhAvasya sakalapramANagocarAtikrAMtatvena vyavasthApayitumazakyatvAt iti puruSaguNavizeSasadbhAva eva pApamalAbhAvo vibhaavyt| sa cAtmavizuddhivizeSo jJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamabhedaH svArthapramitau zaktiryogyateti ca syAdvAdavedibhirabhidhIyate / pramAturupalabdhilakSaNaprAptatApi nAtotirabhAvamanubhavati puMsaH saMvedanAvaraNavIryAMtarAyalakSaNapApamalApagamavirahe kacidupalabdhilakSaNaprAptatAnupalabdheH, nayanonmIlanAdikarmaNo dRzyAdRzyayoH sAdhAraNatvAt pradyotAdikaraNasAkalyavat / etena nayanonmIlanAdikarmasannikarSasahakArivaSayagataM copalabhyatvasAmAnyamiti pratyAkhyAtaM tatsannidhAne satyapi kvacitkasyacit pramityanupapatteH kAlAkAzAdivat / na hi tatropalabhyatvasAmAnyamasaMbhAvyaM yogino'pyanupalabdhiprasaMgAt / asmAdRzApekSayopalabhyatvasAmAnyamanyadeva yogazvirApekSAdupalabhyatAsAmAnyAditicet ! tatkimanyat! anyatra yogyatAvizeSAt / pratipuruSaM bhedamAstighnavAnAditi(?) sa eva pramAtuH pramityupajanane sAdhakatamo'numaMtavyaH sannikarSAdau satyapi kacitsaMvidupajananAmAvavibhAvanAt / sa ca yogyatAvizeSaH svArthagrahaNazaktiH / Atmano bhAvakaraNaM jJAnameva phalarUpatvAt svArthajJAnAtkathaMcidabhinnatvAt sarvathApi tato bhede nAtmasvabhAvatvopatteH / na caivamupagaMtuM yuktaM ! Atmana evobhayanimittavazAttathApariNAmAt / Atmano hi jAnAtyaneneti karaNasAdhanAta bhedopavarNanaM kathaM cidabhinnakartRkasya karaNasya prasiddhaH agnirASNyena dahatIMdhanamiti yathA / svAtaMtryavivakSAyAM tu jAnAtIti jJAnamAtmaiva, katRsAdhanatvAttadAtmajJAnayorabhedaprAdhAnyAt Atmana eva svArthagrahaNapariNAmamApannasya jJAnavyapadezasiddheH auSNyapariNAmamApanasyAgneroSNyavyapadezavat / tena jJAnAtmA jJAnAtmanA jJeyaM jAnAti iti vyavahArasya prtiitisiddhtvaat| yathA ca
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannprkssiaa| jJAnAtmaiva pramAtA syAt , ajJAnAtmanaH khAdeH pramAtRtvAyogAt tathA jJAnAtmaiva pramANaM svArthapramitau jJAnakriyAtmikAyAM karaNatvAt / ajJAnAtmanastatra sAdhakatamatvAghaTanAnnAjJAnaM pramANaM, anyatropacArataH / tatonAjJAnena iMdriyasannikarSaliMgazabdAdinA sAdhanasya vyabhicAraH / nApi vyAtirakAsiddhiH samyagjJAnatvasya sAdhyasya nivRttau pramANatvasya sAdhanasya paTAdau vinivRttivinizcayAt / kevalavyatirekiNo'pi sAdhanasya samarthanAt / tataH sUktaM samyagjJAnameva pramANamajJAnasya pramANatvAyogAnmithyAjJAnavaditi / kiM punaH samyAgjJanaM ? abhidhIyate-svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM samyagjJAnatvAt / yattu na svArthavyavasAyAtmakaMtana samyagjJAnaM yathA sNshyvipryaasaandhyvsaayaaH| samyagjJAnaM ca vivAdApannaM tasmAtsvArthavyavasAyAtmakamiti sunizcitAnyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNo hetuH prasiddha eva samyagavabodhAdInAM sAdhyadharmiNi sadbhAvAt / svasaMvedaneMdriyamanoyogipratyakSaiH samyagjJAnaiH-avyavasAyAtmakairvyabhicArI hetuH iti svamanorathamAtraM saugatasya teSAM samyagjJAnatvavirodhAt / samyagjJAnatvaM hyavisaMvAdakatvena vyAptaM tadabhAve tadasaMbhavAt / tadapi pravartakatvena vyApta tadabhAve tadasaMbhavAt / tadapyarthaprApakatvena arthaprApakasyAvisaMvaditvAt / nirviSayajJAnavat / tadapi pravartakatvena vyApta apravartakasyApratyAyakatvAt / tadvat pravartakatvamapi vizvaviSayopadarzakatvena vyAptaM svaviSayamapadarzayataH pravartakavyavahAraviSayatvasiddheH / na hi puruSaM haste gRhItvA jJAnaM pravartayati / svaviSayaM rUpaM darzayat pravartakamucyate arthaprApakaM ca ityavisaMvAdakaM samyagvedakaM pramANa tadviparItasya mithyAjJAnatvaprasiddheH saMzayavaditi dharmottaramataM / tatrAvyavasAyAtmakasya caturvidhasyApi samakSasya samyagvedanatvaM na vyavatiSThate tasya svaviSayopadarzakatvA'siddheH / tatsiddhau vA nIlAdAviva kSaNakSayAdAvapi tadupadarzakatvaprasakteH / tato yadavyavasAyAtmakaM jJAnaM na tatsvaviSayopadarzakaM yathA gacchataH tRNasparzasaMvedanaM / adhyavasAyi prasiddhamavyavasAyAtmakaM ca saugatAbhimatadarzanamiti vyApakAnupalabdhiH siddhaa| vyavasAyAtmakasya vyApakasyAbhAve tavyApyatvasya svaviSayopadarzakatvasyAnanubhavAt / __ syAdAkUtaM-- tena vyavasAyAtmakatvena svaviSayopadarzakatvasya vyAptiH siddhimadhivasati tasya vyavasA- ' yajanakatvena vyAptatvAt / nIladhavalAdau vyavasAyajananAddarzanasya tdupdrshktvvyvsthiteH| kSaNakSayasvargaprApaNazaktyAdau vyavasAyAjanakatvAt tadanupadarzakatvavyavasthAnAt | gacchattRNasparzasaMvedanasyApi tata eva svaviSayopadarzakatvAbhAvasiddheH mithyAjJAnatvavyavahArAt anyathAnadhyavasAyitvAghaTanAt iti ? tadetadavicAritaramaNIyaM tAthAgatasya vyavasAyo hi darzajanyaH / sa kiM darzanaviSayasyopadarzako'nupadarzako vA ? iti vicAryate- yadhupadarzakastadA sa eva tatra pravartakaH prApakazca syAt saMvAdakatvAt samyaksaMvedanavat / na tu tannimittaM darzanaM sannikarSAdivat | athAnupadarzakaH ? kathaM darzanaM tajjananAt svaviSayopadarzakaM ? AtiprasaMgAt / saMzayaviparyAsakAraNasyApi svaviSayopadarzakatvApatteH / darzanaviSayasAmAnyAdhyavasAyitvAdvikalpatajanakaM darzanaM svaviSayopadarzakamiti ca na cetasi sthApanIyaM darzanaviSayasAmAnyasyAnyApohalakSaNasthAvastutvAt / tadviSayavyavasAyajanakasya vastUpadarzakatvavirodhAt / dRzyasAmAnyayorekatvAdhyavasAyAdvastUpadarzaka eva vyavasAya ityapi mithyA tayorekatvAdhyavasAyAsaMbhavAt / tadekatvaM hi darzanamadhyavasyati tatpRSThajovyavasAyo vA jJAnAMtaraM vA ? na tAvadarzanaM tasya vikalpAviSayatvAt / nApi tatpRSThajo vyavasAyaH tasya dRzyAgocaratvAt / tadubhayaviSayaM jJAnAMtaraM tu nirvikalpakaM vikalpAtmakaM vA ? na tAvannirvikalpakaM tasya dRzya vikalpyadvayaviSayatvavirodhAt / nApi vikalpAtmakaM tata eva / naca tadadvayAviSayaM saMvedanaM tadubhayaikatvamadhyavasAtuM samartha / tathAhi- yadyana viSayI kurute na tattadekatvamadhyavasyati yathA rasasaMvedanaM sparzarUpobhayaM / na viSayI kurute ca dRzyavikalpyobhayaM kiMcitsaMvedanaM, iti na kutazcidRzyavikalpyathorekatvAdhyavasAyaH siddhayet teto na vyavasAyo vastUpadarzakaH syAt / nApi tadupajananAdarzanaM svaviSayavastUpadarzakaM yogipratyakSasya vidhUtakalpanAjAlasya sarvadA vastuvikalpAjanakatvAt tadupadarzakatvavirodhAt / svasaMvedanamapi na tasya svarUpopa
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMdarzakaM tadvikalpAnutpAdakatvAt iti kutaH svarUpasya svato gatiravatiSTheta ! / kiM ca darzanapRSThabhAvino vikalpasya svasaMvedanavalAsiddhau tatsvasaMvedanaM kutaH pramANaM syAt / / tadyadi svarUpopadarzanAdeva pramANamAsthIyate ! tadA svargaprApaNazaktyAdAvapi pramANatAmAskaMdet / tat svasaMvidAkAra eka.pramANaM tadvyavasAya jananAt-na punaranyatreti parikalpanAyAM tavyavasAyasvasaMvedanasyApi vyavasAyAMtaropajananAt svarUpopadarzanena bhavitavyamityanavasthAnAt , nAdyavyavasAyasvasaMvedanasya prAmANyaM / tadaprAmANye ca na tata eva vyavasAyasiddhiH / tadasiddhau ca na tajananAdarzanasya svaviSayopadarzakatvaM / tadabhAve ca na tasya pravartakatvaM / apravartakasya nArthaprAptinimittatvaM / tadasaMbhave ca nAvisaMvAdakatvaM tadvirahe ca na samyagjJAnatvaM svasaMvedanoMdrayamano yogijJAnAnAmiti na tairvyabhicAraH sAdhanasya saMbhavati / syAnmataM-arthasAmarthyAdutpattiH-arthasArUpyaM ca darzanasya svaviSayopadarzakatvaM tacca sakalasamakSavedanAnAmavyavasAyAtmakatve'pi saMbhavatpravartakatvamarthaprApakatvamavisaMvAdakatvaM samyagjJAnalakSaNamiti taiH samIcInainaiirvyabhicAra eva hetoriti ? tadapi durghaTameva kSaNakSayAdAvapi tadupadezakatvaprasaMgAt / tatrAkSaNikatvAdisamAropAnupravezAdayoginaH pratipatturnopadezakatvamavatiSThate / yoginastu samAropAsaMbhavAt kSaNakSayAdAvapi darzanaM tadupadezakameveti samAdhAnamapi na dhImaddhatikaraM nIlAdAvapyayoginastadviparItasamAropaprasakteH / kathamanyathA viruddhadharmAdhyAsAttadarzanabhedo na bhavet ? na hi-abhinnamekadarzanaM kvacitsamAropAkrAMtaM kacinneti vaktuM yuktaM / tatA yadyatra viparItasamAropaviruddha tattatra nizcAyAtmakaM yathAnumeye'tha'numAnajJAnaM / viparatisamAropaviruddhaM ca nIlAdau darzanamiti vyavasAyAtmakameva buddhyAmahe / nizcayahetutvAddarzanaM nIlAdA viparItasamAropaviruddhaM na punarnizcayAtmakatvAt tato'nyathAnupapattiH sAdhanasyAnizciteti mAmasthAH yogipratyakSe'sya viparItasamAropasya prasaMgAt tena tasyAvirodhAt / pareSAM tu tasyApi nizcayAtmakatvAttena virodhaH siddha eva / tathA nizcayahetunA darzanena viruddha pratipAdayataH svamatavirodhaH syAt / nizcayAropamanasorbAdhyabAdhakabhAva iti. .dharmakIrterabhimatatvAt darzanAropayorvirodhAbhAvAsaddheH / nanu cArthadarzanasya nizcayAtmakatve sAdhye pratyakSavirodhaH saMhRtasakalavikalpadazAyAM rUpAdidarzanasyAnizcayAtmakasyAnubhavAt / taduktaM-- saMhRtya sarvatazciMtAM stimitenAMtarAtmanA / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sAkSajA matiH // 1 // iti / tathAnumAnavirodho'pi vyucchittaciMtAvasthAyAM-iMdriyAdarthagatau kalpanAnupalabdheH / tatra kalpanAsadAve punastatsmRtiprasaMgaH tadA vikalpitakalpanAvat-tadapyuktaM-- punarvikalpayan kiMcidAsInme klpneshii| iti vetti na pUrvoktAvasthAyAmidriyAdgatau // 1||-iti tadetadapi dharmakIrteraparIkSitAbhidhAnaM pratyakSato nirvikalpadarzanAprasiddhatvAt / saMhRtasakalavikalpAvasthA hyazvaM vikalpayato godarzanAvasthA / na ca tadA godarzanamavyavasAyAtmakaM punaH smaraNAbhAvaprasaMgAt / tasya saMskArakAraNatvavirodhAt kSaNikatvAdivat / vyavasAyAtmana eva darzanAt / saMskArasya smaraNasya gha saMbhavAt anyatastadanupapatteH / daduktaM vyavasAyAtnano dRSTeH saMskAraH smRtireva vaa| ___ dRSTe dRSTasajAtIye nAnyathA kSaNikAdivat // 1 // atha mataM-abhyAsaprakaraNabuddhipATavArthitvebhyo nirvikalpakAdapi darzanAnIlAdau saMskAraH smaraNaM cotpadyate na punaH kSaNikAdau tadabhAvAt / vyavasAyAtmano'pi pratyakSAttata eva saMskArasmaraNopapatteH / teSAmabhAve nizcite'pi vastuni niyamena saMskArAderabhAvAt teSAM vyavasAyAtmakasamakSavAdino'pi niyamato
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| 'bhyupagamanIyatvAt iti ? tadapi phalguprAyaM bhUyodarzanalakSaNasyAbhyAsasya kSaNakSayAdI sutarAM sadbhAvAt / punapunarvikalpotpAdarUpasya cAbhyAsasya paraM pratyasiddhatvAt tatraiva vivadAt / kSaNikAkSaNikavicAraNAyAM kSaNikaprakaraNasyApi bhAvAt / buddhipATavaM tu nIlAdau kSaNakSayAdau ca samAnaM taddarzanasyAnaMzatvAt / tatra pATava:pATavayomaide tadbaddharapi bhedApatteH, viruddhadharmAdhyAsAt / tathAvidhatadvAsanAkhyakarmavazAbuddheH paTavApATave syAtAM, ityapyanenApAstaM tatkarmasadbhAvayorapi viruddhadharmayoranaMzabuddhAvekasyAmasaMbhavAt / yatpunararthitvaM jijJAsitatvaM tatkSaNikavAdinaH kSaNikatve'styeva nIlAdivat / yatpunarabhilaSitRtvamarthitvaM tanna vyavasAyajavananibaMdhanaM kacidanabhilaSite'pi vastuni kasya cidudAsInasya smaraNapratIteH-iti nAbhyAsAdibhyaH kacideva saMskArajananaM-anaMzajJAnajJeyavAdino ghaTate / parasya tu bahiraMtaranekAtmakatattvavAdino na kiMcidanupapannaM sarvathaikatra vyavasAyAvyavasAyayoH, avAyAnavAyAkhyayoH, saMskArAsaMskArayoH, dhAraNetarAbhidhAnayoH, smaraNAsmaraNayozcAnabhyupagamAt / tadbhedAtkathaMcidbodhabodhyayorbhedaprasiddhaH / saugatasyApi vyAvRttibhedAr3hedopagamAdadoSoyaM tathAhi-nIlatvamanIlatvavyAvRttiH,kSANikatvamakSaNikatvavyAvRttirucyate tatrAnIlavyAvRttau nIlavyavasAyastadvAsanAprabodhAdutpanno na punarakSaNikavyAvRttau kSaNikavyavasAyastatra tadvAsanAprabodhAbhAvAt / na cAnayoAvRttyorabhedaH saMbhavati vyAvaya'mAnayorabhedaprasaMgAt / na ca tadbhedAdastuno bhedaH tasya niraMzatvAt anyathA anavasthAprasaMgAt iti pare manyate tepi na satyavAdinaH svabhAvabhedAbhAve vastuno vyAvRttibhedAsaMbhavAt / nIlasvalakSaNaM hi yena svabhAvenAnIlAvyAvRttaM tainaiva yadyakSaNikAvyAvarteta tradA nIlAkSaNikayorekatvApattestavyAvRttyorekatvaprasaMgaH / svabhAvAMtareNa tattato vyAvRttamiti vacane tu siddhaH svalakSasya svabhAvabhedaH kathaM nirAkriyate ? / yadi punaH svabhAvabhedo'pi vastuno tatsvabhAvavyAvRttyA kalpita eveti mataM ? tadA parikalpitasvabhAvAMtarakalpanAyAmanavasthAnuSajyeta / tathAhi-anIlasvabhAvAnyavyAvRttirapi svabhAvAMtareNa anyavyAvRttirUpeNa vaktavyA / sApi tadanyavyAvRttisvabhAvAMtareNa tathAvidhe. neti na kacid vyavatiSThate / kazcidAha-tata eva sakalavikalpavAggocarAtItaM vastu vikalpazabdAnAM viSayasyAnyavyAvRttirUpasya anAdyavidyopakalpitasya sarvathA vicArA'mahatvAt / vicArasahatve vA tadavastutvavirodhAt iti sopi na samyagvAdI darzanaviSayasyApyavastutvaprasaMgAt tasyApi zabdavikalpaviSayavat vicArAsahatvAvirodhAt / tathAhi-nIlasvalakSaNaM sugatetarajanadarzanaviSayatAmupagacchat kimekena svabhAvena nAnAsvabhAvena vA dRzyaM syAt ? tadyayekena svabhAvena tadA yadeva sugatadRzyatvaM tadevetarajanadRzyatvamityAyAtaM azeSasya jagataH sugatatvaM / yaccetarajanadRzyatvaM tadeva sugatadRzyatvamiti sakalasya sugatasyetarajanatvApatteH sugatarahitamakhilaM syAt / athaitasmAdoSAdvibhyatA nAnAsvabhAvana sugatatarajanadRzyatvaM pratipAdyate tadA nIlasvalakSaNasya dRzyasvabhAvabhedaH kathamapahvayeta ! na ca dRzyaM rUpamanekaM kalpitamiti zakyaM vaktaM dRzyasya kalpitatvavirodhAt / atha manyethAH svalakSaNasya dRzyatvaM svAkArArpakatvavyAvRttirUpaM nAnAdRSTavyapekSayA'nekaM ghaTAmaTatyeva tadabhAve nAnAdRSTadarzanaviSayatAM svalakSaNaM nAskaMdet / na ca paramArthato darzanaM dRzyaviSaya sarvajJAnAM svarUpamAtraparyavAsitatvAt / upacArAdeva bahirviSayatAvyavahArAt iti tadapyasat vastunaH svAkArArpakatvasyApi pUrvaparyanuyogAnatikramAt / taddhi svalakSaNaM yena svabhAvena sugatadarzanAya svAkAramarpayati tenaivetarajanadarzanAya svabhAvAMtareNa vA ? yadi tenaiva tadA tadeva sugatetarajanadarzanaikatvamApanIpayate tathA ca sarvasya sugatatvaM itarajanatvaM vA durnivAratAmAcanIskaMdyate | svabhAvAMtareNa svAkArArpakatve sa eva vAstavaH svabhAvabhedaH svalakSaNasyAkSuNNatayA kathaM pratikSipyate / yatpunaH svAkArArpakatvamapi na vastunaH paramArthapathaprasthAyi samavasthApyate svarUpamAtraviSayatvAt sakalasaMvedanAnAmiti mataM tadapi
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajenagraMthamAlAyAMdurupapAdameva teSAM vaiyarthaprasagAt / jJAnaM hi jJeyaprasiddhayarthaM prekSAvatAmanviSyate prakAzyaprasiddhayartha pradIpAdivat / na punaH svarUpaprasiddhayarthaM pradIpatradeveti / bahirAviSayatve sakalasaMvedanAnAM kathamiva vaiyarthya na syAt ? nirviSayasvapnAdisaMvedanAnAmapi sArthakatvaprasaMgAt svarUpaprakAzanasya prayojanasya sarvatra bhAvAt / kiM ca sugatasaMvedanasyApi svarUpamAtraparyavasitAyAM kathamiva sugataH sarvadarzISyate pRthagjanavat / pRthagjanovA kathaM na sarvadarzI sugatavadanumanyeta ? svarUpamAtraparyavasitAyAH tatsaMvedane'pi sadbhAvAt / yadi punarvAstavatvaM sakalaveditvaM tAthAgatasyorarIkriyate saMvRttyA tasya vyavahAribhiH saMvyavaharaNAt tadavyaharaNe tadvacanasya satyatAvyavahArAnupapatteH sakalajJAnarahitapuruSopadezAdvipralaMbhanazaMkanaprasaMgAt / taduktaM jJAnavAn mRgyate kazcittaduktapratipattaye / ajJopadezakaraNe vipralaMbhanazAMkabhiH // 1 // iti pratipadyeta tathApi sugatetaravyavahArasiddhiH. sugatavaditarajanasyApi saMvRttyA sakalaveditvakalpa, nAnuSaMgAt / sakalapadArthebhyaH sugatasya saMvedanodayAt sakalArthajJatA yuktA kalpayituM na punaritarajanasya pratiniyatapadArthAdeva tadvedanotpatteriti cet ? na sugatajJAnasyApi sakalapadArthajanyatvAsiddheH / samasamayavartipadArthajanyatvAsaMbhavAt / yadi punaranAdyatItapadArthebhyo bhaviSyadanaMtArthebhyaH sAMpratikArthabhyazca sakalebhyaH sugatasaMvedanasyotpattiH akhilAvidyAtRSNAvinAzAdupapadyata eva asmadAdisaMvedanAdviziSTatvAttasyeti mataM ? tadA kimekena svabhAvena kAlatrayavartipadArthaiH sugatavijJAnamutpadyate nAnAsvabhAvairvA ? yadyekena svabhAvena, ekenArthena sugatajJAnamupajanyate tenaiva sakalapadArthaiH tadA sakalapadArthAnAmekarUpatApattiH / sugatavijJAnasya vA tadekapadArthajanyatvasiddhiriti netarajanasaMvedanAttasya vizeSaH siddhyet / athAnyena svabhAvenakorthaH sugatajJAnamupajanayati padArthAtarANi tu svabhAvAtaraistadupajanayaMti iti matirbhavatAM tarhi sugatajJAnamanaMtasvabhAvamekamAyAtaM / tadvatsakalaM vastu kathamanaMtAtmakatAM na svIkuryAditi ciMtanIyaM / ekasyAnekasvabhAvatvavirodhAnnaikamanekAtmakamiti cet ? kathabhidAnI sugatavijJAnamekapadArthajanyaM nAnArUpatAM vibharti ? / yadi punaratajjanyarUpavyAvRttyA tajanyarUpaparikalpanAna tattvataH sugatasaMvedanamanekarUpatAkrAMtamityAkUtaM ? tadA na paramArthataH suddhodanitanayavijJAnamakhilapadArthajanyaM, iti kutaH pRthagjanasaMvedanAdasya vizeSaH samavatiSThate / tataH sugatavijJAnadRzyatAmitarajanavijJAnaviSayatAM ca ekasya nIlAdisvalakSaNasyAnekAkArAmapi svayamurarIkurvatA nIlasvalakSaNakAdirUpatApi dRzyAdRzyatvalakSaNA svIkartavyA, tathA ca nIlAdau darzanamanyadvyavasAyAtmakaM saMskArasmaraNakAraNaM tadviparIdarzanAdavaboddhavyaM, iti na pratyakSaprasiddhaM nirvyavasAyAtmakatvamadhyakSajJAnasya / nApyanumAnaprasiddhaM godarzanasamaye'zvakalpanAvat godarzanasyApi vyavasAyAtmakatvopapatteH / punarvikalpayataH tadanusmaraNasyAnyathAnupapatteH / tathA hi yanirvyavasAyAtmakaM jJAnaM tannottarakAlamanusmaraNajananasamarthaM yathA parAbhimataM svargaprApaNazaktyAdidarzanaM tathA cAzvavikalpakAle godarzanamiti tadanusmaraNajananasamartha na syAt bhavati ca punarvikalpayatastadanusmaraNaM tasmAdyavasAyAtmakamiti nizcayaH / tadevaM vyavasAyAtmakatve sAdhye samyagjJAnaM sAdhanaM na vyabhicarati kasya cidapi samyagjJAnasyAvyavasAyAtmakatvapramANabAdhitatvAditi sthitaM / ye tvAhu:-svArthavyavasAyAtmakatve sAdhye samyagjJAnasya hetorna prayojakatvaM sarvasya samyagjJAnasyArthavyavasAyayamaMtaraNaiva samyagjJAnatvasiddhaH / tathA hi-vivAdAdhyAsitaM samyagjJAnaM nArthavyavasAyAtmakaM jJAnatvAt, svavyasAyAtmakatvAt / yadjJAnaM svavyasAyAtmakaMvA tannArthavyavasAyAtmakaM yathA svapnAdijJAnaM tathA ca vipadAvannaM jJAnaM jinapatimatAnusAribhaH, abhyanujJAtaM tasmAnnArthavyavasAyAtmakamiti tepina prAtIti
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA / kavAdinaH jAgRddazAbhAvinaH samIcInavijJAnasyArthavyavasAyAtmakatvapratIteH / tasyArthAvyavasAyAtmakatvetato'rthe pravRttyabhAvaprasaMgAt / pratIyate ca samyagjJAnAdarthe pravRttiravisaMvAdinI tasmAdarthavyavasAyAtmakaM tadarthe pravRttyanyathAnupapatteH / mithyAjJAnAdapyarthe pravRttidarzanAdanekAMta: ? iti cenna tasyAH pravRttyAbhAsatvAt, vyavasitArthaprAptinimittatvAbhAvAt / vyavasitamarthe prApayituM samarthA hi samyak pravRttiH sA ca mithyAjJAnAnopapadyata iti na vyabhicAraH / yaccArtha vyavasAyAtmakatvanirAkaraNapravaNamanumAnaM tatsvArthe vyavasyati vA navA ? prathamavikalpe tenaivAnakAMtikaM sAdhanamApadyeta tasya jJAnatve svavyavasAyAtmakatve'pi svasAdhyArthabyavasAyAtmakatvasiddheH / dvitIyavikalpe'pi nAto'numAnAdiSTasiddhiH svasAdhyArtha vyavasAyAtmakatvAt anumAnAbhAsavat / tataH kiM bahunA sarvasya kiMcidiSTaM sAdhayataH svayamAnaSTaM vA dUSayataH kutazcitpramANAt tasyArthavyavasAyAtmakatvAbhyanujJAnamavazyaMbhAvi tasyArthAvyavasAyAtmakatve sveSTAniSTasAdhanadUSaNAnupapatteH / paraprasiddhyArthavyavasAyinaH pramANasyAbhyanujJAnAdadoSa iti cet ? tarhi paraM pratipAdyase vA na vA ? yadi na pratipAdyase kathaM paraprasiddhyA kacidabhyanujJAnaM 1 taM na pratipAdyase tatprasiddhyA ca kiMcidabhyanujAnAsIti kathamanunmattaH ? / atha paraM pratipAdyase tarhi yataH pramANAttatpratipattiH tatsvakIyArthavyavasAyAtmakaM siddhaM tasyAvyasAyAtmakatve tena parapratipatterayogAt / yadi punaH parAbhyupagamAMtarAtparapratipattiriti mataM tadApyanivRttaH paryanuyogaH tasyApi parAbhyupagamAMtarasya pratipattyapratipattipUrvakatve pUrvoktadUSaNAnatikramAt / 57 syAnmataM na bahirarthAH paramArthataH saMti tatpratyayAnAM nirAlaMbanatvAt svapnapratyayavat satAnAMtaravijJAnAnAmapi asattvAt / tatra svarUpamAtravyavasAyAtmakameva vijJAnamiti tadapyasAraM tathAhi - sarvapratyayAnAM nirAlaMbanatvaM na tAvatpratyakSataH siddhyati tasya tadviSayatvAt / vivAdApannAH pratyayA nirAlaMbanA eva pratyayatvAt svajeMdrajAlAdivaditi anumAnAnnirAlaMbanatvasiddhirityapi mithyA svasaMtAnapratyayena vyabhicArAt / tasyApi saMtAnAMtara pratyayavatpakSIkaraNe kimidamanumAnajJAnaM svasAdhyArthAlaMbanaM nirAlaMbanaM vA ? prathamapakSe tenaivAnaikAMtikatvaM pratyayatvaM / dvitIyakalpanAyAM nAto nirAlaMbanatvasiddhiH / parabrahmasvarUpasiddhireva sakalabhedapratyayAnAM nirAlaMbanatvasiddhiH ? ityapi na vyavatiSThate parabrahmaNa evAprasiddheH / taddhi svato vA siddhyet parato vA ? na tAvatsvata eva vipratipattyabhAvaprasaMgAt / paratazvedanumAnAdAgamAdvA ? yadyanumAnAt kimatrAnumAnamityabhidhIyatAM / vivAdApanno'rthaH pratibhAsAMtaH praviSTa eva pratibhAsamAnatvAt / yo yaH pratibhAsamAnaH sa sa pratibhAsAMtaH praviSTa eva dRSTaH yathA pratibhAsasyAtmA pratibhAsamAnazca sakalo'rthazcetanAcetanAtmako vivAdApannaH tasmAtpratibhAsAMtaHpraviSTha evetyanumAnaM na samyak dharmi- hetu dRSTAMtAnAM pratibhAsAMtaH praviSTatve sAdhyAMtaH pAtitvena anumAnotthAnAyogAt / pratibhAsAMtaH praviSTatvAbhAve taireveti hetorvyabhicArAt / yadi punaranAdyavi - dyAvAsanAvalAddharmi-hetu-dRSTAMtA: pratibhAsabahirbhUtA iva nizcIyate prtipaadyprtipaadksbhysbhaaptijnvt| tato'numAnamapi saMbhavatyeva sakalAnAdyavidyAvilAsavilaye tu pratibhAsAMta H praviSTamAkhalaM pratibhAsameveti vipratipattyasaMbhavAt / pratipAdyapratipAdakabhAvAbhAvAt sAdhyasAdhanabhAvAnupapatterna kiMcidanumAnopanyAsaphalaM / svayamanubhUyamAne parabrahmaNi pratibhAsAtmani dezakAlAkArAvIcchannasvarUpe nirvyabhicAre sakalakAlAvasthAvyApi - ni- anumAnAprayogAt iti samabhidhIyate tadA sApyanAdyavidyA yadi pratibhAsAMtaH praviSTA tadAvidyaiva kathamasaMtaM dharmidRSTAMtAdibhedamupadarzayet / atha pratibhAsabahirbhUtAstadA sA'pratibhAsamAnA pratibhAsamAnA vA ? na tAvadapratibhAsamAnA bhede pratibhAsarUpatvAt tasyAH / pratibhAsamAnA cet tayaiva hetorvyabhicAraH pratibhAsabahirbhUtatve'pi tasyAH pratibhAsamAnatvAt / syAdAkUtaM - -- na pratibhAsamAnA nApratibhAsamAnA na pratibhAsabahirbhUtA nApi pratibhAsAMtaH praviSTA naikA nacAnekA na nityA nApyanityA na vyabhicAriNI nApyavyabhicAriNI sarvathA vicAryamANAyogAt / sakalavicArAtikrAMtasvarUpaiva rUpAMtarAbhAvAt avidyAyA nIrUpatAlakSaNatvAt iti / tadetadapyavidyAvijRMbhitameva tathAvidhanIrUpatAsvabhAvAyAH kena cidavidyAyAH kathaMcidapratibhAsamAnAyAH vaktumazakteH / pratimAsamAnAyAstu tathAvacane kathamasau sarvathA nIrUpA syAt : yena svarUpeNa yaH pratibhAsate tasyaiva 8
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMtadrUpatvAt / tathA sakalavicArAtikrAMtatayA kimasau vicAragocarA avicAragocarA vA syAt 1 prathamakalpanAyAM sakalavicArAtikrAMtatayA vicArAnatikrAMtatvAbhyupagamavyAghAtaH / dvitIyakalpanAyAM na sakalavicArAtikrAMtatA vyavatiSThate sakalavicArAtikrAMtatAyAmapi tasyAstayA vyavasthAne sarvathaikAnekarUpatAyA api vyavasthAnaprasaMgAn / tasmAtsatsvabhAvaivAvidyAbhyupagaMtavyA vidyArat / tathA ca vidyA'vidyAdvaitaprasiddhaH kutaH paramabrahmaNo'numAnAsiddhiH / / etenopaniSadvAkyAtparamapuruSasiddhiH pratyAkhyAtA / sarva vai khalvidaM brahmetyAdivAkyasya paramAtmanoM'tirabhAve dvaitaprasakteravizeSAt / tasyAnAdyavidyAtmakatve'pi pUrvoditadUSaNaprasaMgAt tato na paramapuruSAdvaitAsiddhiH svataH parato vA yena samyagjJAnaM svavyavasAyAtmakameva na punararthavyavasAyAtmakaM-arthAbhAvAditi vadan avadheyavacanaH syAt / / ___yattu svapnajJAnaM svavyavasAyAtmakamevetyuktaM tadapi na saMgataM tasya sAkSAtparaMparayA pArthavyavasAyAtmakatvAghaTanAt / dvividho hi svapnaH satyo'satyazca tatra satyo devatAkRtaH syAt dharmAdharmakRto vA kasyacitsAkSAvyavasAyAtmakaH prasiddhaH svamadazAyAM yaddezakAlAkAratayArthaH pratipannaH punarjAgRddazAyAmapi taddezakAlAkAratayaiva tasya vyavasIyamAnatvAt / kazcitsatyaH svapnaH paraMparayArtha-vyavasAyI svapnAdhyAyanigaditArthaprApakatvAt / taduktaM yastu pazyati rojyaMte rAjAnaM kujaraM hayaM / suvarNa vRSabhaM gAM ca kuTaMba tasya vardhate // 1 // iti kuTuMbavardhanAvinAbhAvinaH svapne rAjAdidarzanasya kathamarthanizcAyakatA na syAt 1 pAvakAvinAbhAvidhUmadarzanavata / dRSTArthAvyavasAyAtmakatvAnna svapnabodho'rthavyavasAyI iti pacane laiMgiko'pi bodho'rthavyavasAyI mAbhUta / tata eva tadvat / anumAnavAtho'numitArthavyavasAyI saMbhavatIti vacane svapnAgamagamyArthavyavasAyI svapnabodho'pi kathaM nAbhyanujJAyate ? / kadAcidvyabhicAradarzanAnnaivamabhyupagamaH kartuM suzakya iti cenna dezakAlAkAravizeSa yathArthAgamoditamapekSyamANasya kacitkadAcitkathaMcidvyabhicArAbhAvAt / tadapekSAvikalastu na samIcInaH svapnaH tasya svapnAbhAsatvAt / pratipatturaparAdhAcca vyabhicAraH saMbhAvyate na punaranaparAdhAt yathA cAdhUmaH dhUmabuddhyA pratipadyamAnasya tataH pAvakAnumAnaM nyabhicArIti pratipatturevAparAdho na dhUmasya dhImadbhirabhidhIyate / tathaivAsvapnaM svapnabujhyAdhyavasya tatastadviSayAdhyavasAyo na vyabhicaratIti na svapnAgamasyAparAdhaH pratipattarevAparAdhAt / yaH punarasatyaH svapnaH pittAzudrekajanitaH sa kimarthasAmAnya vyabhicarati arthavizeSaM vA ? na tAvadarthasAmAnyaM dezakAlAkAravizeSANAmeva vyabhicArAt sarvatra sarvadA sarvathArthasAmAnyasya sadbhAvAt / tadabhAve'rthavizeSaSu saMzayaviparyAsasvapnAyathArthajJAnAnAmanutpatteH na hi kiMcid jJAnaM sattAmAtraM vyabhicarati tasyAnutpattiprasakteH tato'satyasvapnasyApyarthasAmAnyavyavasAyAtmakatvasiddheH na kiMcid jJAnamarthAvyavasAyAtmakaM / vizeSaM tu yata eva vyabhicarati tata eva asatyaH kathamanyathA satyetaravya. vasthitiH syAt? tasyAH svArthavizeSaprAptyaprAptinimittatvAdityalaM prasaMgena svavyavasAyAtmakatvavat samyagjJAnasyArthavyavasAyAtmakatvaprasiddheH / atrAparaH prAha-samyagjJAnamarthanyavasAyAtmakameva na svavyavasAyAtmakaM svAtmani kriyAvirodhAt ekasya jJAnasyAnekAkArAnupapatteH / na hi jAnamekamAkAraM karmatAmApannaM vyavasyati karmAtmanAkAreNeti vaktuM yaktuM tAbhyAM karmakaraNAkArAbhyAM jJAnasyAbhede bhedaprasaMgAt / na hi bhinnAbhyAM tAbhyAmabhinnamekaM nAma atiprasaMgAt / tayorvAkArayA nAdabhede bhedaprasaMgAt nayabhinnAdabhinnayorbhedaHsabhAvyate atiprsNgaat| evaM tAbhyAM vijJAnasya bhedopagame na vijJAnamAtmanAtmAnaM vyavasyati parAtmanA parAtmana eva vyavasAyAn tau cAkArI yadi jJAnasyAtmAnau tadA jJAnaM vyavasyati vA navA ? prathamapakSe kimakenAkArAMtareNa dvAbhyAM vA'kArAMtarAbhyAM tattau vyvsyet| na tAvadekenAkArAMtareNa virodhaat| dvAmyAM vyavasyati iti cet tayorapyAkArAMtarayo nAdabhedo bhedo vA syAt svapnAMte iti pAThAMtaraM / 2 arthavyavasAyaH pAThAMtaraM /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| 59 ityanivRttaH paryanuyogaH-bhanavasthA ca mahIyasI / kathaMcidbhedaH kathaMcidabhedaH ityubhayapakSAlaMbanamapi anenaivApAstaM pakSadvayanikSiptadoSAnuSaMgAt pakSAMtarA'saMbhavAceti so'pi na nyAyakuzala: pratItyatilaMghanAt / loke hi jJAnasya svavyavasAyina evArthavyavasAyitvena pratItiH siddhA / naceyaM mithyA bAdhakAbhAvAt / svAtmani kriyAvirodho bAdhaka iti cet kA punaHkriyA ? kimutpattiptirvA ? yadyutpattiH sA svAtmani virudhyatA / na hi vayamabhyanujAnImahe jJAnamAtmAnamutpAdayati iti / nekaM svasmAtmajAyate iti samaMtabhadrasvAmibhirabhidhAnAt / atha jJAptiH kriyA sA svAtmani viruddhA tadAtmanaiva jJAnasya svakAraNakalApAdutpAdAt / prakAzAtmanaiva prakAzasya pradIpAdeH / na hi svakAraNasAmigrItaH pradIpAdiprakAzaH samupajAyamAnaH svaprakAzAtmanA notpadyata iti prAtItikaM tatsvarUpaprakAzena prakAzAMtarApekSAprasaMgAt / nacAyaM pradIpAdyAlokaH kalazAdijJAnaM svarUpajJAnaM ca cakSuSojanayataH sahakAritvaM nAtmasAtkurute yena svaprakAzako na syAt / cakSuSaH sahakAritvaM hi pradIpAdeH prakAzatvaM taca kalazAdAviva svAtmanyapi dIpAdevidyata eveti siddhA svAtmani prakAzanakriyA / tadvadvijJAnasyArthaprakAzanamiva svaprakAzanamapyaviruddhamavabudhyatAM / etena 'jJAnaM na svaprakAzakaM, arthaprakAzakatvAdityanumAnamapAstaM pradIpAdinA hetoranekAMtAt / pradIpAdiH-upacArAta prakAzako na paramArthata iti tenAvyabhicAre cakSurAderapi paramArthato'rthA'prakAzakatvAt sAdhanazUnyo dRSTAMtaH jJAnasyaiva paramArthato'rthaprakAzatvopapatteH / tato 'jJAnaM svaprakAzakaM, arthaprakAzakanvAt yattu na svaprakAzakaM tannArthaprakAzakaM dRSTaM yathA kuDyAdikaM / arthaprakAzakaM ca jJAnaM tasmAtsvaprakAzakamiti kevalavyatirekyanumAna mavinAbhAvaniyamanizcayalakSaNAddhetorutpadyamAnaM niravadyameveti budhyAmahe / cakSurAdibhiH paramArthato'rthaprakAzakatvAsiddhestena sAdhanasyAnekAMtikatAnupapatteH / kuDyAderapi svAvinAbhAvipadArthAMtaraprakAzakatvAdbhUmAdivat sAdhanAvyatireko dRSTAMta ityapi samutsAritamanena tasyApyupacArAdarthaprakAzakatvasiddheH anyathA tajjanitavi. jJAnavaiyApatteH / yatpurjJAnamAtmAnamAtmanA jAnAtIti karmakaraNAkAradvayaparikalpanAyAmanavasthAdidoSA nuSaMgo bAdhaka iti mataM tadapi na sudarataraM tathApratItisiddhatvAt / jAtyataratvAdAkAravatobhadAbhedaM pratyanekAMtAt / karmakaraNAkArayorjJAnAt kathaMcidabhedaH kathaMcidbhedaH iti naikAMtena bhedAbhedapakSopakSiptadoSopAnapAtaH syAdvAdinAM salakSyate / naca kathaMcidityaMdhapadamAtraM jJAnAtmanA tadabhedasya kathaMcidabhedazabdenAbhidhAnAt / karmakaraNAtmanA ca bheda iti kathaMcidbhadadhvaninA darzitatvAt / tathA ca jJAnAtmanA tada. bheda iti jJAnabhedAbhedastato bhinnasya jJAnAtmano'pratIteH / karmakaraNAkAratayA ca bheda iti karmakaraNAkArAveva bhedasya dravyavyatiriktasyAkArasyApratIyamAnatvAt iti / yenAtmanA jJAnAt karmakaraNAkArayorabhedo yena ca bhedastI jJAnAkimabhinnau bhinnau vA iti na paryanuyogasyAvakAzo'sti yayA'navasthA mahIyasI sapra. sajyata / naca bhinnAbhyAmeva karmakaraNAbhyAM bhavitavyamiti niyamo'sti karaNasya bhinnakartRkasyApi darzanAta bhinnakartRkaraNavat / yathaiva hi devadattaH parazunA chinatti kASTamityatra devadattAtkarturbhinnaM parazulakSaNaM karaNamupalabhyate / tathAgnirdahati dahanAtmanetyatrAgneH karturdahanAtmalakSaNaM karaNamabhinnamupalabhyata evaM dahanAtmApyuSNalakSaNaH sa cAgnerguNino bhinna eveti na maMtavyaM sarvathA tayovirodhe guNaguNIbhAvavirodhAta sahyavidhyavat / guNini guNasya samavAyAt tayostadbhAva ityapi na satyaM samavAyasya kathaMcidavizvagbhAvAt anyasya vicArAsahatvAt / samityekIbhAvenAvAyanamavagamanaM hi samavAyaH tacca samavAyanaM karmasthaM samaveyamAnatvaM samavAyitAdAtmyaM pratIyate, kartRsthaM punaH samavAyanaM samavAyakatvaM pramAtustAdAtmyana samavAyinAhikatvaM na cAnyA gatirasti kriyAyAH kartRkarmasthatayaiva pratipAdanAt tatra karmasthA kriyA karmaNo'nanyA kartRsthA kartugnanyA iti vacanAt / tato nAbhinnakartRkaM karaNamaprasiddhaM / nApi karma tasyApi bhinnakartRkasyevAbhinnakartRkasyApi pratIteH / yathaiva hi kaTaM karotItyatra kartarbhinna karmAnumanyate / tathA pradIpaH prakAzayatyAtmAnami
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 sanAtana jainagraMthamAlAyAM- tyatra karturabhinnaM karma saMpratIyata ev| na hi pradIpAtmA pradIpAdbhinna eva pradIpasyApradIpatvaprasaMgAt ghaTavat / pradIpe pradIpAtmano bhinnasyApi samavAyAt pradIpatvasiddhiriticet na apradIpe'pi ghaTAdau tatsamavAya prasaMgAt / pratyAsattivizeSAtpradIpAtmanaH pradIpa eva samavAyo nAnyatreti cet ? sa pratyAsattivizeSo'tra koDanyatra kathaMcittAdAtmyAt ? tataH pradIpAdabhinna eva pradIpAtmA karmeti siddhamabhinnakartRkaM karma / tathA ca jJAnAtmAtmAnamAtmanA jAnAtIti na svAtmani jJaptilakSaNAyAH kriyAyA virodhaH siddhaH, yataH svavyavasAyAtmakaM jJAnaM na syAt / syAnmataM - arthajJAnaM jJAnAMtaravedyaM prameyatvAt ghaTAdivadityanumAnaM svArthavyavasAyAtmakatvapratIterbA - dhakamiti tadapi phalguprAyaM mahezvarArthajJAnena hetorvyabhicArAt / tasya jJAnAMtarAvedyatve'pi prameyatvAt / yadi punarIzvarArthajJAnamapi jJAnAMtara pratyakSaM - asaMvedyatvAt iti mitistadA tadapyarthajJAnajJAnamIzvarasya pratyakSamapratyakSaM vA ? yadi pratyakSaM tadA svato jJAnAMtarAdvA / svatazcet prathamamapyarthajJAnaM svataH pratyakSamastu kiM vijJAnAMtareNa ? | yadi tu jJAnAMtarAtpratyakSaM tadapISyate tadA tadapi jJAnAMtaraM kimIzvarasya pratyakSamapratyakSaM veti sa eva paryanuyogo 'navasthAnaM ca duHzakyaM parihartuM / yadi punarapratyakSamevezvarArthajJAnajJAnaM tadezvarasya sarvajJatvavirodhaH svajJAnasyApratyakSatvAt / tadapratyakSatve ca prathamArthajJAnamapi na tena pratyakSaM svayamapratyakSeNa jJAnAMtareNa tasyArthajJAnasya sAkSAtkaraNavirodhAt / kathamanyathA AtmAMtarajJAnenApi kasyacitsAkSAtkaraNaM na syAt / tathA cAnIzvarasyApi sakalasya prANinaH svayamapratyakSeNApIzvarajJAnena sarvaviSayeNa sarvArthasAkSAtkaraNaM saMgaccheta tataH sarvasya sarvArthaveditvAsiddhaH - IzvarAnIzvaravibhAgAbhAvo bhUyate / yadA cArthajJAnamapi prathama mIzvarasyApratyakSameva kakSIkriyate tadA tenApi svayamapratyakSeNa mahezvarasya sakalo'rthaH pratyakSaM kathaM samarthyeta tena sakalaprANigaNasya sarvArthasAkSAtkaraNaprasaMgasya tadavasthatvAt / tadanena vAdinA mahezvarasyApi kiMcijjJatvaM sarvasya vA sarvajJatvamanujJAtavyaM nyAyavalAyAtatvAt / tathAbhyanujJAne vA naiyAyikasya naiyAyikatvavirodhaH kenAsya vAryeta / yadi punarIzvarasya jJAnaM sakalArthavadAtmAnamapi sAkSAtkurute nityaikarUpatvAt, kramabhAvyanekAnityajJAneopagame mahezvarasya sakRtsarvArthasAkSAtkaraNavidhAnAt sarvajJatvAvyavasthiteriti mataM tadA kathamanenaivAkAMtiko heturna syAt / syAnmatireSA yuSmAkamasmadAdijJAnApekSayArthajJAnasya jJAnAMtavedyatvaM prameyatvena hetunA sAdhyate tato nezvarajJAnena vyabhicAraH tasyAsmadAdijJAnAdviziSTatvAt / na hi viziSTe dRSTaM dharmaviziSTe'pi ghaTayan prekSAvattAM labhate iti sApi na parIkSAsahA jJAnAMtarasyApi prajJAnena vedyatve'navasthAnuSaMgAt / tasya jJAnAMtaraNa vedyatve tenaiva hetorvyabhicAraH / na ca tadaprameyamaMtra sarvasyeti vaktuM zakyaM pratipattuH pramANavalAttadUvyavasthAnavirodhAt / sarvajJajJAnenApi tasyAprameyatve sarvajJasya sarvajJatAvyAghAtAt / tato'smadAdijJAnApekSayApi na jJAnaM jJAnAMtarapratyakSaM prameyatvAddhetoH sAdhayituM zakyaM, jJAnasya svArthavyavasAyAtmanaH pratyakSasiddhatvAcca / pratyakSavAdhitapakSatayA hetoH kAlAtyayApadiSTatvaprasaMgAcca / etenArthajJAnena jJAnAMtaravedye sAdhye kAlatrayatrilokavartipuruSapariSatsaMprayuktasakalahetunikarasya kAlAtyayApadiSTatvaM vyakhyAtaM / tadanena yaduktamekAtmasamavetAnaMtara vijJAnagrAhyamarthajJAnamiti tatsamutsAritaM / yo'pyAha na svArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM parokSatvAt arthasyaiva pratyakSatvAt / apratyakSA no buddhiH pratyakSo'rthaH / sa hi bahirdezasaMbaddha: pratyakSamanubhUyate / jJAte tvarthe anumAnAdavagacchati buddhiriti sAvarabhASye zravaNAt / tathA jJAnasyArthavat pratyakSatve karmatvaprasaMgAt jJAnAMtarasya karaNasyAvazyaM parikalpanIyatvAt / tasya cApratyakSatve prathame ko'paritoSa: ? / pratyakSatve tasyApi pUrvavatkarmatApatteH karaNAtmano'nya vijJAnasya parikalpanAyAmanavasthAyA durnivAratvAt / tathaikasya jJAnasya karmakaraNadvayAkArapratItivirodhAcca na jJAnaM pratyakSaM parIkSakairanumaMtavyamiti so'pi na yathArthamImAMsakatAmanusartumutsahate jJAnasyApratyakSatve sarvArthasya pratyakSatvavirodhAt / saMtAnAMtarajJAnenApi sarvasyArthasya pratyakSatvaprasaMgAt / tathA ca na kasyacitkadAcidarthapratyakSaH syAt /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA / 61 syAdAkUtaM bhavatAM yasyAtmano'rthe paricchittiH prAdurbhavati tasya jJAnena so'rthaH pratIyate na sarvasya jJAnena sarvo'rthaH pratyakSaH sarvasya pramAtuH sarvatrArthe paricchitterasaMbhavAt iti tadapi svagRhamAnyaM mImAMsakAnAM kvacidarthaparicchitteH pratyakSatvApratyakSatvavikalpAnatikramAt / sA hi na tAvatpratyakSA jJAnadharmakatvAt / karmatvenApratItizca karaNajJAnavet / tasyAH karmatvenApratItAvapi kriyAtvena pratIteH / pratyakSatve karaNa jJAnasya karmatvenApratIyamAnasyApi karaNatvena pratIyamAnatvAt / pratyakSatvamastu karaNatvena pratIyamAnaM karaNajJAnaM karaNameva syAt / na pratyakSaM karmalakSaNamiti cet tarhi padArthaparicchittirapi kriyAtvena pratibhAsamAnA kriyeva syAt na pratyakSA karmatvAbhAvAditi pratipattavyaM / yadi punararthadharmatvAdarthaparicchitteH pratyakSateSyate tadA sArthaprAkaTyamucyate / na caitadarthagrahaNavijJAnasya prAkaTyAbhAve ghaTAmaTati atiprasaMgAt / na hyaprakaTe 'rthajJAne saMtAnAMtaravartinikarasya cidarthasya prAkaTyaM ghaTate pramAturAtmanaH svayaM prakAzamAnasya pratyakSasyArtha paricchedakasya prAkATyAdarthe prAkaTyaM paricchittilakSaNaM saMlakSyate / paricchitteH paricchedakasvarUpAyAH kartRsthayAH kriyAyA kartRdharmatvAdupacArAdarthadharmatvavacanAt paricchidyamAnatArUpAyAH paricchitteH karmasthAyAH kriyAyA eva paramArthato'rthadharmatvasiddheH / karaNajJAnadharmatAnucchitterneSyate eva cakSuSA rUpaM pazyati devadatta ityatra cakSuSaH prAkaTyAbhAve'pi arthaprAkaTyaM sughaTameva loke'tIMdriyasyApi karaNatvasiddheH iti kecit samabhyamaMsata mImAMsakAH, te'pyaMdhasarpavilapravezanyAyena syAdvAdimatamevAnupravizati, syAdvAdibhirapi svArthaparicchedakasya pratyakSasyAtmanaH kartRsAdhanajJAnazabdenAbhidhAnAt / svArthajJAnapariNatasyAtmana eva svataMtrasya jJAnatvopapatteH, sa hi jAnAtIti jJAnamiti vyapadizyate / taddharmastu paricchittiH phalajJAnaM kathaMci - pramANAdbhinnamabhidhIyate / yattu parokSamatIMdriyatayA karaNajJAnaM parairuktaM tadapi syAdvAdibhirbhAveMdriyatayA karaNamupapayogalakSaNaM procyate ' labdhyupayogau bhAveMdriyaM iti vacanAt / tatrArthagrahaNazaktirlabdhiH / arthagrahaNavyApAra upayogaH iti vyAkhyAnAt kevalaM tasya kathaMcidAtmanoM'natarabhAvAdAtmatayA pratyakSatvopapatteH apratyakSataikA'to nirasyate iti prAtItikaM parIkSakairanumaMtavyaM / ye tu manyaMte nAtmA pratyakSaH karmatvenApratIyamAnatvAt karaNajJAnavaditi teSAM phalajJAnahetorvyabhicAraH karmatvenApratIyamAnasyApi phalajJAnasya prAbhAkaraiH pratyakSatvavacanAt / tasya kriyAtvena pratibhAsamAnAt pratyakSatve pramAturapyAtmanaH kartRtvena prati bhAsamAnatvAt pratyakSatvamastu / tacca phalajJAnaM - Atmano'rthAtarabhUtamanarthAtarabhUtamubhayaM vA ! na tAvatsa varthArthatarabhUtamanarthAtaMrabhUtaM vA matAMtarapravezAnuSaMgAt / nApyubhayaM pakSadvayanigaditadUSaNAnuSakteH / kathaMcidanataratve tu phalajJAnAdAtmanaH kathaMcipratyakSatvamanivArya pratyakSAdabhinnasya kathaMcidapratyakSatvaikAMtavirodhAt / etenApratyakSa evAtmeti prabhAkaramatamapAstaM / yasya tu karaNajJAnavatphalajJAnamapi parokSaM puruSaH pratyakSa iti mataM tasyApi puruSAtpratyakSAt kathaMcidabhinnasya phalajJAnasya karaNajJAnasya ca pratyakSatApattiH kathaMcitkathamapAkriyate ? tato na bhaTTamatamapi vicAraNAM prAMcati iti svavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM, arthaparicchittini: mittatvAt Atmavaditi vyavatiSTate / netrAlokAdibhirvyabhicAraH sAdhanasyeti na maMtavyaM teSAmupacArato'rtha paricchittinimittatvavacanAt paramArthataH pramAtuH pramANasya ca tannimittatvaghaTanAt / , atrAparaH kapilamatAnusArI prAha-na samyagjJAnaM svavyavasAyAtmakaM, acetanatvAt ghaTAdivat na tacceta namanityatvAt / tadvadanityaM cotpattinimittatvAt vidyudAdivat / yattu svasaMvedyaM taccetanaM nityamanutpattidharmakaM ca siddhaM yathA puruSatattvamiti so'pi na nyAyavedI vyabhicArisAdhanAbhidhAnAt / utpattimattvaM hi tAvadanityatAM vyabhicarati nirvANasyAnaMtasyApyutpattimattvAt / tathaivAnityatvamacetanatvaM vyabhicarati puruSabhogasya kAdAcitkatvasya buddhyadhyavAsitArthApekSasya cetanatve'pyanityatvasamarthanAt / acetanatvaM tu samyagjJAnasyAzuddhameva tasmAdacetanAdvivekakhyAtivirodhAt / cetanasaMsargAccetanaM jJAnamityapi vArtaM zarIrAderapi cetanatvasaMgAt / jJAnasya cetanasaMsargo viziSTa iti cet sa ko'nyaH kathaMcittAdAtmyAt / tatazcetanAtmakameva jJAnamanumaMtavyamilmacetanamasiddhaM /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAyadapyabhyadhAyi sAMkhyaiH-jJAnamacetanaM pradhAnapariNAmatvAt mahAbhUtavaditi tadapi na zreyaH pakSasya svasaMvedanapratyakSabAdhitatvAt / prativAdinaH kAlAtyayApadiSTatvAcca sAdhanasya / tathAnumAnabAdhita: pakSaH paraM prati cetanaM jJAnaM svasaMvedyatvAt puruSavat / yattu na cetanaM na tatsvasaMvedyaM yathA kalazAdIti vyatirekanizcayAt nedamanumAnamagamakaM / jJAnasya svasaMvedyatvamasiddhaM ? iti cenna tasyAsvasaMvedyatve arthasaMvedanavirodhAdityuktaprAyaM / etena na svasaMvedyaM vijJAnaM kAyAkArapariNatabhUtapariNAmatvAt pittAdivaditi vadaMzcArvAkaH pratikSiptaH / na cedaM sAdhanaM siddhaM bhUtavizeSapariNAmatvAsiddheH saMvedanasya bADeMdriyapratyakSatvaprasaMgAt gaMdhAdivat / sUkSmabhUtavizeSapariNAmatvAt na bAhyadriyapratyakSa jJAnamiti cet sa tarhi sUkSmavizeSaH sparzAdibhiH parivarjitaH svayamaspadimAn saMvedanopAdAnahetuH sarvadA bAyeMdriyAviSayaH kathamAtmaiva nAmAMtareNa nigadito na bhavet / tasya tato'nyatve bhUtacatuSTayAvalakSaNatvAt tattvAMtarApattiradRSTaparikalpanA ca prasajyeta tathAtmanaH pramANasiddhatvAta tatpAraNAmasyaiva jJAnasya ghaTanAt / tata idaM vyavatiSTate svavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM cetanAtmapariNAmatve satyarthaparicchedakatvAt yattu na svavyavasAyAtmakaM na tattathA yathA ghaTaH tathA ca samyagjJAnaM tasmAtsvavyavasAyAtmakaM iti samyagjJAnalakSaNaM pramANasiddha / nanu pramANatattvasya prameyatattvabadupaplutatvAta na tattvataH kiMcitpramANaM saMbhavati iti kasya lakSaNamAbhadhIyate lakSyAnuvAdapUrvakatvAllakSaNAbhidhAnasya / prasiddha lakSyamanUdya lakSaNaM vidhIyata iti lakSyalakSaNabhAvavAdibhirabhyupagamAt iti kecidamaMsata teSAM tattvopaplanamAtramiSTaM sAdhayituM tadA sAdhanamabhyupagaMtavyaM / tacca pramANameva bhavati tathA cedamabhidhIyate-tattvopaplavavAdino'pyasti pramANaM, iSTasAdhanAnyathAnupapatteH / pramANAbhAve'pISTasiddhau sarva sarvasya yatheSTaM siddhayeta ityanupaplutatattvasiddhirapi kiM na syAt sarvathA vizeSAbhAvAt / ___ syAdAkUtaM na sveSTaM vidhiprAdhAnyena sAdhyate yena tattvopaplavaM sAdhayataH pramANasiddhiH prasajyeta / kiM tarhi ! parAbhyupagatapramANAditattvanirAkaraNasAmarthyAta parIkSakajanayatastattvopaplavamanusarati gatyaMtarAbhAvAta / tathAhi-pramANatvaM kasya citkimaduSTakAraNajanyatvena bAdhArahitatvena vA pravRttisAmarthyena vA arthakriyAprAptinimittatvena vA vyavatiSTate ? na tAvadaduSTajanyatvena tasya pratyakSato gRhItumazakteH karaNakuzalAderapi pramANakAraNatvAt / tasya cAtIMdriyatvopagamAt / na cAnumAnamaduSTaM kAraNamunetuM samartha tadavinAbhAviliMgAbhAvAt / satyajJAnaM liMgamiti cet na parasparAzrayaNAt / sati jJAnasya satyatve tatkAraNasyAduSTatvanizcayAt / tasminsati jJAnasya satyatvasiddheH / yadi punarbAdhArahitatvena saMvadanasya prAmANyaM sAdhyate tadA kiM kadAcitkacidbAdhakAnutpattyA tatsiddhirAhosvit sarvatra sarvadA sarvasya pratipatturvAdhakAnutpatteriti pakSadvayamavatarati / prathamapakSe marIcikAcakre salilasaMvedanamapi pramANamAsajyate dUrasthitasya tasaMvedanakAle kasya citpratipatturbAdhakAnutpatteH / dvitIyapakSe tu sakaladezakAlapuruSANAM bodhakAnutpatti:kathamasarvavido'vaboDhuM zakyeta tattatpratipattuH sarvaveditvaprasaMgAt / yadi punaH pravRttisAmarthyena jJAnasya prAmANyamunnIyate tadA pramANenArthamupalabdhavatastadarthe pravRttiryadISyate taddezopasarpaNalakSaNA tasyAH sAmarthya ca phalenAbhisaMbaMdhaH sajAtIyajJAnotpattirvA tadetarAzrayadoSo duruttaraH syAt / sati saMvedanapramANatvanizcaye tenArthapratipattau pravRtteH / tatsAmarthyasya ca ghaTanAt pravRttisAmarthyasya nizcaye ca tenArthasaMvedanasya pramANatvanirNIteH prakArAMtarAsaMbhavAt / athArthakriyAnimittatvena saMvedanaM pramANatAmAskaMdati tadA kutastasya tannizcayaH syAt ! / pratipatturarthakriyAjJAnAditi cet kutastasya pramANatvAsaddhiH ? | paramArthakriyAjJAnAMtarAccet kathamanavasthA na bhavet ! / athAdyasavedanAdevArthakriyAjJAnasya mANyaM manyate tadA parasparAzrayadoSaH / satyarthakriyAjJAnasya pramANatvanizcaye tadvalAdAdyasaMvedanasyArthakriyAprAptinimittatvena prAmANyanizcayastatprAmANyanizcayAcca arthakriyAsaMvedanasya pramANatAsiddhiH kAraNAMtarAbhAvAt / tato na pramANatvaM vicAryamANaM vA vyavatiSThate tadavasthAnAbhAve ca na prameyatvasiddhiH iti tadetatsakalaM pralApamAtraM parAbhimatapramANatattvanirAkaraNasya svayamiSTasya pramANamaMtareNa siddhyayogAta tasya svayAmiSTatve sAdhanAnupapatte paraparyanuyogamAtrasya karaNAdadoSo'yaM /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA / paraparyanuyogaparANi hi vRhaspateH sUtrANi iti vacanAt sarvatra svAtaMtryAbhAvAdityetadapi yatkiMcana bhASaNameva / kimaduSTakAraNajanyatvena prAmANyaM sAdhyate bAdhArahitatvenevetyAdi pakSANAM kvacinnirNayAbhAve saMdehAbhAvAt paraparyanuyogAyogAt / syAdAkUtaM parAbhyupagamAt tannizvayasiddheH saMzayotpatteryuktaH praznaH tathAhi - mImAMsakAbhyupagamAt tAvadaduSTakAraNajanyatvaM bAdhAvarjitatvaM ca nirNItaM nizcitatvApUArthatvalokasammatatvavat / taduktaM-- tatra pUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavavarjitaM / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammataM // 1 // iti tathA pravRttisAmarthyamapi naiyAyikAbhyupagamAnnirNItaM pramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAdarthavatpramANaM iti vacanAt / tathArthakriyAprAptinimittatvamavisaMvAditvalakSaNaM saugatAbhyupagamAnnirNItameva pramANamavisaMvAdijJAnaM arthakriyAsthitiH avisaMvAdanaM zabdo'pyabhiprAyanivedanAditi vacanAt / tadidAMnI cArvAkamatAnusAreNa saMdi paryanuyujyamAnaM na kiMcidupAlaMbhamarhati iti tadetadapi na vyavasthAM pratipadyate parAbhyupagamasya pramANApmANapUrvakatve saMzayApravRtteH tathAhi yadi pareSAmabhyupagamaH pramANapUrvakaH tadA kathaM saMdeha: ? pramANapUrvakasya nirNItatvAt / nirNIteH saMzayavirodhAt / athApramANapUrvakaH tathApi na saMdehaH prarvatate tasya kvacitkadAcitkathaMcit nirNayapUrvakatvAt / tannirNayasyApi pramANapUrvakatvAt / pramANAbhAve pramANyanizcayAt tanizcayanibaMdhanasya ca pramANAMtarasyAbhyastaviSayatve sarvathA tadanupapatterityalaM prasaMgena sarvasyeSTasya saMsiddhe : pramANaprasiddherabAdhanAt anyathAtiprasaMgasamarthanAditi / etena sarvathA zUnyaM saMvidadvaitaM puruSAdvaitaM zabdAdvaitaM vA samAzritya pramANaprameyabhAgaM nirAkurvANAH pratyAkhyAtAH svayamAzritasya sarvathA zUnyasya saMvidadvaitAdervA kathaMcidiSTatve pramANasaMsiddhervyavasthApanAt / tasyApyaniSTatve tadvAditvavirodhAt / pralApamAtrAnusaraNApatteHparIkSakatvavyAghAtAt iti / tadevaM pramANatattvanirNItau prameyatattvAsiddhirnirbAdhA vyavatiSThata eva / nanu caiva pramANasiddhamapi kiM svataH pramANyamAtmasAtkurvIti parato vA ? na tAvatsvataH sarvatra sarvadA sarvasya tadvipratipattyabhAvaprasaMgAt / nApi parataH - anavasthAnuSaMgAt parAparapramANAnveSaNAt kacidavasthiterayogAt / prathamapramANAdvitIyasya prAmANyasAdhane dvitIyAcca prathamasya parasparAzrayANApatteH prakArAMtarAbhAvAditi kecitte'pyasamIkSitavacasaH saMlakSyaMte svayamabhyastaviSaye pramANasya svataH prAmANyasiddheH sakalavipratipattInAmapi pratipatturabhAvAt anyathA tasya prameye nissaMzayaM pravRttyayogAt / tathAnabhyastaviSaye parataH pramANasya prAmANyanizcayAt sannizcayanimittasya ca pramANAMtarasyAbhyastaviSayatve svataH pramANatvasiddheH anavasthAparasparAzrayaNayoranavakAzAt / tasyApyanabhyastaviSayatve parataH pramANAdabhyastaviSayAt svataH siddhaprAmANyAt pramANatvanizcayAt sUdaramapi gatvA kasyacidabhyastaviSayasya pramANasyAvazyaMbhAvitvAt anyathA pramANatadAbhAsavyavasthAnupapatteH tadabhAvavyavasthAnupapattivat / kutaH punaH pratipattuH kacidviSaye'bhyAsaH kacidanabhyAsaH syAt ? iti cet tatpratibaMdhaka dazAvizeSavigamAbhyAM kacidabhyAsAnabhyAsau syAtAM iti brUmaha paridRSTakAraNavyabhicArAdadRSTasya kAraNasya siddheH tannaH karma jJAnAvaraNatrIyatarAyAkhyaM siddhaM tasya kSayopazamAtkasya cit kvacidabhyAsajJAnaM tatkSayopazamAbhAve vA 'nabhyAsajJAnamiti suvyavasthitaM pramANasya pramANyaM sunizvitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt svayamiSTavastuvat sarvatreSTasiddhestanmAtranibaMdhanatvAdanyathA sarvasya tattvaparIkSAyAmanadhikArAditi sthitametat- prAmANAdiSTasaMsiddhiranyathAtiprasaMgataH / prAmANyaM tu svataH siddhamabhyAsAtparato'nyathA // 1 // iti evaM pramANalakSaNaM vyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM parIkSitaM tatpratyakSaM parIkSaM veti saMkSepAda dvitayameva vyavatiSThate
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jainagraMthamAlAyAM sakalapramANAnAmatraivAMtarbhAvAditi vibhAvanAt / paraparikalpitaikadvitryAdipramANasaMkhyAniyame tadaghaTanAt / tathAhi-yeSAM pratyakSamekameva pramANaM na teSAmanumAnAdipramANAMtarasyAMtarbhAvaH saMbhavati tadvilakSaNatvAt / pratyakSapUrvakatvAdanumAnAdeH pratyakSabhAvaH ityayuktaM pratyakSasyApi kacidanumAnapUrvakatvAdanumAnAdizvaMtarbhAvaprasaMgAt / yathaiva hi dharmihetudRSTAMta pratyakSapUrvakamanumAnaM zrotrapratyayapUrvakaM ca zAbdaM / sAdRzyAnanyathAbhAvaniSedhyAdhAravastumAhi pratyakSapUrvakANi copamAnAthApattyabhAvapramANAni tathA - anumAnena kRzAnuM nizvitya tatra prarvatamAnasya pratyakSamanumAnapUrvakaM rUpAdrasaM saMpratipadya rase rAsanasamakSavat / zabdAcca mRSTaM pAnakamavagamya tatra pravRttau pratyakSaM zAbdapUrvakaM / kSIrasya saMtarpaNazaktimarthApattyAdhigamya kSIre pravRttasya tadAtmake pratyakSamarthApattipUrvakaM / gosAdRzyAdgavayamavasAya taM vyavaharataH pratyakSanumAnapUrvakaM / gRhe sarpAbhAvamabhAvapramANAdvibhAvya pravizataH pratyakSamabhAvapUrvakaM pratIyate eva tataH pratyakSameva gauNatvAdapramANaM na punaranumAnAdikaM tasyAgauNatvAditi zuSke patiSyAmi iti jAtaH pAtaH kardame / 64 syAdAkUtaM na pratyakSaM-anumAnAgamArthApattyupamAnAbhAvasAmagrIpUrvakaM tadabhAve'pi cakSurAdisAmagrI mAtrAttasya prasUteH prasiddhatvAt / tadabhAva eva abhAvaniyamAde te tadapyasat laiMgikAdInAmapi pratyakSapUrvakatvAbhA vAt / liMgazabdAnanyathAbhAva sAdRzyapratiyogismaraNAdisAmagrIsadbhAva eva bhAvAt / satyapi pratyakSaM svasAmi - prayabhAve'numAnAdInAmabhAvAt / tataH kiM bahunoktena pratiniyatasAmagrIprabhavatayA pramANabhedamabhimanyamAne pratyakSavadanumAnAdInAmapi agauNatvamanumaMtavyaM pratiniyatasvaviSayavyavasthAyAM parApekSAvirahAt / yathaiva hi pratyakSaM sAkSAtsvArthe paricchittau nAnumAnAdyapekSaM tathAnumAnamanumeyaniNIMtau na pratyakSApekSamutprekSate pratyakSasya dharmihetudRSTAMtagrahaNamAtre paryavasitatvAt / nApi zAbdaM zabdapratipAdye'rthe pratyakSamanumAnaM cApekSate tayoH zabdazravaNamAtre zabdArthasaMbaMdhAnumAtre vyApArAt / natvarthApattiH pratyakSamanumAnamAgamaM cApekSate abhAvopamAnavat / tasyAzca pratyakSAdipramANapramitArthAvinAbhAvinyadRSTe'rthe nirNaya nibaMdha tvAt / pratyakSAdInAmarthApattyutthApaka padArthanizcayamAtre vyAvRttatvAt / naceopamAnaM pratyakSAdInyapekSate tasyopameye'rthe nizcayakAraNe pratyakSAdi nirapekSatvAt / pratyakSAdeH sAdRzyapratipattimAtre'nadhikArAt / nacAbhAvapramANaM pratyakSAdisApekSaM niSedhyAdhAravastugrahaNa tasya sAmarthyAt / paraMparayAnumAnAdInAM pratyakSapUrvakatvaM pratyakSasyApyanumAnAdipUrvakatvaM duHzakyaM parihaMtuM / kathaM cAyaM pratyakSaM pramANaM vyavasthApayet svata eveti cet kimAtmasabaMdhi sarvasaMbaMdhi vA ? prathamakalpanAyAM na sakaladezakAlapuruSapariSatpratyakSaM pramANaM siddhyet / dvitIyakalpanAyAmapi na svapratyakSAtsakalaparapratyakSANAM prAmANyaM sAdhayitumIzaH teSAmanIMdriyatvAt vAdipratyakSAgocaratvAt / yadi punaH saka* puruSapratyakSANi svasmin svasmin viSaye svataH prAmANyamanubhavati iti mataM tadA kutastatsiddhi: ? / vivAdAdhyAsitAni sakaladezakAlavartipuruSapratyakSANi svataH prAmANyamApadyaMte pratyakSatvAt yadyatpratyakSaM tattatsvataH prAmANyamApadyamAnaM siddhaM yathA matpratyakSaM pratyakSANi ca vivAdAdhyAsitAni tasmAtsvataH prAmAyamApadyaMte sakalapratyakSANAM svataH prAmaNyasAdhane siddhamanumAnaM pratyakSatvena svabhAvahetunA pratyakSasya svataH prAmANyasAdhanAt / zizupAtvena vanaspateH vRkSatvasAdhanavat / pratipAdyabuddhyA tathAnumAnavacanAdadoSa iti cet ? pratipAdyabuddhiM pratipadya apratipadya vA tayAnumAnaprayogaH syAt ? na tAvadapratipadya atiprasaMgAt / pratipadya tadUbuddhitayAMnumAnaprayoge kutastatpratipattiH ? vyavahArAdikAryavizeSAditi cet siddhaM kAryAtkAraNAnumAnaM dhUmAtpAvakAnumAnavat / yadi punarlokavyavahArAt pratipadyata evAnumAnaM lokAyatikaiH paralokAdevAnumAnasya nirAkaraNAt tasyAbhAvAditi mataM tadApi kutaH paralokAdyabhAvapratipattiH na tAvatpratyakSAt tasya tadagocaratvAt nAsti paralokAdiH anupalabdhaH khapuSpavaditi tadabhAvasAdhane'nupalabdhilakSaNamanumAnamAyAtaM / taduktaM dharmakIrtinA - pramANetarasAmAnyasthitaranyadhiyogateH / pramANAMtara sadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // 1 // iti
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| tataH pratyakSamanumAnamiti dve eva pramANe prameyadvaividhyAt / na hyAbhyAmartha parichidya pravartamAno'rtha kriyAyAM visaMvAdyata iti pramANasaMkhyAniyamaM saugatAH pratipadyate teSAmAgamopamAnAdInAM pramANabhedAnAmasaMgraha eva teSAM pratyakSAnumAnayoraMtarbhAvAyatumazakteH / syAnmatireSA bhavatAM tadarthasya dvaividhyAt dvayoraMtarbhAvaH syAt / dvividho hyarthaH pratyakSaH parokSazca / tatra pratyakSaviSayaH sAkSAskriyamANaH pratyakSaH / parokSaH punarasAkSAtparicchidyamAno'numeyatvAdanumAnaviSayaH sa hi padArthAMtarAtsAkSAkriyamANAta pratipadyate tacca padArthAMtaraM tena parokSeNArthena sabaddhaM pratyAyayituM samartha nAsaMbaddhaM gavAderapyazvAdeH pratItiprasaMgAt / saMbaddhaM cArthAMtaraM liMgameva zabdAdi tajanitaM ca jJAnamanumAnameva tato na parokSe'rthe'numAnAdanyatpramANamasti zabdopamAnAdInAmapi tathAnumAnatvasiddheH / anyathA tato'rthapratipattau atiprasaMgAt iti tadetadapi na parIkSAkSama pratyakSasyApi tathAnumAnatvaprasaMgAt / pratyakSamapi hi svaviSaye saMbaddhaM tatpratyAyanasamartha / tatrAsaMbaddhasyApi tatpratyAyanasAmarthya sarvapratyakSaM sarvasya nuH sarvArthapratyAyanasamarthaM syAditi kathamatiprasaMgo na syAt ? / yadi punaH saMbaMdhAdhInatvAvizeSe'pi pratyakSaparokSArtha pratipatteH sAkSAdasAkSAtpratibhAsabhedAt bhedo'bhyupagamyate pramANAMtaratvena tadeMdriyasvasaMvedanamAnasayogipratyakSANAmapi pramANAMtaratvAnuSaMgaH pratibhAsabhedAvizeSAt / na hi yAdRzaH pratibhAso yogipratyakSasya vizadatamastAdRzo'kSajJAnasyAsti svasaMvedanasya manovijJAnasya vA ? yathAbhUtazca svasaMvedanapratyakSAMtarmukho vi. zadataraH na tathAbhUto'kSajJAnasya / yAdRzazcAkSajJAnasya bahirmukhaH sphuTa: pratibhAso na tAdRzo manovijJAnasyeti kathaM pramANAMtaratA na bhavet ? atha pratibhAsavizeSe'pi taccaturvidhamapi pratyakSameva na pramANAMtaraM tarhi pratyakSAnumAnayoH pratibhAsabhedepi svAvaSayasabaMdhAvazeSAtva pramANAMtaratvaM mAbhUt / yadi punaH svaviSayasaMbaddhatvAvizeSe'pi pratyakSAnumAnayoH sAmagrIbhedAt pramANAMtaratvamurarIkriyate tadA zAbdopamAnAdInAmapi tata eva pramANAMtaratvamurarIkriyatAM / yathaiva hi akSAdisAmagrItaH pratyakSaM, liMgasAmagrIto'numAnaM prabhavatIti tayoH sAmigrIbhedaH / tathAgamaH zabdasAmigrItaH prabhavati / upamAnaM sAdRzyasAmagrItaH / arthApattizca parokSArthAvinAbhUtArthamAtrasAmagrayAH / pratiSedhyAdhAravastugrahaNapratiSedhyasmaraNasAmagrayAzcAbhAva iti prasiddhaH zAbdAdInAmapi sAmagrIbhedaH / tata evAkSajJAnAdipratyakSacatuSTayasya prabhedaprasiddheH nahi tasyArthabhedo'sti sAkSAkriyamANasyArthasyAvizeSAt tadvaliMgazabdAsAmagrIbhedAsparokSArthaviSayatvAvizeSepyanumAnAgamAdInAM bhedaprasiddhiriti nAnumAne'tarbhAvaH saMbhavati / tathA sAdhyasAdhanasaMbaMdhavyAptipratipattau na pratyakSa samarthaM / yAvAn kazcidbhUmaH sa sarvaH kAlAMtare dezAMtare ca pAvakajanmA, anyajanmA vA na bhavati ityetAvato vyApArAn kartumasamarthatvAt / sannihitArthamAtrAdutpatteravicArakatvAta yogipratyakSaM tatra samarthamiti cet na dezakAlayogipratyakSadvayAnatikramAt / dezayoginaH pratyakSa vyAptipratipattau samarthamityayuktaM tatrAnumAnavaiyarthyAt / na hi yogipratyakSeNa sAkSAtkRteSu sAdhyasAdhanavizeSeSu azeSeSu phalavadanumAna / atha sakalayogipratyakSeNa vyAptipratipattAvadoSa iti cenna uktadoSasyAtrApi tadavasthatvAt / parArthaphalavadanumAnamiti cet ? na tasya svArthAnumAnapUrvakatvAt / svArthAnumAnAbhAve ca yoginaH kathaM parArthAnumAnaM nAma / yadi punaH sakalayoginaH parAnugrahAya pravRttatvAt parAnugrahasya ca zabdAtmakaparArthAnamAnamaMtareNa kartumazakteH parArthAnumAnAsaddhiH, tasyAzca svArthAnumAnAsaMbhave'nutpadyamAnatvAta svArthAnumAnasiddhirapi parapratipAdanapravRttasya saMbhAvyata eveti mataM tadA sa yogI svArthAnumAne catarAryasatyAni nizcitya parArthAnumAnena paraM pratipAdayan grahItavyAptikamagRhAtavyAptikaM vA pratipAdayet ? yadi gRhItavyAptikaM tadA kutastena gRhItA vyAptiH ? na tAvAdIdrayasvasaMvedanamanovijJAnasteSAM tadaviSayatvAt / yogipratyakSeNa gRhyate vyAptiH pareNa tasyApi dezayogitvAt iti cet tarhi yAvatsu sAdhyasAdhanabhedeSu yogipratyakSaM dezayoginastAvatsu vyarthamanumAnaM spaSTaM pratibhAtezvapi anumAne sakalayoginaH sarvatrAnamAnaprasaMgAt / samAropavyavacchedArthamapi na tatrAnumAnaM yogipratyakSaviSaye samAropAnavakAzAta sagatapratyakSaviSayavat / tato na gRhItavyAptikaM paraM sakalayogI pratipAdayitumarhati / nApyagRhItavyAptikaM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtana jaina graMthamAlAyAM 66 atiprasaMgAt iti parapratipAdanAnupapattiH / tasyAM ca na parArthAnumAnaM saMbhavati tadasaMbhave ca na svArthAnumAnamavatiSThate sakalayoginastadavyavasthAne ca na sakalayogipratyakSeNa vyAptigrahaNaM yuktimadhivasati / pratyakSAnupalabhAbhyAM sAdhyasAdhanayorvyAptipratipattirityapyanenApAstaM pratyakSeNa vyAptipratipattinirAkRtau pratyakSAMtaralakSaNenAnupalaMbhena tatpratipattinirAkRtisiddheH / yopyAha kAraNAnupalaMbhAt kAryakAraNabhAvavyAptiH / vyApakAnupalaMbhAd vyApyavyApakabhAvaH sAkayena pratipadyata ityanumAnasiddhA sAdhyasAdhanavyAptiH / tathAhi yAvAn kazciddhUmaH sa sarvopyagnijanmA mahAhRdAdiSvagneranupalaMbhAdbhUmAbhAvasiddheriti kAraNAnupalaMbhAnumAnaM / yAvaMtI ziMzapA sA sarvA vRkSasvabhAvA / vRkSAnupalabdhau ziMzapAtvAbhAvasiddhe iti vyApakAnupalabho liMgaM, etAvatA sAkalyena sAdhyasAdhanavyAptisiddhiH iti so'pi na yuktavAdI tathAnavasthAnuSaMgAt / kAraNAnupalaMbhavyApakAnupalaMbhayorapi hi svasA - dhyena vyAptirna pratyakSataH siddhyet pUrvoditadoSAsakteH / parasmAdanumAnAttatsiddhau kathamanavasthA na syAt ? pratyakSAnupalaM pRSTabhAvino vikalpAn svayamapramANakAt sAdhyasAdhanavyAptisiddhau kimakAraNaM pratyakSAnumAnapramANapoSaNaM kriyate ? mithyAjJAnAdeva pratyakSAnumeyArthasiddhervyAptisiddhivat / tasmAdyathA pratyakSaM pramANamicchatA sAmastyena tatprAmANyasAdhanamanumAnamaMtaraNa nopapadyate ityanumAnamiSTaM / tathA mAdhyasAdhanavyAptijJAtapramANamaMtareNa nAnumAnotthAnamasti iti tadapyanujJAtavyaM taccohAkhyamavisaMvAdakaM pramANAMtaraM siddhamiti, na pratyakSAnumAne eva pramANe iti pramANasaMkhyAniyamo vyavatiSThate / etena vaizeSika pramANasaMkhyAniyamo pratyAkhyAtaH / syAnmataM sAdhyasAdhanasAmAnyayoH kvacidvyaktivizeSe pratyakSata evaM saMbaMdhasiddherna pramANAMtaramanveSaNIyaM yAvAn kazcidbhUmaH sa sarvo'pi agnijanmAnagnijanmA vA na bhavati ityUhApohavikalpajJAnasya pramANa taratvaM saMbaMdhagrAhisamakSapramANaphalatvAt / kacidanumitAnumAne sAdhyasAdhane Adityagamanazaktirasti gatimattvAt / Adityo gatimAn dezAdezAMtaraprApteH devadattavat saMbaMdhabodhanibaMdhanAnumAnaM phalavat tataH pratyakSamanumAnamiti pramANadvayasaMkhyAniyamaH kaNacaramatAnusAriNAM vyavatiSThata eveti tadapyasAraM savikalpakenApi pratyakSeNa sAkalyena sAdhyasAdhanasaMbaMdhagRhItumazakteH / sAdhyaM hi kimagnisAmAnyaM, agnivizeSognisAmAnyavizeSo vA ? na tAvadagnisAmAnyaM siddhasAdhyatApatteH / nApyagnivizeSastasyAnanvayAt / banhisAmAnyavizeSasya hi sAdhyatve tena dhUmasya saMbaMdha: sakalaMdezakAlavyApyadhyakSataH kathaM sidvyet ? tathA tatsaMbadhAsiddhau ca yatra yatra yadA yadA dhUmopalaMmaH tatra tatra tadA tadA'gnisAmAnyavizeSaviSayamanumAnaM nodayamAsAdayet / na jhanyathA saMbaMdhagrahaNamanyathAnumAnotthAnaM nAmAtiprasaMgAt tataH saMbaMdhajJAnaM pramANAMtarameva pratyakSAnumAnayostadaviSayatvAt / yaccoktaM pratyakSaphalatvAdUhApohavijJAnasyApramANatvamiti tadapyasamyak vizeSaNajJAnaphalatvAdvizeSyajJAnasyApramANatvAnuSaMgAt hAnopAdAnApekSA buddhiphalakAraNatvAdvizeSyajJAnasya pramANatve tata evohApohavijJAnasya pramANatvamastu sarvathA vizeSAbhAvAt / pramANaviSayatvaparizodhakatvAnohaH pramANamityapi vArtaM pramANaviSayasyApramANena parizodhanavirodhAt / tathA tarkaH pramANaM pramANaviSayaparizodhakatvAt yastu na pramANaM sa na pramANaviSayaparizodhako dRSTo yathA prameyo'rthaH pramANaviSayaparizodhakazca tarkastasmAtpramANamiti kevalavyatirekiNAnumAnenAnyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNena tarkasya pramANatvasiddheH, na vaizeSikANAM pramANadvayasaMkhyAniyamaH siddhyet / etena dvitricatuHpaMcapada pramANavAdinAM pramANasaMkhyAniyamaH pratidhvastaH saMkhyAnAM pratyakSAnumAnAbhyAmivAgamAdapi sAdhyasAdhanasaMbaMdhAsiddheH tarkasya tatsiddhinibaMghanasya pramANAMtaratvopapatteH / naiyAyikAnAM ca pratyakSAnumAnAgamairivopamAnenApi liMgaliMgigrahaNAsaMbhaghAt / prabhAkarANAM caM pratyakSAnumAnApamAnAgamairiva arthApattyApi hetuhetumatsaMbaMdha siddherasaMbhavAt / bhaTTamatAnusAriNAmapi pratyakSAnumAnopamAnAgamArthApattibhiriva abhAvapramANenApi vyAptinizcayAnupapattestannizcayanibaMdhanasyoddajJAnasya pramANAMtarasya siddhiravazyaMbhAvinI duHzakyA nirAkartuM / nUhaH svaviSaye saMbaddho'saMbaddho vA na tAvadasaMbaddhastaM pratyAyayitumIzo'tiprasaMgAt / saMbaddhazcet kutastatpratipattiH ? na tAvatpratyakSAt tasya tadaviSayatvAt / nApyanumAnAdanavasthAnuSaMgAt / yadi punaruhAMtarAta -
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| tsaMbaMdhasiddhiH tadohAMtarasyApi svaviSayasabaMdhasiddhipUrvakatvAt tasyAzcAparohanibaMdhanatvAt saivAnavasthA / pramANAMtarAttatsiddhau ca sa eva paryanuyogaH parAparapramANAMtaraparikalpanAnuSaMgAta keyaM pramANasaMkhyA vyavatiSThateti kecit teSAmapi pratyakSaM svaviSayaM pratibodhayat tatsaMbaMdhazca nAnumAnAdeH siddhyati tasya tadaviSayatvAt / pratyakSAMtarAttasiddhau tatrApi prakRtaparyanuyogAnivRtteH kathamanavasthA na syAt yataH pratyakSaM pramANamabhyupagamanIyamiti pratipadyAmahe / __ syAnmatireSA pratyakSaM svaviSayasaMbaMdhAvabodhanibaMdhanaM prAmANyamAtmasAtkurute tasya svaviSaye svayogyatAvalAdeva pramANatvavyavasthiteH anyathA kacidapUrvArthagrAhiNaH pratyakSasyApramANatvAnuSaMgAt iti sApi na sAdhIyasI tathohasyApi svayogyatAvizeSasAmarthyAdeva svaviSayapratyAyanasiddharbhavadudbhAvitadUSaNavaiyarthyavyavasthAnAt / yogyatAvizeSaH punaH pratyakSasyeva svaviSayajJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamavizeSa evohasyApi pratipadyate sakalabAdhakavaidhuryAt / yathA ca pratyakSasyotpattau mano'kSAdisAmigrI yogyatAyAH sahakAriNI bahiraMganimittatvAt tathohasyApi samudbhUto bhUyaH pratyakSAnupalaMbhasAmigrIbahiraMganimitabhUtAnumanyate tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAdUhasyeti sarvaniravadyasiddha cAnumAnapramANAnyathAnupapattyA tarkasya pramANatve-pratyAbhajJAnaM pramANaM tarkapramANatvAnyathAnupapatteH na hyapratyabhijJAne viSaye tarkaH pravartate atiprsNgaat| naca gRhItagrahaNAtpratyabhijJAnasyApramANatvaM zaMkanIyaM tadviSayasyAsmaryamANadRzyamAnaparyAyavyApyekadravyasya smaraNapratyakSAgocaratvAt apUrvArthagrAhitvAsiddheH / nacedaM pratyakSe'tarbhavati pratyakSasya vartamAnaparyAyaviSayatvAt / nApyanumAne liMgAnapekSatvAt / na zAbde zabda nirapekSatvAt / nopamAne sAdRzyamaMtareNApi bhAvAt / nArthApattau pratyakSAdipramANaSaTkavijJAtArthapratipattimaMtareNApi prAdurbhAvAt / nAbhAve niSedhyAdhAravastugrahaNena niSedhyasmaraNena ca vinaivotpAdAditi sarveSAmekadvitricatuHpaMcaSadpramANasaMkhyAniyamaM vighaTayati / etena smRtiH pramANAMtaramuktaM tasyAzca pratyakSAdiSvaMtarbhAvayitumazakteH / na cAsAvapramANameva saMvAdakatvAt kathaMcidapUrvArthagrAhitvAt bAdhAbarjitatvAccAnumAnavaditi / yeSAM tu smaraNamapramANaM teSAM pUrvapratipannasya sAdhyasAdhanasabaMdhasya vAcyavAcakasaMbaMdhasya ca smaraNasAmarthyAdavyavasthiteH kuto'numAnaM zAbdaM vA pramAgaM siddhyet / tadaprasiddhau ca na saMvAdakatvAsaMvAdakatvAbhyAM pratyakSatadAbhAsavyavasthitiriti sakalapramANavilopApattiH tataH pramANavyavasthAmabhyanujAnatA smRtirapi pramANayitavyA iti na pareSAM saMkhyAniyamaH siddhyet / syAdvAdinAM tu saMkSepAtpratyakSaparokSavikalpAt pramANadvayaM siddhatyeva tatra sakalapramANabhedAnAM saMgrahAditi sUktaM / kiM punaH pratyakSamityucyate vizadajJAnAtmakaM pratyakSaM pratyakSatvAt yattu na vizadajJAnAtmakaM tanna pratyakSaM yathAnumAnAdijJAnaM pratyakSaM ca vivAdAdhyAsitaM tasmAdvizadajJAnAtmakaM / na tAvadatrAprasiddho dharmI pratyakSarmiNi kevalapratyakSavAdinAmavipatipatteH / zUnyasaMvedanAdvaitavAdinAmapi svarUpapratibhAsanasya pratyakSasyAbhISTeH / pratyakSatvasya hetorasiddhatApi anena samutsAritA pratyakSamicchadbhiH pratyakSatvasya taddharmasya svayamiSTatvAt / pratijJArthaMkadezAsiddhatvaM sAdhanasya syAditi cet kA punaH pratijJA tadekadezo vA yasyAsiddhatvaM zakyeta ? dharmadharmisasudAyaH pratijJA tadekadezo dharmI heturyathA nazvaraH zabdo zabdatvAditi tathA sAdhyadharmaH pratijJaikadezo yathA nazvaraH zabdo nazvaratvAt soya dvividho pratijJArthaMkadezAsiddhA hetu: syAditi cet ? na dharmiNo hetutve kasya cidasiddhatAnupapatteH / yathaiva hi pratyakSaprayogakAle vAdiprativAdi prasiddho dharmI tathA tasya hetutvavacane'pi nAsiddhiH / sAdhyadharmastu hetutvenopAdIyamAno na pratijJAtArthaMkadezatvenAsiddho dharmiNo'pyasiddhiprasaMgAt / kiM tarhi ? svarUpaNa vAsiddha iti na pratijJArthekadezAsiddho nAma hetvAbhAsaH saMbhavatIti kathaM prakRtahetau pratijJArthaMkadezAsiddhatvaM samudbhAvayan bhAvitAnumAnasvabhAvaH / dharmiNo hetutve'nanvayaprasaMga iti cet na vizeSaM dharmiNaM kRtvA sAmAnyaM hetuM bruvatAM doSAsaMbhavAt / pratyakSa rUpaM dharmI pratyakSasAmAnya hetaH sa kathamananvayaH syAta sakalapratyakSavizeSasya vyApitvAt / dRSTAMte kacidabhAvAt ananvaya iti cat na sarve bhAvAH kSaNikAH sattvAt ityAderapi hetorananvayatvaprasakteH /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMathAsya dRSTAMtena anvayasyApi sAdhyadharmiNi sarvatrAnvayasiddhavipakSe bAdhakapramANasadbhAvAcca nirdoSatAnu- . manyate tata eva pratyakSatvasya hetornidoSatAstu sarvathA vizeSAbhAvAt kevalavyatirekiNo'pi hetoravinAbhAvanirNayAt sAdhyasAdhanasAmarthyAnna kAzcidupAlaMbhastato niravadyo'yaM hetuH pratyakSasya vizadajJAnAtmakatvaM sAdhayatyeva / nacaitadasaMbhavi sAdhyamAtmAnaM pratiniyatasya jJAnasya pratyakSazabdavAcyasyArthasAkSAtkAriNaH sarvasya kAtsnyUna ekadezena vA vaizadyasiddherbAdhakAbhAvAt / akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSo hi-AtmAnameva kSINAvaraNaM kSINopazAMtAvaraNaM vA pratiniyatasya jJAnasya pratyakSazabdavAcyasya kathaMcidapi vaizayaM saMbhAvyamiti sUktaM vizadajJAnAtmakaM pratyakSaM / tatrividhaM-iMdriyAnidriyAtIMdriyapratyakSavikalpanAt / tatraMdriyapratyakSaM sAMvyavahArikaM dezatovizadatvAt / tadvadanidriyapratyakSaM tasyAMtarmukhAkArasya kathaM cidvaizadyAsaddheH / atIMdriya pratyakSaM tu dvividhaM vikalapratyakSaM sakalapratyakSaM ceti / vikalapratyakSamapi dvividhaM-avadhijJAnaM manaHparyayajJAnaM ceti sakalapratyakSa tu kevalajJAnaM tadetattritayamapi mukhyaM pratyakSaM mano'kSAnapekSatvAt atItavyavabhicAritvAt sAkAravastuprAhitvAt sarvathA svaviSayaSu vaizadyAcca / tathA coktaM tattvArthavArtikakAraiH / iMdriyAnidriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM pratyakSamiti tatroMdrayAnidriyAnapekSamiti vacanAt sAMvyavahArikasyeMdriyapratyakSasyAnidriyasya ca dezato vizadasya vyavacchedasiddheH / atItavyabhicAramiti vacanAt vibhaMgajJAnasyAvadhipratyakSAbhAsasya nivRttaH / sAkAragrahaNamiti pratipAdanAt nirAkAragrahaNasya darzanasya pratyakSatvavyAvartanAt / sUktaM mukhyaM pratyakSatrayaM nanu svasaMdenapratyakSaM caturthaM syAditi na maMtavyaM tasya sakalajJAnasAdhara. NasvarUpatvAt / yathaiva hIdriyapratyakSasya svarUpasaMvedanamiMdriyapratyakSameva anyathA tasya svaparasvarUpasaMvedakatvavirodhAt saMvedanadvayaprasaMgAcca / tathAnIMdriyapratyakSasya mAnasasya svarUpasaMvedanamaniMdriyapratyakSameva tata eka tadvadatIMdriyapratyakSatritayameveti na tato'rthAtaraM svasaMvedanapratyakSaM / etena zrutajJAnasya svarUpasaMvedanamanidriyapratyakSamuktaM pratipattavyaM tasyAnidriyanimittatvAt vibhramajJAnasvarUpasaMvedanavat / tathA ca sakale jJAnaM svarUpasaMvedanApakSayA pramANaM siddhaM bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsaninhavaH / kiM punAraMdriyapratyakSaM ? iMdriyapradhAnyAdiMdriyavalAdhAnAdupajAyamAnaM matijJAnaM tadidriyAnidriyAnimittaM / iti vacanAt / taccaturvidha-avagrahehAvAyadhAraNAvikalpAt / tatra viSayaviSayisanipAtAnaM. tarapAdyagrahaNamavagrahaH / tdgRhiitvstuvishessaakaaNkssnnmiihaa| bhvitvytaaprtyyruupaattdiihitiivshessaanshcyo'vaayH| sAvadhAraNaM jJa naM kAlAMtarAvismaraNakAraNaM dhAraNAjJAnaM / tadetaccatuSTayamapi akSavyApArApekSaM akSavyApArAbhAve tadanudbhavanAt / mano'pekSaM ca pratihatamanasastadanutpatteH / tata eveMdriyapratyakSaM dezato vizadamavisaMvAdakaM pratipattavyaM sparzanAdIndriyanimittasya bahubahuvidhakSiprAnisRtAnuktadhruveSu taditareSvartheSu vartamAnasya pratIMdriyamaSTacatvAriMzaddhedasya vyaMjanAvagraha dairaSTacatvAriMzatA sahitasya saMkhyASTAzItyuttaradvizatI pratipattavyA / tathA anidriyapratyakSaM bahvAdidvAdazaprakArArthaviSayamavagrahAdivikalpamaSTacatvAriMzatsaMkhyaM pratipattavyaM / yatpunaratIMdriyapratyakSavikalpamavadhijJAnaM tat SaDvidhaM anugAmi-ananugAmivardhamAna-hIyamAna-avasthita-anavasthitavikalpAt / sapratipAtApratipAtayoratraivAMtarbhAvAt / saMkSepatastu trividhaM dezAvadhi-paramAvadhi-sarvAvadhibhedAt / tatra dezAvadhijJAnaM SaDikalpamapi saMbhavati paramAvadhijJAnaM tu saMyamavizeSaikArthasamavAyibhavAMtarApekSayAnanugAmi pratipAtaM ca pratyeyaM / tadbhavApekSayA ca tadanugAmyeva nAnanugAmi / vardhamAnameva na hIyamAnaM / avasthitameva nAnavasthitaM / apratipAtameva napratipAtaM tathAvidhavizuddhinibaMdhanasvAt / etena sarvAvadhijJAnaM vyAkhyAtaM / kevalaM tadvardhamAnamapi na bhavati paramaprakarSaprAptatvAt sakalAvadhijJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamavazAtprasUtatvAt / atisaMkSepatastu dvividhamavadhijJAnaM bhavapratyayaM
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| guNapratyayaM ceti / tatra bhavapratyayaM bahiraMgadevabhavanArakabhavapratyayanimittatvAt / tadbhAve bhAvAt tadabhAve'bhAvAt tattu dezAvadhijJAnameva / guNapratyayaM tu samyagdarzanaguNanimittamasaMyatasamyagdRSTeH / saMyamAsaMyamaguNahetukaM saMyatAsaMyatasya / saMyamaguNanibaMdhanaM saMyatasya / satyaMtaraMgahetau bahiraMgasya guNapratyayasya bhAve bhAvAt / tadabhAve cAbhAvAt / tathA manaHparyayajJAnaM vikalamatIMdriyapratyakSaM dvedhA RjumativikalpAt / tatrarjumatimanaHparyayajJAnaM nirvartitapraguNavAkkAyamanaskRtArthasya paramanogatasya paricchedakatvAtrividhaM / vipulamatimanaH paryayajJAnaM tu nirvartitAnivartitapraguNApraguNavAkkAyamanaskRtArthasya paramanasi sthitasya sphuTataramavavodhakatvAt SadprakAra, tathAvidhamanaHparyayajJAnAvaraNavIyAMtarAyakSayopazamAvazeSavalAt prAdurbhUtatvAt / sakalamatIMdriyapratyakSaM kevalajJAnaM sakalamohakSayAt sakalajJAnadarzanAvaraNavIryAtarAyakSayAcca samudbhUtatvAt sakalavaizadya sadbhAvAt sakalAviSayatvAcca / tadvAn kazcitpuruSavizeSo bhavatyeva sunirNItAsaMbhadbAdhakapramANatvAt / tathA zAstrajJAnena tadvAnubhayavAdiprasiddhaH / nacAtrAsiddha sAdhanaM sarvAtIMdriyapratyakSavataH puruSasya pratyakSAdipramAgairabAdhyamAnasya sakaladezakAlapuruSapariSadapekSayApi siddhatvAt sukhAdisaMvedanasyApi tathaiva prmaanntvopptteH| anyathA kasyacidiSTasiddharasaMbhavAt / iti saMkSapatA vizadaM jJAnaM sAMvyavahArikaM mukhyaM ca prarUpitaM vistaratastu tattvArthAlaMkAre parIkSitamiha dRSTavyaM / saMprati parokSamucyate -parokSamavizadajJAnAtmakaM parokSatvAt yannAvizadajJAnAtmakaM tana parokSaM yathAtIMdriyapratyakSaM parokSaM ca vivAdAdhyAsitaM jJAnaM tasmAdavizadajJAnAtmakaM / nacAsya parokSatvamAsaddha-akSebhyaH parAvRttatvAt / tathopAttAnupAttaparapratyayApekSaM parokSamiti tattvArthavArtikakArairabhidhAnAt / upAtto hi pratyayaH karmavazAdAtmanA karaNatvena gRhItaH sparzanAdiH / tato'nyaH punarbahiraMgaH sahakArI pratyayo'nupAttaH zabdaliMgAdiH tadapekSaM jJAnaM parokSamityabhidhIyate / tadapi saMkSepato dvadhA matijJAnaM zrutajJAnaM ceti Aye parokSaM iti vacanAt / matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni hi jJAnaM / tatrAdye matizrute sUtrapAThApekSayA lakSyete te ca parApekSatayA parokSe pratipAdite / parAnapekSANyavadhimanaHpayaryakevalAni yathA pratyakSANIti / tatrAvagrahAdidhAraNAparyaMtaM matijJAnamapi dezatovaizadyasadbhAvAtsAMvyavahArikaM, iMdriyapratyakSamatIMdriyapratyakSaM cAbhidhIyamAnaM na virudhyate tataH zeSasya matijJAnasya smRtisaMjJAciMtAbhinibodhalakSaNasya zrutasya ca parokSatvanyavasthiteH / tadaktamakalaMkadevaiH pratyakSa vizadaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArataH / parokSa zeSavijJAnaM pramANamiti saMgrahaH // 1 // tatra tadityAkArAnubhUtArthaviSayA smRtiH anidriyapratyakSaM vizadatvAt sukhAdisaMvedanavadityeke' tadasat / tasmAttatra vaizadyAsiddheH punarbhAvayato vaizadyapratIterbhAvanAjJAnatvAt tasya ca bhrAMtatvAta svapnajJAnavat / pUrvAnubhUte'tIte'rthe vaizadyAsaMbhavAn smRtiH parokSameva zrutAnumitasmRtivat ityapare tadityullekhasya sarvasyAM smRtau sadbhAvAt / sA ca pramANamAvasaMvAdakatvAt pratyakSavat yatra tu visaMvAdaH sA smRtyAbhAsA pratyakSAbhAsavat / tathA tadevedAmityAkAraM jJAnaM saMjJA pratyAbhajJA tAdRzamevedamityAkAraM vA vijJAnaM saMjJocyate / tasyA ekasvasAdRzyaviSayatvAdvaividhyopapatteH / dvividhaM hi pratyabhijJAnaM tadevedamityekatvanibaMdhanaM / tAdRzamevedati sAdRzyanibaMdhanaM ca / nanu ca tadevetyatItapratibhAsasya smaraNarUpatvAt idamiti saMvedanasya pratyakSarUpatvAt saMvedanadvitayamevaitat tAdRzamevedamiti smaraNapratyakSasaMvedanadvitayavat tato naikaM jJAnaM pratyabhijJAkhyAM pratipadyamAnaM saMbhavatIti kazcit so'pi na saMvedanavizeSavipazcit smaraNapratyakSajanyasya pUrvottaravivartavaryekadravyaviSayasya pratyabhijJAnasyaikasya supratItatvAt / na hi saditi smaraNaM tathAvidhadravyavyavasAyAtmakaM tasyAtItavivartamAtragocaratvAt / nApIdamiti saMvedanaM tasya va rtamAnavivartamAtraviSayatvAt / tAbhyAmupajanyaM tu sakalajJAnaM tadanuvAdapurassaraM dravyaM pratyavamRzat / tato 1 mImAMsakAH / 2 syAdvAdinaH /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyA'nyadeva pratyabhijJAnamekatvAMveSayaM tadapahnave kacidekAnvayAvyavasthAnAt saMtAnaikatvasiddhirapi na syAt / nacaitadagRhItapramANAdapramANamiti zaMkanIyaM tasya kathaMcidapUrvArthatvAt / na hi tadviSayabhUtamekaM dravyaM smRtipratyakSagrAhyaM yena tatra pravartamAnaM pratyabhijJAnaM gRhItagrAhi manyeta tadgRhItAtItavartamAnavivartatAdAtmyAt / dravyasya kathaMcidapUrvArthatve'pi pratyabhijJAnasya tadviSayasya nApramANatvaM laiMgikAderapyapramANatvaprasaMgAt tasyApi sarvathaivApUrvArthatvAsiddheH / saMbaMdhagrAhivijJAnaviSayAt sAdhyAdisAmAnyAt kathaMcidabhinnasyAnumeyasya dezakAlaviziSTasya tadviSayatvAt kathaMcidapUrvArthatvasiddheH bAdhakapramANAnna pramANaM pratyAbhijJAnamiti cAyuktaM tdvaadhksyaasNbhvaat| nahi pratyakSaM tadbAdhakaM tasya tadviSaye pravRttyasaMbhavAt / sAdhakatvavadbAdhakatvavirodhAt / yathA hi yadyatra viSaye na pravartate na tattasya sAdhakaM bAdhakaM vA yathA rUpajJAnasya rasajJAnaM na pravartata ca pratyabhijJAnasya viSaye pratyakSaM tasmAtra tadbAdhakaM / pratyakSaM hi na pratyabhijJAnaviSaye pUrvadRSTadRzyamAnaparyAyavyApini dravye pravartate tasya dRzyamAnaparyAyaviSayatvAt iti nAsiddhaM sAdhanaM / etenAnumAnaM pratyabhijJAnasya bAdhakaM pratyAkhyAtaM tasyApi pratyabhijJAnaviSaye pravRttyayogAt , kvacidanumeyamAtre pravRttisiddheH / tasya tadviSaye pravRttI vA sarvathA bAdhakatvavirodhAt / tataH pratyabhijJAnaM svaviSaye dravye pramANa sakalabAdhArahitatvAt pratyakSavan smRtivadvA etena sAdRzyanibaMdhanaM pratyabhijJAnaM pramANamAveditaM boddhavyaM tasyApi svaviSaye bodhAkArarahitatvasiddheH / yathaiva hi pratyakSaM svaviSaye sAkSAkriyamANe smaraNaM ca smaryamANe'rthe bAdhAvidhuraM tathA pratyabhijJAnamekatra dravye sAdRzye ca svaviSaye na saMbhavadbAdhakamiti kathamapramANamanumanyemahi / yatpunaH svaviSaye bAdhyamAnaM tatpratyabhijJAnAbhAsaM yathA pratyakSAbhAsaM smaraNAbhAsaM vA na ca tasyApramANatve sarvathA pramANatvaM yuktaM pratyakSasyApyapramANatvaprasaMgAt / tasmAdyathA zukle zaMkhe pItAbhAsaM pratyakSaM tatraiva zuklAbhAsena pratyakSAMtaraNa bAdhyamAnatvAt apramANaM na punaH pIte kanakA pItAbhAsaM prtykssN| tathA tasminneva svaputrAdau tAdRzoyamiti pratyabhijJAnaM sAdRzyanibaMdhaH sa evAyamityekatvanibaMdhanena pratyabhijJAnena bAdhyamAnamapramANaM siddhaM na punaH sAdRzya eva pravartamAnaM svaputrAdinA sAdRzye'nyaputrAdau tAdRzo'yamiti pratyabhijJAnaM tasyAbAdhyatvena pramANatvAt / evaM lUnapu narjAtanakhaMkezAdiriti sAdRzyapratyavamArzapratyabhijJAnaM tatra tasyAbAdhyamAnatayA pramANatvasiddheH / tathaiva pUrvA. nubhUte hi hiraNyAdau pradezavizeSaviziSTe smaraNaM viparItadezatayA tatsmaraNasya bAdhakamiti na tattatra pramANaM / yathAnubhUtapradeze tu tathaiva smaraNaM pramANamiti boddhavyaM / tata idamabhidhIyate yato yatArtha paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyate tattatpramANaM yathA pratyakSamanumAnaM vaa| smaraNAt pratyabhijJAnAcca artha paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyate ca tasmAtpramANaM smaraNaM pratyAbhijJAnaM ceti / tathA parokSamatadAvesaMvAditvAt / anumAnavat / sAdhyasAdhanasaMbaMdhagrAhitarkavadvA vizadasya bhAvanAjJAnatvAt / yAvAn kAzcabhrUmaH sa sarvaH pAvakajanmaiva apAvakajanmA vA na bhavatIti sakaladezakAlavyAptasAdhyasAdhanasaMbaddhohApohalakSaNo hi tarkaH pramANayitavyaH tasya kathaMcidapUrvArthatvAt / pratyakSAnupalaMbhagRhItapratiniyatadezakAlasAdhyasAdhanavyaktimAtragrAhitvAbhAvAt gRhItagrahaNasaMbhavAt bAdhakavarjitatvAcca / nahi tarkasya pratyakSaM bAdhakaM tadviSaye tasyApravRttaranumAnavat pravRttI vA sarvathA tadbAdhakatvavirodhAta kacideva tdvaadhkeppttH| yasya tu tadbAdhaka sa tarkAbhAso na pramANamitISTaM ziSTaH smaraNapratyabhijJAnAbhAsavat / pratyakSAnumAnAbhAsavadvA ra tarkastato'rthe paricchidya pravartamAnasyArthakriyAyAM visaMvAdAbhAvAt pratyakSAnumAnavaditi pratipattavyaM / parokSa cedaM tarkajJAnaM avisaMvAdakatvAt anumAnavat / kiM punaranumAnaM nAma ? sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM / tatra sAdhanaM sAdhyAvinAbhAviniyamanizcayaikalakSaNaM lakSaNAMtarasya sAdhanAbhAse'pi bhAvAt / svalakSa Nasya sAdhanasya sAdhanAMnupapatteH paMcAdilakSaNavat / naca sapakSe sattvaM pakSadharmatvaM vipakSe cAsattvamAtraM sAdhanalakSaNaM pazyAmastatputratvAditaratatputravadityatra sAdhanAbhAse ttsdbhaavsiddheH| sapakSe hItaratra tatputre tatputratvasya sAdhanasya zyAmatvavyAptasya sattvaM prasiddhaM / vivAdAdhyAsite ca tatputre pakSIkRte tatputratvasya sadbhAvAt pakSadharmatvaM / vipakSe vA zyAme kacidanyaputre tatputratvasyAbhAvAt vipakSe'sattvamAtraM ca / naca tAvatA sAdhyasAdha-.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| natvaM sAdhanasya / nanu sAkalyena sAdhyanivRttau sAdhananivRttarasaMbhavAt paratra gaure'pi tatputre tatputratvasya bhAvAta na samyak sAdhanametat iti cat tarhi kAtsnyena sAdhyanivRttau sAdhananivRttenizcayaevaikaM sAdhanalakSaNaM saevA nyathAnupapattiniyamanizcayaH syAdvAdibhiH sAdhanalakSaNamabhidhIyate tatsadbhAve pakSadharmatvAdyabhAve'pi sAdhanasya samyaktvapratIteH udeSyati zakaTaM kRttikodayAdityasya pakSadharmatvAbhAve'pi prayojakatvavyavasthiteH / na hi zakaTe dharmiNyudeSyattAyAM sAdhyAyAM kRttikAyA udayo'sti tasya kRttikAdharmatvAt tato na pakSa dharmatvaM / yadi punarAkAzaM kAlo vA dharmI tasyodeSyacchakaTavattvaM sAdhyaM kRttikodayasAdhanaM pakSadharma eveti mataM tadA dharitrIdharmiNi mahodadhyAdhArAgnimattvaM sAdhyaM mahAnasadhUmavattvaM sAdhanaM pakSadharmo'stu tathA ca mahAnasadhUmo mahodadhAvagniM gamayediti na kazcidapakSadharmo hetuH syAt / athetthametasya sAdhanasya pakSadharmatvasiddhAvapi na sAdhyasAdhanasAmarthyamavinAbhAviniyamanizcayasyAbhAvAdityabhidhIyate tarhi sa eva samdhanalakSaNamalaNaM parIkSAdakSairupalakSyate / yopyAha zakaTodayo bhAvikAraNaM kRttikodayasya tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt sati hi svakAle bhaviSyati zakaTodaye kRttikodaya upalabhyate nAsatItyanvayavyatirekAnuvidhAnaM siddhaM bhaviSyacchakaTakAttikodayayoH kAryakAraNabhAvaM sAdhayati vinaSTavartamAnavadeva / yathaivodagAdbharaNiH kRttikodayAdityatrAtIto bharaNyudayaH kAraNaM, kRttikodayastatkAyaM svakAle'tIte sati bharaNyudaye kRttikodayasya bhAvAdasatyabhAvAcca tadanvayavyatirekAnuvidhAnAta kAryakAraNabhAvaH / tathA bhaviSyadvartamAnayorapi prakRtasAdhyasAdhanayoAyasya samAnatvAt / nacaikasya kRttikodayasya bhaviSyadatItakAraNadvitayaM virudhyate bhinnadezayoriva bhinnakAlayorapi sahakAritvavirodhAt / sahaikasya kAryasya kAraNaM hi sahakAritvanibaMdhanaM nAbhinnakAlatvamabhinnadezavat / nacAtItAnAgatI bharaNyudayazakaTodayau kRttikodayasyopAdAnakAraNaM pUrvakRttikAlakSaNasyAnudayamApannasya tadupAdAnakAraNatvasaMpratipatteH ? iti so'pi na prAtItikavacanaH tathA pratItyabhAvAt / kAryakAlamaprApnu vatorvinaSTAnAgatayoH kAraNatve hi vinaSTatamAnAgatatamayorapi kAraNatvaM kathaM vinivArya ? pratyAsattivizeSAbhAvAditi cet tarhi sa eva pratyAsattivizeSaH kAraNatvAbhimatayoratItAnAgatayoH kAraNatve heturvaktavyaH / sa cAtItasya kArye vyApArastAvanna bhavati sarvathApi kAryakAle tadasattvAdanAgatavat / tadbhAve bhAvapratyAsattivizeSa ityapyasAraM atItasyAnAgatasya cAbhAva eva kAryasya bhAvAt bhAve cAbhAvAt anyathA kAryakAraNayorekakAlatApatteH sakalasaMtAnAnAmekakSaNavartitvaprasaMgaH / naikakSaNasaMtAno nAma tasyAparAmRSTabhedanAnAkAryakAraNalakSaNatvAt / yadapyabhyadhAyi kAraNasyAtItasyAnAgatasya ca svakAle bhAva kAryasya bhAvAt abhAve cAbhAvAta tada bhAvAbhAvo'nvayavyatirekAnuvidhAnalakSaNaH pratyAsattivizeSo'styeva iti tadapyasaMgataM kAraNatvAnabhimatAtItAnAgatatamayorapi tathA tadbhAvaprasaMgAt / kAryasya bhinnadezasya tu kAraNale yuktastadbhAvabhAvaH kalazakuMbhakArAdivat / kuMbhakArAdiSu hi bhinnasvadezeSu satsu kalazasya bhAvo'satsu cAbhAvasteSAM tatra vyApArAt / kAraNatvAnabhimatasya tu bhinnadezasya na kArya tadbhAvabhAvo tatra tasyAvyApArAt atItAnAgatavat / sato hi kasya citkvacidvyApAraH zreyAn na punarasata: kharaviSANAderiveti yuktaM tato bhinnadezasyApi kasyacidekasya kArye vyApriyamANasya sahakArikAraNatvaM pratItimanusarati na punarbhinnakAlasya pratItyatilaMghanAt tato na kRttikodayazakaTodayayAH kAryakAraNabhAvaH samavatiSTate vyApyavyApakabhAvavat / satyapi tayoH kAryakAraNabhAve na hetoH pakSadharmatvaM yujyate iti pakSadharmamaMtareNApi hetorgamakatvasiddherna talakSaNamutprekSyate / tathA na sapakSa eva sattvaM nizcitaM tadabhAve'pi sarvabhAvAnAmanityatve sAdhye sattvAdeH sAdhanasya svayaM sAdhutvasamarthanAt / vipakSe punarasattvameva nizcitaM sAdhyAvinAbhAviniyamanizcayarUpameveti tadeva hetoH pradhAnalakSaNamastu kimatra lakSaNAMtareNa ? atha matametatpakSadharmatvamasiddhatvamasiddhatvavyavacchedArtha sAdhanasya lakSaNaM nizcIyate / sapakSa eva sattvaM viruddhatvavyavacchedAya / vipakSe cAsattvaM-anekAMtitvavyavacchittaye / tadanizcaye hetorasiddhatvAdidoSatrayaparihArA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 sanAtanajainagraMthamAlAyAMsaMbhavAt trairUpyaM tallakSaNaM saphalameva / taduktaM hetostriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH / / asiddhaviparItArthavyabhicArivipakSataH iti / / 1 // tadapyaparIkSitAbhidhAnaM saugatasya hetoranyathAnupapattiniyamanizcayAdeva doSatrayaparihArasiddheH svayamasiddhasyAnyathAnupapattiniyamanizcayAsaMbhavAt / anaikAMtikaviparItArthavat tasya tathopapattiniyamanizcayarUpatvAt / tasya cAsiddhavyabhicAriNa viruddhe ca hetAvasaMbhAvanIyatvAt / rUpatrayasyAvinAbhAvaniyamaprapaMcatvAt sAdhanalakSaNatve tata eva rUpaprapaMcakasya sAdhanalakSaNatvamastu / pakSavyApakatvAnvayavyatirekAbAdhitaviSayatvAsatpratipakSarUpANi hi paMcApyavinAbhAvaniyamaprapaMca eva bAdhitaviSayasya satpratipakSitasya cAvinAbhAvaniyamAnizcayAt pakSAvyApakAnanvayAvyatirekavata / na pakSadharmatve satyeva sAdhanasya siddhatvaM yenAsiddhavivekatastattasya lakSaNaM, apakSadharmasyApi siddhatvasamarthanAt / nApi sapakSe sattve eva viparItArthavivekaH sarvAnekAMtAtmakatvasAdhane sattvAdeH sapakSe sattvAbhAve'pi viruddhatvAbhAvAt parasya sarvAnityatvasAdhanavat / naca vyatirekamAtre satyapi vyabhicAriviveke zyAmatve sAdhyetatputratvAdervyabhicArasAdhanAt vyatirekavizeSastu tadevAnyathAnupapannatvamiti na trINi rUpANyavinA bhAvaniyamaprapaMcaH teSu satsu hetoranyathAnupapattidarzanAt / teSAM tatprapaMcatve kAlAkAzAdInAmapi tatprapaMcatvaprasaktisteSvapi satsu taddarzanAt / teSAM sarvasAdharaNatvAnna heturUpatvamityapi pakSadharmatvAdiSu samAnaM teSAmapi sAdhAraNatvAddhatvAbhAseSvapi bhAvAt / tato'sAdhAraNaM lakSaNamAcakSANairanyathAnupapannatvameva niyataM hetulakSaNaM pakSIkartavyaM / tathoktaM anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM // 1 // iti etena paMcarUpANi hetoravinAbhAvaniyamaprapaMca eva ityetadapAstaM satyapyabAdhitaviSayatve satpratipakSe cAvinAbhAvaniyamAnavalokAt / pakSavyApakatvAnyayavyAtarakavat / sa zyAmastatputratvAditaratatputravat ityatra tatputratvasya hetorviSaye zyAmatve bAdhakasya pratyakSAderabhAvAt avAdhitaviSayatvasiddhAvapi avinAbhAvaniyamAsattvAt azyAmena tatputreNa vyabhicArAt / tathA tasya zyAmatvasAdhanAnumAnasya pratipakSasyAsatvAt asatpratipakSatve satyapi vyabhicArAtsAdhanasya tadabhAvaH pratipattavyaH / tadatraivaM vaktavyaM anyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paMcabhiH kRtaM nAnyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paMcabhiH kRtaM // 1 // iti tadevamanyathAnupapattiniyamanizcaya evaikaM sAdhanasya lakSaNaM pradhAnaM tasminsati trilakSaNasya paMcalakSaNasya prayogo nivAryate eveti prayogaparipATyAH pratipAdyAnurodhataH parAnugrahapravRttairabhyupagamAt / tathA cAbhyadhAyi kumAranaMdibhaTTArakaiH anyathAnupapattyekalakSaNaM liMgamaMgyate prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH / / 1 / / iti tacca sAdhanaM ekalakSaNaM sAmanyAdekAvadhamapi vizeSato'tisaMkSepAvividhaM vidhisAdhanaM saMkSepAtrividhamabhidhIyate kArya kAraNasya, kAraNaM kAryasya, akAryakAraNamakAryakAraNasyeti prakArAMtarasyAtraivAMtarbhAvAt / tatra kArya hetuH, agniratra dhUmAt iti kAryakAryAderavAMtargatatvAt / kAraNaM hetu:-astyatra chAyA chatrAt iti kAraNakAraNAderatrAnupravezAnnArthAtaratvaM / na cAnukUlatvamAtramatyakSaNaprAptaM vA kAraNaM liMgamucyate yena pratibaMdhavaikalyasaMbhavAdvyabhicAri syAt / dvitIyakSaNe kAryasya pakSIkaraNAdanumAnAnarthakatvaM vA kAryAvinAbhAviniyamatayA nizcitasyAnumAnakAlaprAptasya kAraNasya viziSTasya liMgatvAt / akAryakAraNaM caturvidhaMvyApyaM sahacaraM pUrvacaraM, uttaracaraM ceti / tatra vyApyaMliMgaM vyApakasya yathA sarvamanekAMtAtmakaM sattvAditi sattvaM hi vastutvaM
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pramANaparIkSA / utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat iti vacanAt / naca tadekAMtena sunayaviSayeNa vyabhicAri tasya vastvaMzatvAt / sahacaraM liMgaM yathAasti tejasi sparzasAmAnyaM (2) na rUpasAmAnyasya kArya kAraNaM vA nApi rUpasAmAnyaM sparzasAmAnyasya tayoH sarvatra sarvadA samakAlatvAt sahacaratvaprasiddheH / etena saMyogina ekArthasamavAyinazca sAdhyasamakAlasya sahacaratvaM niveditamekasAmagrayadhInasyaiva pratipattavyaM samavAyinaH kAraNatvavat / pUrvacaraM liMga yathodeSyati zakaTaM kRttikodayAt iti pUrvapUrvacarAdyanenaiva saMgRhItaM / uttaracaraliMgaM yathA-udagAdbharaNiH kRtikodayAt iti, uttarottaracarametenaiva saMgRhyate tadetatsAdhyasya vidhau sAdhanaM SaDvidhamuktaM / pratiSedhe tu pratiSedhyasya viruddhaM kArya viruddhaM kAraNaM viruddhAkAryakAraNaM ceti / tatra viruddhakAliMga-nAstyatra zItasparzo dhUmAt iti zIta . sparzena hi viruddho vanhiH tasya kArya dhUma iti viruddhakAraNaM / nAsya puMso'satyamasti samyagjJAnAt iti viruddhaM hyasatyena satyaM tasya kAraNaM samyagjJAna yathArthajJAnaM rAgadveSarahitaM tatkutazcitsuktAbhidhAnAdeH prasiddhayat satyaM sAdhayati / tacca siddhayadasatyaM pratiSedhayati iti / viruddhAkAryakAraNaM caturvidhaM-viruddhavyApyaM viruddhasaha. caraM viruddhapUrvacaraM viruddhottaracaraM ceti tatra viruddhavyApyaM nAstyatra zItasparzaH, auSNyAt / auSNyaM hi vyApyamagneH sa ca viruddhaH zItasparzena pratiSedhyeneti / viruddhasahacaraM nAstyasya mithyAjJAnaM samyagdarzanAditi mithyAjJAnena hi samyagjJAnaM viruddhaM tatsahacaraM samyagdarzanamiti / viruddhapUrvacaraM nodeSyati muhUrtAte zaMkaTaM revtyudyaat| zakaTodayaviruddho hyazvanyudayaH tatpUrvacaro revtyudyH| viruddhottaracaraM-muhUrtAt prAGgAdagAdbharANaH puSpodayAditi / bharaNyudayaviruddho hi punarvasUdayaH taduttaracaraH puSpodaya iti / tAnyetAni sAkSAtpratiSedhyaviruddhakAryAdIni liMgAni vidhidvAreNa pratiSedhasAdhanAni ssddbhihitaani| paraMparayA tu kAraNaviruddhakArya vyApakaviruddhakArya kAraNavyApakaviruddhakArya vyApakakAraNaviruddhakArya kAraNaviruddhakAraNaM vyApakaviruddhakAraNaM kAraNavyApakaviruddhakAraNaM vyApakakAraNaviruddhakAraNaM ceti tathA kAraNaviruddhavyApyAdIni kAraNaviruddhacahacarAdIni ca yathApratIti vaktavyAni / tatra kAraNaviruddhakArya-nAstyasya himajanitaromaharSAdivizeSo dhUmAt iti pratiSedhyasya hi romaharSAdivizeSasya kAraNaM himaM tadviruddho'gniH tatkAryaM dhUma iti / vyApakaviruddhakArye nAstyatra zItasAmAnyavyAptaH zItasparzavizeSo dhUmAt iti zItasparzavizeSasya hi niSedhyasya vyApakaM zItasAmAnyaM tadviruddho'gniH tasya kArya dhUma iti / kAraNavyApakaviruddhakArya nAstyatra himatvavyAptahimAvizeSajAnataromaharSAdivizeSo dhUmAt iti romaharSAdivizeSasya hi kAraNaM himavizeSastasya vyApakaM himatvaM tadviruddhogniH tatkAryaM dhUma iti / vyApakakAraNaviruddhakArya-nAtyatra zItasparzavizeSastavyApakazItasparzamAtrakAraNahimaviruddhAgnikAryadhUmAditi zItasparzavizeSasya hi vyApakaM zItasparzamAtraM tasya kAraNaM himaM tadviruddhognistatkArya dhUma iti / kAraNAvaruddhakAraNaM-nAstyasya mithyAcaraNaM tattvArthopadezagrahaNAt mithyAcaraNasya hi kAraNaM mithyAjJAnaM tadviruddhaM tattvajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNaM / tattvArthopadezazravaNe satyapi kasya cittattvajJAnAsaMbhavAd grahaNavacanaM / tattvArthAnAM zraddhAnapUrvakaM-avadhAraNaM hiM grahaNamiSTaM, anyathAsya grahaNAbhAsatvAt / mithyAcaraNasya vAtra nAstitA sAdhyate na punaranAcaraNasya tattvArthopadezagrahaNAdutpannatattvajJAnasyApyasaMyatasamyagdRSTezcAritrAsaMbhavAt--anAcArasya prasiddhaH / na tu mibhyAcaraNamapyasya saMbhavati tattvajJAnavirodhAt tena saha tasyAnavasthAnAt iti / tathA vyApakaviruddhakAraNaM liMga-nAstyasyAtmani mithyAjJAnaM tattvArthopadezagrahaNAt iti Atmani mithyAjJAnavizeSasya vyApakaM mithyAjJAnamAtraM tadviruddhaM satyajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNaM yathArthopavarNitamiti / kAraNavyApakaviruddhakAraNaM-nAstyasya mithyAcaraNaM tattvArthopadezagrahaNAditi atra mithyAcaraNasya kAraNaM mithyAjJAnavizeSaH tasya vyApakaM mithyAjJAnamAtraM tadviruddhaM tattvajJAnaM, tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNamiti pratyeyaM / vyApakakAraNaviruddhakAraNaM ligaM nAstyasya mithyAcaraNavizeSastattvArthopadazagrahaNAditi mithyAcaraNa vizeSasya hi vyApakaM mithyAcaraNasAmAnyaM tasya kAraNaM mithyAjJAnaM tadviruddhaM tattvajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopade (?) rUpasAmAnyAt / sparzasAmAnya hi iti zodhitaM / 10
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMzagrahaNamiti tathA kAraNaviruddhavyApyaM liMga na saMti sarvathaikotavAdinaH prazamasaMvegAnukaMpAstikyAni vaiparyAsikamithyAdarzanavizeSAt / prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanaM tadviruddhaM mithyAdarzanasAmAnya tena vyApyaM mithyAdarzanaM vaiparyAsikaviziSTamiti / vyApakaviruddhavyApyaM-na saMti syAdvAdino vaiparyAsikAdimidhyAdarzanavizeSAH satyajJAnavizeSAt iti vaiparyAsikAdimithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnyaM tadviruddhaM tattvajJAnasAmAnyaM tasya vyApyastattvajJAnavizeSa iti / kAraNavyApakaviruddhavyApyaM-na saMtyasya prazamAdIni mithyAjJAnavizeSAditi, prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanavizeSaH tasya vyApakaM samyagdarzanasAmAnya tadviruddhaM mithyAjJAnasAmAnyaM tena vyApto mithyAjJAnavizeSa iti / byApakakAraNaviruddha vyApya liMgaM na saMtyasya tattvajJAnavizeSAH mithyArthopadezagrahaNavizeSAt / tattvajJAnavizeSANAM vyApakaM tattvajJAnasAmAnyaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNaM tadviruddhaM mithyArthopadezagrahaNasAmAnyaM tena vyApto mithyArthopadezagrahaNavizeSa iti / evaM kAraNaviruddhasahacaraM liMgaM-na saMtyasya prazamAdIni mithyAjJAnAditi prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanaM tadviruddhaM mithyAdarzanaM tatsahacaraM mithyAjJAnamiti / vyApakaviruddhasahacaraM-na satyasya mithyAdarzanavizeSAH samyagjJAnAditi mithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM midhyAdarzanasAmAnyaM tadviruddhaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tatsahacaraM samyagjJAnamiti / kAraNavyApakaviruddhasahacaraMna saMtyasya prazamAdIni mithyAjJAnAditi prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanavizeSAsteSAM vyApakaM samyagdarzanasAmAnyaM tadviruddhaM mithyAdarzanaM tatsahacaraM mithyAjJAnamiti / vyApakakAraNaviruddhasahacaraM na satyasya mithyAdarzanavizeSAH satyajJAnAditi mithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnyaM tasya kAraNaM darzanamohodayastadviruddhaM samyagdarzanaM tatsahacaraM samyagjJAnamiti / tadetsAmAnyato virodhiliMgaM, prapaMcato dvAviMzatiprakAramapi bhUtamabhUtasya gamakamanyathAnupapannatvaniyamanizcayalakSaNatvAt pratipattavyaM / bhUtaM bhUtasya prayojakaM kAryAdi SaTprakAraM pUrvamuktaM / taditthaM vidhimukhena vidhAyaka pratiSedhamukhena pratiSedhakaM ca liMgamabhidhAya sAMprataM pratiSedhamukhena vidhAyaka pratiSedhakaM ca sAdhanamabhidhIyate tatrAbhUtaM bhUtasya vidhAyakaM-yathAastyasya prANino vyAdhivizeSo nirAmayaceSTAnupalabdheriti / tathA:-asti sarvathaikAMtavAdinAmajJAnAdirdoSaH yuktizAstrAviruddhavacanAbhAvAt iti astyasya munerAptatvaM visaMvAdakatvAbhAvAt / abhUtasya tAlaphalasya patanakarma vRMtasaMyogAbhAvAt iti vahudhA dRSTavyaM / tathaivAbhUtamabhUtasya pratiSedhasya pratiSedhakaM yathAnAstyatra zavazarIre buddhiApAravyAhArAkAravizeSAnupalabdheriti kAryAnupalabdhiH / na saMtyasya prazamAdIni tattvArthazraddhAnAnupalabdheriti kAraNAnupalabdhiH / nAstyatra ziMzapA vRkSAnupalabdheriti vyApakAnupalabdhiH / nAstyasya tattvajJAnaM samyagdarzanAbhAvAt iti sahacarAnupalabdhiH / na bhaviSyati muhAte zakaTodayaH kRttikodayAnupalabdheriti pUrvacarAnupalAbdhiH / nodagAdbharaNirmuhUrtAtprAkRttikodayAnupalabdheriti uttaracarAnupalabdhiH / evaM paraMparayA kAraNAdyanupalabdhiH vyApakavyApakAnupalabdhyAdikamapi bahudhA pratiSedhadvAreNa pratiSedhasAdhanamavadhAraNIyaM / atra saMgrahazlokAH syAtkArya kAraNavyApyaM prAk sahottaracAri ca liMgaM tallakSaNavyAptebhUtaM bhUtasya sAdhakaM // 1 // SoDhA viruddhakAryAdi sAkSAdevopavarNitaM liMgaM bhUtamabhUtasya liMgalakSaNayogataH // 2 // pAraMparyAttu kArya syAt kAraNaM vyApyameva ca sahacAri ca nirdiSTaM pratyekaM taccaturvidhaM // 3 // kAraNAviSThakAryAdibhedenodAhRtaM purA yathA SoDazabhedaM syAt dvAviMzatividhaM tataH // 4 // ligaM samuditaM jJeyamanyathAnupapattimat
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpriikssaa| tathA bhUtamabhUtasyApyUdhamanyadapIdRzaM // 5 // abhUtaM bhUtamunnItaM bhUtasyAnekadhA budhaiH tathA 'bhUtamabhUtasya yathAyogyamudAharet // 1 // bahudhApyevamAkhyAtaM saMkSepaNa caturvidhaM atisaMkSepato dvedhopalaMbhAnupalabhabhRt // 7 // etena kAryasvabhAvAnupalabhavikalpAt trividhameva liMgamiti niyamaH pratyAkhyAtaH sahacarAdeliMgAMtaratvAt pratyakSapUrvakaM trividhmnumaan-puurvvcchssvtsaamaanytaadRssttmitypi| yadi pUrvavaccheSavat kevalAnvayi, pUrvavatsAmAnyatodaSTaM kevalavyatiroka prarvavaccheSavatsAmAnyatodRSTamanvayavyatireki vyAkhyAyate trisatrIkaraNAdasya satrasya tadAna kiMcidviruddhaM nigaditaliMgaprakAreSu trividhasyApi saMbhavAt / yathopapattiniyamAtkevalAnvayino gmktvaavirodhaat| tatra vaidharmyadRSTAMtAbhAve'pi sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayAt / atha pUrvavatkAraNAtkAryAnumAnaM zeSavat kAryAkAraNAnumAna sAmAnyato dRSTa / akAryakAraNAdakAryakAraNAnamAnaM sAmAnyato'vinAbhAvamAtrAditi vyAkhyAyate tadApi syAvAdinAmabhimatameva tathA sarvahetuprakArasaMgrahasya saMkSepataH pratipAdanAta / yadApi pUrvavatpUrvaliMgaliMgisaMbaMdhasya kacinnizcayAdanyatra pUrvavadvartamAnaM zeSavatparizeSAnumAnaM prasaktapratiSedhe pariziSTasya pratipatteH / sAmAnyato dRSTaM viziSTavyaktau saMbaMdhAgrahaNAtsAmAnyena dRSTaM yathA-gatimAnAdityaH dezAddezAMtaraprApteH devada. tavaditi vyAkhyA vidhIyate tadApi syAdvAdinAM nAnavadheyaM pratipAditahetuprapaMcasyaiva vizeSaprakAzanAt / sarva hi liMgaM pUrvavadeva parizeSAnumAnasyApi pUrvavattvAsaddheH, prasaktapratiSedhasya pariziSTapratipattyavinAbhUtasya pUrva kacinizcitasya vivAdAdhyAsitapariziSTapratipattau sAdhanasya prayogAt / sAmAnyatodRSTasya ca pUrvavattvapratIteH kaciddezAMtaraprApteH / gatimatyavinAbhAvinyA eva devadattAdau pratipatteranyathA tadanumAnApravRtteH / parizeSAnumAnameva vA sarva saMpratIyate pUrvavato'pi dhUmAtpAvakAnumAnasya prasaktau pAvakapratiSedhAt prvRttighttnaat| tadapratipattau vivAdAnupapatteranumAnavaiyarthyAta tathA sAmAnyatodRSTasyApi dezAMtaraprApterAdityagatyanumAnasya tadagatimattvasya prasaktasya pratiSedhAdupapattariti / sakalaM sAmAnyatAdRSTameva vA sarvatra sAmAnyenaiva liMgaliMgi saMbaMdhapratipattervizeSatastatsaMbaMdhasya pratipattumazakteH / kena cidvizeSeNa liMgabhedakalpanA na nivAryate eva prakArAMtaratastadbhedakalpanAvat / kevalamanyathAnupapannatvaniyamanizcaya eva hetoH prayojakatvanimittaM tasmin sati hetuprakArabhedaparikalpanAyAH pratipatturabhiprAyavaicitryAt / vaicitryaM nAnyatheti sunizcitaM nazvetasi tathA pratIterabAdhyamAnatvAt / yadApi-avItaM vItaM vItAvItamiti liMga trividhamanumanyate tadApi nAnyathAnupapannatva niyamanizcayalakSaNamatikramya vyavatiSThate / nApi pratipAditahetuprapaMcabIhabhUtaM samayAMtarabhASayA kevalAnvayyAdi trayasyaiva tathAvidhAnAt / kacitsAdhyasAdhanadharmayoH sAhacaryamavinAbhAvaniyamalakSaNamupalabhyAnyatra sAdhanadharmadarzanAt / sAdhyadharmapratipattirAvItamucyate yathA guNAguNinI parasparaM bhinnau bhinnapratyayaviSayatvAt ghaTapaTavadIti tacca kevalAnvayISyate kathaMcidbhadaeva sAdhye 'nyathAnupapannatvasiddhaH sarvathA bhede guNaguNibhAvavirodhAt gamakatvAsiddheH / tathA kacidekasya dharmasya vyAvRttau parasya dharmasya vyAvRtti niyamavatImupalabhyAnyatra taddharmasya nizcayAt sAdhyasiddhirvItaM kathyate yathA sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt iti tadidaM kevala vyatirekISTaM pariNAminAtmanA sAtmakatvavyAvRttau bhasmani prANAdimattvavyAvRttiniyamAnazcayAt niranvaya kSaNikacittavat kUTasthenAtmanA prANAdyarthakriyAniSpAdanavirodhAt / vItAvItaM tu tadubhayalakSaNayogAdanvayavyatireka dhUmAdeH pAvakAdyanumAnaM prasiddhameveti na hetvaMtaramasti tataH sUktaM- anyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNaM sAdhanaM atisaMkSepavistarato'bhihitasya sakalasAdhanavizeSasya tena vyAptatvAt / tathAvidhalakSaNAtsAdhanAt sAdhye sAdhayituM zakye, abhiprete kacidaprasiddha ca vijJAnamanumAnamiti / sAdhayitumazakye sarvathaikAMte sAdhanasyApravRtteH tatra tasya viruddhatvAt svayamanabhiprete cAtiprasaMgAt prasiddha ca vaiyarthyAta tasya sAdhyAbhAsattva prasiddheH pratyakSAdiviruddhasyAniSTasya suprasiddhasya ca sAdhanAviSayatvanizcayAt / 1liMgamiti pAThAMtaraM /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAMtaduktaM-akalaMkadevaiH sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddha tato'paraM sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH // 1 // tadetsAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnaM svArthamabhinibodhalakSaNaM viziSTamatijJAnaM sAdhyaM pratyabhimukhAnnithamitAtsAdhanAdupajAtabodhasya tarkaphalasyAbhinibodha iti saMjJApratipAdanAt / parArthamanumAnamanakSarazrutajJAnaMakSarazrutajJAnaM ca tasya zrotramatipUrvakasya ca tathAtvopapatteH / zabdAtmakaM tu parArthAnumAnamayuktaM zabdasya pratyavamarzino'pi sarvasya dravyAgamarUpatvapratIteH kathamanyathA pratyakSamapi zabdAtmakaM parArthaM na bhaveta sarvathA vizeSAbhAvAt pratipAdakapratipAdyajanayoH svaparArthAnumAnakAryakAraNatvasiddharupacArAdanumAnaparAmarzino vAkyasya parArthAnumAnatvapratipAdanamaviruddhaM nAnyathAtiprasaMgAditi boddhavyaM / tadetparokSaM pramANamavizadatvAta zrutajJAnavat / kiM punaH zrutajJAnamityetadabhidhIyate-zrutajJAnAvaraNavIryAMtarAyakSayopazamavizeSAMtaraMge kAraNe sati bahiraMge matijJAne ca, anidriyaviSayAlaMbanaM, avizadaM jJAnaM zrutajJAna / kevalajJAnaM tIrthakaratvanAmapuNyAtizayodayanimittakabhagavattIrthakaradhvanivizeSAdutpannaM gaNadharadevazrutajJAnamevamasaMgRhItaM syAditi na zaMkanIyaM tasyApi zrotramatipUrvakatvAt / prasiddhamatizrutAvadhimanaHparyayajJAnAni vacanajanitapratipAdyajanavacanazrutajJAnavat / samudraghoSajaladharasvanazrutijanitatadavinAbhAvipadArthaviSayazrutajJAnavadvA tato niravadyaM zrutajJAnalakSaNaMavyAptyativyAptyasaMbhavadoSarahitatvAt / anumAnalakSaNavat / tadevaMvidhaM zrutajJAnaM pramANamavisaMvAdakatvAt pratyakSAnumAnavat / nacAsiddhamavisaMvAdakatvamasyati zaMkitavyaM tato'rthe paricchidya pravartamAnasya visaMvAdAbhAvAt sarvadA'rthakriyAyAM saMvAdaprasiddheH pratyakSAdivat / nanu ca zrotramatipUrvakazrutajJAnAdarthe pratipadya vartamAnasyArthakriyAyAmavisaMvAdakasya kvacidabhAvAt na prAmANyaM sarvatrAnAzvAsAditi cet ? na pratyakSAderapi zuktikAzakalaM rajatAkAratayA paricchidya tatra pravarta mAnasyArthakriyAyAM rajatasAdhyAyAmavisaMvAdavirahAt / sarvatra pratyakSe'nAzvAsAdaprAmANyaprasaMgAt / pratyakSAbhAse visaMvAdadarzanAnna pratyakSe'nAzvAso'numAnavaditi cet tarhi zrutajJAnAbhAsAdvisaMvAdaprasiddhaH satyazrutajJAne kathamanAzvAsaH ? naca satyaM zrutajJAnamasiddhaM tasya loke prasiddhatvAt suyuktikasadbhAvAcca tathAhi zrotramatipUrvakaM zrutajJAnaM prakRtaM satyameva aduSTakAraNajanyatvAt pratyakSAdivata / taDvividhaM sarvajJAsarvajJavacanazravaNanimittatvAt / taccobhayamaduSTakAraNajanyaM guNavadvaktRkazabdajanitatvAt / ___ nanu ca nadyAstIre modakarAzayaH saMtIti prahasanena guNavadvaktRkazabdAdupajanitasyApi zrutajJAnasyAsayatvasiddhervyabhicAriguNavadvaktRkazabdajanitatvamaduSTakAraNajanyatve sAdhye tato na tattadgamakamiti na maMtavyaM prahasanaparasya vakturguNavattvAsiddheH prahasanasyaiva doSatvAdajJAnAdivat / kathaM punarvivAdApannasya zrotramatipUrvaka zrutajJAnasya guNavadvaktRkazabdajanitatvaM siddhaM ? iti cet sunizcitAsaMbhavadvAdhakatvAditi bhASAmahe / pratyakSe dharthe pratyakSasyAnumeye'numAnasyAMtyaMtaparokSe cAgamasya vAdhakasyAsaMbhavAt asaMbhavadbAdhakatvaM tasya siddha / dezakAlapuruSAMtarApekSayApi saMzayAnutpatteH sunizcitatvavizeSaNamIpa sAdhanasyeti nAsiddhatAzaMkAvatarati / nApyenaikAMtikatA vipakSe kacidasaMbhavAt / na viruddhatA sunizcitAsaMbhavAdhakasya zrutajJAnasya aguNavadvaktRka zabdajanitasya vAdiprativAdiprasiddhasyAsaMbhAvyamAnatvAt / tathA vyAhatatvAcca / kathaMcidapauruSeyazabdajanita zrutajJAnasya tu guNavadvaktRkazabdajanitatvenAduSTakAraNajanyatvaM siddhayet / tatazca satyatvamiti syAdvAdinAM sarvamanavA paryAyArthikanayaprAdhAnyAt dravyArthakanayaguNabhAvAcca zrutajJAnasya guNavadvaktRkazabdajanitatvasiddhaH dravyArthikaprAdhAnyAtparyAyArthikaguNabhAvAcca guNavavyAkhyAtRkazabdajanitatvopapattazca / naca sarvathA pauruSeyaHzabdo'pauruSeyo vA pramANataH siddhayate / nanu ca vivAdApannaH zabdaH pauruSeya eva prayatnAnaMtarIyakatvAt paTAdivadityanumAnAt Agamasya dvAdazAMgasyAMgabAhyasya cAnekabhedasya pauruSeyatvameva yuktaM bhAratAdivaditi kazcita so'pyevaM pRSTaH sannAcaSTAM-kiM
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA | sarvathA prayatnAMnatarIyatvahetuH kathaMcidvA? sarvathA cet ? aprasiddhaH syAdvAdino dravyArthAdiprayatnAMnaMtarIyakatvAdAgamasya / kathaMciccadviruddhaH kathaMcidapairuSayatvasAdhanAt / prayatnAnaMtarIyakatvaM hi pravacanasyoccArakapuruSaprayatnAnaMtaropalaMbhAt syAt utpAdakapuruSaprayatnAMnaMtaropalaMbhAdvA ? prathamakalpanAyAmuccavArakapuruSAMpekSayA pauruSeyatvameva tasya saMprati purANapuruSeAtpAditakAvyaprabaMdhasyeva prasaktaM / na punarutpAdaka puruSApekSayA pravacanasyAnA - dinidhanasyotpAdaka puruSAbhAvAt / sarvajJa utpAdaka iti cet ? varNAtmanaH padavAkyAtmano vA pravacanasyotpAdakaH sa syAt ? na tAvadvarNAtmanastadvarNAnAM prAgapi bhAvAt tatsadRzAnAM pUrva bhAvo na punasteSAM ghaTAdInAmiveti cet kathamidAnAmanuvAdakasteSAmutpAdako na syAt : tadanuvAdAt prAgapi tatsadRzAnAmeva sadbhAvAt teSAmanUdyamAnAnAM tadaiva sadbhAvAt / tathAca na kazcidutpAdako varNAnAM sarvasyotpAdakatvasiddheH / yathaiva hi kuMbhAdInAM kuMbhakArAdirutpAdaka eva na punaranukArakastathA varNAnAmapIti tadanuvAdakavyavahAravirodhaH pUrvopalabdhavarNAnAM sAMpratikavarNAnAM ca sAdRzyAdekatvApacArAtpazcAdvAdako'nuvAdaka eva / asAvAha varNAnnAhamiti svAtaMtryapariharaNAtpArataMtryAnusaraNAditi cet tarhi yathA varNAnAM paThitAnuvAdakaH tathA pAThayitApi tasyApi svAtaMtryAbhAvAt sarvasya svopAdhyAyaparataMtratvAt tata evaM vaktavyaM - neha varNAnnaraH kazcit svAtaMtryeNa prapadyate yathaivAsmai parairuktAstathaivaitAnvivakSyate // 1 // parepyevaM vivakSyaMti tasmAdeSAmanAditA prasiddhA vyavahAreNa saMpradAyAvyavacchidA // 2 // 77 tathA ca sarvajJopyanuvAdaka eva pUrvapUrvasarvajJoditAnAmeva catuHSaSThivarNAnAmuttarottarasarvajJenAnuvAdAt / tasya pUrva sarvajJoditavarNAnupalaMbhe punarasarvajJatvaprasaktiH / tadevamanAdisarvajJasaMtatimicchatAM na kazcitsarvajJo varNAnAmutpAdakastasya tadanuvAdakatvAt / padavAkyAtmanaH pravacanasyotpAdakaH sarvajJa ityapyanenApAstaM pravacanapadavAkyAnAmapi pUrvapUrvasarvajJoditAnAmevottarottarasarvajJenAnuvAdAt sarvadAMgapraviSTAMgabAhyazrutasya zabdAtmano dvAdazavikalpAnekavikalpasyAnyAdRzavarNapadavAkyatvAsaMbhavAt tasyApUrvasyotpAdakAyogAt / syAnmataM - mahezvaro'nAdirekaH sarvajJo varNAnAmutpAdakaH prathamaM sRSTikAle jagatAmivopapannastasya sarvadA svataMtratvAt sarvajJAMtaraparataMtratApAyAt tadanuvAdakatvAyogAditi tadapyasatyaM tasyAnAderekasyezvarasyA taparIkSAyAM pratikSiptatvAt, parIkSAkSamatvAbhAvAt kapilAdivat / saMbhava vA sadaivaizvaraH sarvajJo brAhmaNa mAnena varSAzatAMte varSazatAMte jagatAM sRSTA pUrvasmin pUrvasmin sRSTikAle svayamutpAditAnAM varNapadavAkyAnAmuttarasminnuttarasmin sRSTikAle punarupadeSTA kathamanuvAdako na bhavet ? / na hyekaH kaviH svakRtakAvyasya punaH punarvaktAnuvAdako na syAt iti vaktuM yuktaM, zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt iti vacanavirodhAt / ekasya punaH punastadeva vadato'nuvAdAsaMbhave punaruktasyaiva siddheH tataH kasyacitsvayaM kRtaM kAvyaM punaH punarvadato'nuvAdakatve mahezvaraH sarvadaivAnuvAdakaH syAt / pUrvapUrvavAdApekSayottarottarasyAnuvAdarUpatvAt / naca pUrvapUrvavarNapadavAkyavilakSaNAnyeva varNapadavAkyAni mahezvaraH karoti iti ghaTate teSAM kutazcitpramANAdaprasiddheH prasiddhau vA teSAM kimajJAnAttadA mahezvaro'praNetA syAt / athAzakterutaprayojanAbhAvAditi ? na tAvadajJAnAt sarvajJatvavirodhAt tasya sarvaprakAravarNapadavAkyavedityasiddheH anyathAnIzvaratvaprasaMgAt / nApyazakteH - IzvarasyAnaMtazaktitvavacanAt / yadi hyekadA kAni cideva varNAdIni praNetumIzvarasya zaktirnAnyAni tadA kathamanaMtazaktiH syAdanIzavat / prayojanAbhAvAnnAnyAni praNayatIti cet na sakalavAcakaprakAzanasyaiva prayojanatvAt sakalavAcyArthaprakAzanavat / sakalajagatkAraNavadvA pratipAdyajanAnurodhAt keSAM cideva varNAdInAM praNayane jagadupabhoktRprANyanurodhAt keSAMcideva jagatkAryANAM karaNaM syA 1 gautamIyaM sUtraM /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 sanAtana jainagraMthamAlAyAM nna sarveSAM / tathA cezvarakRtaiH kAryaiH kAryatvAditi heturvyabhicAritvAnna sarvakAryANAmIzvaranimittatvaM sAdhayet / naca sakalaprakAravarNAdivAcakaprapaMcaM jijJAsamAnaH kazcitpratipAdya eva na saMbhavatIti vaktuM yuktaM sarvajJavacana syApratigrAhakatvaprasaMgAt / tatsaMbhave ca sarge sarge sakalavarNAdInAM praNetezvaro'nuvAdaka eva syAt na punarutpAdakaH sarvadaiveti siddhaM tato'neka eva sarvajJo'stu kimekezvarasya kalpanayA yathA caiko navamiti vadati tadevAnyaH purANamityanekasarvajJakalpanAyAM vyAghAtAt vastuvyavasthAnAsaMbhavastathaikasyApIzvarasyAnekasarga kAlapravRttAvanekopadezAbhyanujJAnAt / tatra pUrvasmin sarge navamityupadezIzvareNa tadevottarasmin sarge purANamityupadizyate na punarekadaiva navaM purANaM caikamiti vyAghAtAsaMbhave kathamanekasyApi sarvajJasya kAlabhedena navamiti purANamityupadezatastattvavacanavyAghAtaH ? ityalamanAyekezvarakalpanaMyA tatsAdhanopAyAsaMbhavAt / sopAyasiddhastu sarvajJo'nekaH pramANasiddha: niratakAlocchannasya paramAgamasya prabaMdhenAbhivyaMjako'nuvAdaka iti prayatnAnaMtaramabhivyakteH kathaM citprayatnAnaMtarIyakatvaM kathaMcitpauruSeyatvaM sAdhayet-tathAhi-- paramAgamasaMtAnamanAdinidhanakramaM notpAdayetsvayaM kazcitsarvajJo'sarvavedivat // 1 // yathaikaH sakalArthajJaH svamahimnA prakAzayet tathAnyo'pi tamevaM cAnAdiH sarvajJasaMtatiH // 2 // siddhA tatproktazabdotthaM zrutajJAnamazeSataH pramANaM pratipattavyamaduSTopAyajatvataH // 3 // tato bAhyaM punardvedhA pauruSeyapadakramAt jAtamArSAdanArSAcca samAsavyAsatonvitAt // 4 // tatrArSamRSibhiH proktAdaduSTairvacanakramAt samudbhUtaM zrutajJAnaM pramANaM bAdhakAtyayAt // 5 // nA tu dvidhoddiSTaM samayAMtarasaMgataM laukikaM ceti tanmithyA pravAdivacanodbhavaM // 6 // duSTakAraNajanyatvAdapramANaM kathaM ca na samyagdRSTestadetatsyAt pramANaM sunayArpaNAt // 7 // nanvaduSTakAraNajanyatvena zrutajJAnasya pramANatvasAdhane codanAjJAnasya prAmANyaM syAt puruSadoSarahitAyAzcodanAyAH sarvathApyapauruSeyajanitatvAt / taduktaM codanAjanitA buddhiH pramANaM doSavarjitaiH / kAraNairjanyamAnatvAlliMgAptoktyakSabuddhivat // 1 // tadetaduktaM guNavatkAraNajanyatvasyAduSTakAraNa janyatvazabdenAbhipretatvAt liMgAptoktyakSabuddhiSu tathaiva tasya pratipatteH / na hi liMgasyApaiauruSeyatvamaduSTaM sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayAkhyena guNena guNavattvasyAduSTatvasya pratIteH / tathAprokteravisaMvAdakatvaguNena guNavattvasya tathAkSANAM cakSurAdInAM nairmalyAdiguNena guNavattvasyeti / nanu cAduSTatvaM doSarahitatvaM kAraNasya tacca kaciddoSaviruddhasya guNasya sadbhAvAt / tathA manvAdismRtivacane kaciddoSakAraNabhAvAt / yathA codanAyAM taduktaM zabde doSodbhavastAvadvaktradhInamiti sthitaM tadabhAvaH cittAvadguNavadvaktRkatvataH // 1 // tadguNairapakRSTAnAM zabde saMkrAMtyasaMbhavAt yadvA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH // 2 // tadapyasAraM sarvatra guNAbhAvasyaiva doSavattvAt, guNasadbhAvasyaiva cAdoSapratIterabhAvasya bhAvAMtarasvabhAvatvasiddheH, anyathA pramANaviSayatvavirodhAt / guNavadvaktRkatvasya hi doSarahitasya vaktRkatvasya saMpratyayaH kathamanyathA guNadoSayoH sahAnavasthAnaM yujyeta ? rAgadveSamohAdivakturdoSAvitathAbhidhAnahetavaH / tadviruddhAzca vairAgyakSamAtattvAvabodhAstadabhAvAtmakAH satyAbhidhAnahetavo guNA iti parIkSakajanamanasi vartate naca manvAdayaH smRtizAstrANAM praNetAro guNavaMtasteSAM tAdRzaguNAbhAvAt / nirdoSavedaparAdhInavacanatvAtteSAM guNavattvamityapyasaMbhAvanIyaM vedasya guNavattvAsiddheH puruSasya guNAzrayasyAbhAvAt / yathaiva hi doSavAn vedAnnivartamAno
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSA / 79 nirdoSatAmasya sAdhayet tathAsau guNavAnapi-aguNavattAmiti na vedo guNavAnnAma / yadi punarapauruSeyatvameva guNastadAnAdimlecchavyavahArasyApi guNavattvaM-apauruSeyatvAvizeSAt / tadeva nAduSTA codanA puMso'sattvAdguNavataH sadA tadvyAkhyAtuH pravakturvA mlekSAdivyavahAravat // 1 // tayA yajjAnataM jJAnaM tannAduSTanimitta siddhaM yena pramANaM syAt paramAgamabodhavat // 2 // vedasya poruSeyasyocchinnasya cirakAlataH sarvajJena vinA kazcinnoddhartAtIMdriyArthadRk // 3 // syAdvAdinA tu sarvajJasaMtAnaH syAtprakAzakaH paramAgamasaMtAnasyocchinnasya kathaMcana // 4 // sarvabhASAkubhASAzca tadvatsarvArthavedibhiH prakAzyate dhvanisteSAM sarvabhASAsvabhAvakaH // 5 // tatpramANaM zrutajJAnaM parokSaM siddhamaMjasA aduSTakAraNodbhUteH pratyakSavaditi sthitaM // 6 // tataH sUktaM pratyakSaM parokSaM ceti dve eva pramANe pramANAMtarANAM sakalAnAmapyatra saMgrahAt iti saMkhyAvipratipattinirAkaraNamanavacaM svarUpavipratipattinirAkaraNavat / viSayavipratipattinirAkaraNArtha punaridamabhidhIyate-dravyaparyAyAtmakaH pramANaviSayaH pramANaviSayavAnyathAnupapatteH pratyakSaviSayeNa svalakSaNena, anumAnAdiviSayeNa ca sAmAnyena hetorvyabhicAra iti na maMtavya tathApratItyabhAvAt / na hi pratyakSataH svalakSaNaM paryAyamAtraM sanmAtramivopalabhAmahe / nApyanumAnAdeH sAmAnyadravyamAnaM vizeSamAtramiva pratipadyemahi sAmAnyavizeSAtmano dravyaparyAyAtmakasya jAtyaMtarasyopalabdheH pravartamAnasya ca tatprApteH anythaarthkriyaanupptteH| na hi svalakSaNamakriyAsamartha kramayogapadyavirodhAt sAmAnyavat / naca tatra kramayogapadye saMbhavataH pariNAmAbhAvAt / kramAkramayoH pariNAmena vyAptatvAt sarvadhApyapariNAminaH kSaNikasya nityasya ca tadvirodhasiddheH prasiddha ca sAmAnyavizeSAtmani vastani tadaMzamAne vizeSe sAmAnye vA pravarttamAnaM kathaM pramANaM nAma pramANasya yathAvasthitavastugrahaNalakSaNatvAt tadekadezagrAhiNaH sApekSasya sunayatvAnnirapekSasya durNayatvAt / tata eva na tadviSayeNAnekAMta: sAdhanasya syAt / tatra pramANaviSayatvasya hetorapravRtteH / ataHsiddho dravyaparyAyAtmArthaH pramANasyeti tdviprtipttinivRttiH| phalavipratipattinivRttyarthaM pratipAdyate-pramANAtphalaM kathaMcidbhinnamabhinnaM ca pramANaphalatvAnyathAnupapatteH / hAnopAdonopekSAbuddhirUpeNa pramANaphalenAnekAMta iti na zaMkanIyaM tasyApyekapramAtrAtmanA pramANAdabhedasiddheH pramANapariNatasyaivAtmanaH phalapariNAmapratIteH, anyathA saMtAnAMtaravatpramANaphalabhAvavirodhAt / sAkSAdajJAnanivRttilakSaNena pramANAdabhinnena pramANaphalena vyabhicAra ityapyaparIkSitAbhidhAnaM tasyApi kathaMcitpramANAdbhedaprasiddhaH pramANaphalayoniruktisAdhanavirodhAt / karaNasAdhanaM hi pramANaM svArthanirNItau sAdhakatamatvAt / svArthanirNItirajJAnanivRttiH phalaM bhAvasAdhanaM tatsAdhyatvAt / etena kartRsAdhanAt pramANAtkathaMcidvedaH pratipAditaH tasya svArthanirNItau khataMtratvAt / svataMtrasya ca kartRtvAt svArthanirNItestu ajJAnanivRttikhabhAvAyAH kriyAtvAt / naca kriyAkriyAvato'rthAtaramevAnarthAtarameva vA kriyAkriyAvadbhAvavirodhAt / bhAvasAdhanAtpramANAdajJAnanivRttirabhiveti,ayuktaMpramAturudAsInAvasthAyAmavyApriyamANasya pramANazaktIvasAdhana pramANasya vyavasthApitatvAt tasyAjJAnanivRttiphalatvAsaMbhavAt / svArthavyavasitau vyApriyamANaM hi pramANamajJAnAnAtaM sAdhayet nAnyathA bhatiprasaMgAt / tataH sUktaM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanAtanajainagraMthamAlAyAM pramANAtkathaMcidbhinnAbhinna phalamiti tatastasya sarvathA bhede bAdhakavacanAt / abhedavatsaMvRtyA pramANaphalavyavahAra ityaprAtItikavacanaM paramArthataH svaSTasiddhivirodhAt tataH pAramArthikapramANaM phalaM ceSTasiddhilaNamabhyanujJAtavyaM / tataHsarvapuruSArthasiddhividhAnAditi saMkSepaH / iti pramANasya parIkSya lakSaNaM vizeSasaMkhyAviSayaM phalaM tataH prabudhya tattvaM dRDhazuddhadRSTayaH prayAMtu vidyAphalamiSTamuccakaiH // 1 // iti zrIsyAdvAdavidyApatizrIvidyAnaMdasvAmiviracitA pramANaparIkSA samAptA /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa graMthamAlAmeM kramazaH nIce likhe graMtha chpeNge| jainadarzanagraMtha / graMthanAma-- TIkAkAra va graMthakartAoMke nAmatattvArthAdhigamamokSazAstrapara gaMdhahastamahAbhASya (84000 zloka) zrImatsvAmI samaMtabhadrAcArya zlokavArtikAlaMkAra syAdvAdavidyApati zrImadvidyAnaMdasvAmI jainasiddhAMta graMtha / gomaTTasAra TIkA zrImadabhayacaMdrasiddhAMtacakravartI gomaTTasAra TIkA zrIkezavavarNI paramAtmaprakAza saTIka zrIyogIMdradeva nATakatraya saTIka zrImadamRtacaMdrasUriprabhRti jainanyAyagraMtha / nyAyavinizcayAlaMkAra zrImadbhaTTAkalaMkadeva nyAyakumudacaMdrodaya zrImatprabhAcaMdrAcArya jainavyAkaraNagraMtha / zabdAnuzAsana (zAkaTAyana vyAkaraNa) zrutakevalidezIya zrImat zAkaTAyanAcArya zabdAnuzAsana amoghavRttisahita zabdAnuzAsana ciMtAmaNi TIkA sahita zrIyakSavarmAcArya zabdArNavacaMdrikA (jaineMdralaghuvRtti) somadevasUri zabdArNava (jaineMdramahAvRttisahita) zrImatpUjyapAdasvAmI devanaMdyAcArya prAkRtalakSaNa zabdaciMtAmaNi khApajJaTIkAsaha zubhacaMdrAcArya jainasAhityagraMtha / alaMkAraciMtAmaNi saTIka zrImadajitasenAcArya ( vAdIbhasiMhasUri ) vikrAMtakauravIya nATaka mahAkavi hastimalla aMjanApavanaMjaya nATaka maithilIpariNayanATaka subhadrAnATikA ca catuHsaMdhAna, saptasaMdhAna, caturviMzatisaMdhAna zrImatpaMDitarAja jagannAtha mahAkavi paurANika kaavygrNth| triSaSThizalAkA mahApurANa (prAkRta) zrImatpuSpadaMtAcArya harivaMzapurANa aura padmapurANa padmapurANa (jainarAmAyaNa 18,005 zloka) saMskRta zrImadUraviSeNAcArya pAMDavapurANa (jainamahAbhArata ) pArzvapurANa mahAkavizrImadvAdirAjasUri gaNitajyotiSa atha / gaNitasArasaMgraha gaNitAcAryaziromaNi shriiviiraacaary| trilokasAra saTIka (prAkRta) zrInemicaMdrAcArya jainasiddhAMtacakravartI bhadrabAhusaMhitA saarddhdvydviipprjnypti| jyotiSAcArya zrImadbhadrabAhusvAmI / jabUdvIpaprajJapti zrIpadmanaMdyAcArya caMdraprajJapti aura sUryaprajJapti,, zrImadamitagatyAcArya ityAdi 2 C. P. Prese, Benares City.