Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ane anekAnta varSa 12 kiraNa & XXIIXX kA nta sampAdaka- jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' sonagar3ha ke santa zrI satpuruSa kAnajI svAmI zrI kAnajI svAmI karIba eka hajAra sAdharmI bhAiyoMke sAtha zrI Urjayantagiri ( giranAra ) kI yAtrArthaM gae haiM / unake sadupadeza se gujarAtaprAnta meM aneka digambara jainamandiroMkA nirmANa huA aura ho rahA hai / pharavarI san 1654 XXXXXXXXX D
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. zAntinAtha stuti : [zrI zrutasAgara sUri 2. ATha zaMkAoMkA samAdhAna[tulaka siddhi sAgara 3. hamArI tIrtha yAtrA ke saMsmaraNa[ paramAnanda zAstrI - 4. rASTra kUTa kAlameM jaina dharma [DA0 a0 sa. altekara viSaya-sUcI 251 272 noTa- dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko 'anekAnta' eka varSa taka bheMTa svarUpa bhejA jAyagA / 276 283 5. mathurAke jaina stUpAdikI [yAtrA ke mahatvapUrNa ullekha 6. apabhranza bhASAke aprakAzita kucha grantha - [ paramAnanda jaina saMskRta sAhitya ke vikAsa meM - [jaina vidvAnoMkA sahayoga [ lakSmIcanda 8. dohANupehA anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMttaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura banAnA / ( 2 ) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroMko banAnA / zrI- jijJAsA una zriyoMko jAnane kI icchA hai jo khullakoM-ailakoM tathA muniyoMke sAtha lagI rahatI haiM aura jinakA sUcana tullaka-elakoMke nAmake sAtha 'zrI 105' aura muniyoMke nAmake sAtha 'zrI 108' likhakara kiyA jAtA hai| ye donoM vargakI zriyA~ yadi bhinna bhinna haiM to una sabake alaga-alaga nAma mAlUma honekI jarUrata hai aura yadi muniyoM ko 108 zriyoM meM 105 ve hI haiM jo tulakoM ailakoMke sAtha rahatI haiM to 105 zriyoMke nAmake sAtha kevala una tIna zriyoMke nAma aura de denekI jarUrata hogI jo tullaka-ailakoM kI apekSA muniyoM meM adhika pAI jAtI hai| sAtha hI yaha bhI jAnane kI icchA hai ki zriyoMkA vaha vidhAna kauna se zrAgama athavA zrArya grantha meM pAyA jAtA hai, kabase unakI saMkhyA- sUcanakA yaha vyavahAra cAlU huA hai aura usako cAlU karaneke liye kyA jarUrata upasthita huI hai| ataH munimahArAjoM, tulakoM aura dUsare vidvAnoMse bhI vinamra nivedana hai ki ve isa viSaya meM samucita prakAza DAlakara merI jijJAsAko tRpta karanekI kRpA kreN| isa kRpAke liye maiM unakA bahuta AbhArI rahU~gA / - jugalakizora mukhtAra merA 288 (3) vivAha - zAdI Adi dAnake avasaroM para anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijavAnA / (4) apanI ora se dUsaroMko anekAnta bheMTa-svarUra athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA saMsthAoM lAyabra eriyoM, sabhA-sosAiTiyoM aura jaina- zrajaina vidvAnoMko / 263 (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlya meM deneke liye 25), 20) zrAdikI sahAyatA bhejnaa| 25 kI sahAyatAmeM 10 ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA sakegA / dilAnA / ( 6 ) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArameM denA tathA ( 7 ) lokahitakI sAdhanA meM sahAyaka acche sundara lekha prakAzanArthaM juTAnA / likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko 261 302 'e For Personal & Private Use Only sahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA patAH mainejara 'anekAnta' vIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahama vastatatva-sadyAtaka ARRIA+ vizva tattva-prakAzaka vArSika mUlya 5) eka kiraNa kA mUlya // ) nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasyabIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH varSa 12 kiraNa 6 pharavarI 1654 sampAdaka-jugala kizora mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI mAgha vIra ni0 saMvat 2480, vi0 saMvata 2010 zrIzru tasAgaramUriviracitA zAMtinAthastutiH vAcAmagamyo manaso'pi dUraH, kAyaH kathaM vettumalaM tamajJaH / tathApi bhaktyA tritayena baMdyaH, zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu / / 1 / / mahIlatA'himRgarAemRgaH syAdibhaH stubho'bhodacayo davAgniH / nAmnApi yasyA'sumatAM sa devaH zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu // 2 // yaH saMvarArinakadAzravobhUcchucirnasaMtApakaraH pareSAM / cakrI tathApyatra na ca dvijihvaH, zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu // 3 // vighnavyudAsa sijagadvyudAsaH prakAmamidraiH praNataH sadA saH / saMpattikartA vipadekahartA, zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu / / 4 / / na durgati va yazovinAzo na cAlpamRtyuna rujAM prveshH| yatsevayA bhadramidaM caturdA zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu / / 5 / / kRtAMjaliryasya sadA pinAkI, sahAcyutastasya kiyAn pinAkI / yogaikalakSyaH kRtikalpavRkSaH zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu // 6 // nayastrivedI paramastrivedI nirAkRtA yena vidAM trivedii| tapaHkuThArasmaradArubhedI, zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu // 7 // nirdoSarUpaH padanamrabhUpaH, kala kamuktaH sadRgazmayuktaH / - AnandasAMdro bhuvanaikacandraH, zrIzAMtinAthaH zaraNaM mmA'stu / / 8 / / stutiHkRteyaM jinanAtha-bhaktyA, vidAMvareNa zrutasAgareNa / bodhiH samAdhizcanidhibudhAnAmimAM sadA''dAyajano jino'stu // 6 // // iti zrIzAMtinAthastutiH samAptA // For Personal & Private Use Only Jain Education Interational
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ aATha zaMkAoMkA samAdhAna (zrI0 105 sullaka siddhasAgara ) samayasAra kI 15vIM gAthA aura zrI kAna jI svAmI nAmaka lekhameM jo anekAntakI gata kiraNa meM prakAzita hAhai mukhtAra zrI jugalakizora nokI pATha zaMkAe prakAza meM AI haiM jinakA mmAdhAna merI harise nimna prakAra haiATha zaMkA meM aura siddhasenAcAryane svayambhUstuti (prathamadvAtriM. (1) AtmAko prabaddhaspRSTa, ananya aura avizeSarUpase zikA 1) meM 'anAdimadhyAnta' padakA prayoga kiyA dekhane para sAre jinazAsanako kaise dekhA jAtA hai? hai| samayasArake eka kalazameM amRtacandrAcAryane bhI (2) usa jinazAsanakA kyA rUpa hai jise usa draSTAke 'madhyAdyantAvabhAgamukta' jaise zabdoM dvArA isI bAtakA dvArA pUrNataH dekhA jAtA hai? ullekha kiyA hai| ina saba bAtoMko bhI dhyAna meM (3) vaha jinazAsana zrIkundakunda, samantabhadra. umAsvAti lenA cAhiye pAra taba yaha niNaya karanA cAhiye ki aura akalaMka jaise mahAn prAcAryoMke dvArA pratipAdita kyA ukta sujhAva ThAka hai? yAda ThIka nahIM haiM to kyA? athavA saMsUcita jinazAsanase kyA kucha bhinna hai ? (1) yadi bhinna nahIM hai to ina sabake dvArA pratipAdita (4) 14vIM gAthAmeM zuddhanayake viSayabhUta AtmAke lie evaM saMsUcita jinazAsanake sAtha usakI saMgati kaise pA~ca vizeSaNokA prayoga kiyA gayA hai, jinameM se baiThatI hai ? kula tIna vizeSaNoMkA hI prayoga 15 vI gAthAmeM (5) isa gAthAmeM 'apademasaMtamajha' nAmaka jo pada pAyA humA hai, jisakA artha karate hue zeSa do vizeSaNoMjAtA hai aura jise kucha vidvAn apadesasuttamajha' 'niyata aura asaMyukta' ko bhI upalakSaNake rUpa meM rUpase bhI ullekhita karate haiM, use 'jiNazAsaNaM' grahaNa kiyA jAtA hai; taba yaha prazna paidA hotA hai padakA vizeSaNa batalAyA jAtA hai aura usase dravya ki yadi mUlakArakA aisA hI bhAzaya thA to phira zrata tathA bhAvazrutakA bhI artha lagAyA jAtA hai, yaha isa 15 vI gAthAmeM una vizeSaNoMko kramabhaMga karake saba kahA~ taka saMgata hai athavA padakA ThIka rUpa, artha rakhanekI kyA jarUrata thI ! 14vIM gAthA (r) ke aura sambandha kyA honA cAhie? pUrvArdhako jyoMkA tyoM rakha dene para bhI zeSa do vize(6) zrIamRtacandrAcArya isa padake artha viSayameM mauna haiM SaNoMko upalakSaNake dvArA grahaNa kiyA jA sakatA aura jayasenAcAryane jo artha kiyA hai vaha padameM thaa| parantu aisA nahIM kiyA gayA; taba kyA isameM prayukta hue zabdoMko dekhate hue kucha khaTakatA huzrA koI rahasya hai, jisake spaSTa hone kI jarUrata hai? jAna par3atA hai, yaha kyA ThIka hai athavA usa arthameM athavA isa gAthAke,artha meM una do vizeSaNAMko grahaNa khaTakane jaisI koI bAta nahIM hai ? karanA yukta nahIM hai? / eka sujhAva yaha bhI hai ki yaha pada 'apavesasaMtamajha (apravezasAntamadhya) hai, jisakA artha anAdi 1 ukta 14 vIM gAthA isa prakAra haimadhyAnta hotA hai aura yaha 'appANaM ( AtmAnaM ) padakA vizeSaNa hai, na ki jiNazAsaNa padakA / jo passadi appANa ababUpuTa aNaNNaya NiyadaM / zuddhAsmAke liye svAmI samantabhadrane ratnakaraNDa (6) avisesamasaMjuttaM taM suddhaNayaM viyANIhi // 14 // For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaNa ] ATha zakAoMkA samAdhAna samAdhAna (1) samAdhAna - samayasAra granthakI 15vIM gAthAmeM jo aspRSTa pa hai - isameM badake sAtha spRSTakA niSedha kiyA gayA hai | jaba baddhaspRSThake kAraNa zrAkhava tathA usake virodhako saMvara, baddhasTaSTake eka deza ke kAraNa nirjarA aura baddhaspRSTake niravazeSa rUpase zrAtmAse dUra hone yA kSaya hone ko jAne taba zrAtmA ke zrabaddhaspRSTa svarUpakA ThIka bodha ho baMdha prakRtameM ajIvake sAtha jIvakA hai, ataH jovakA jJAna honA bhI atyAvazyaka hai unake lakSaNoMko vizeSa prakArase jAnane para hI zrAtmAkA ananya rUpase bodha hotA hai-jaba yaha zravizeSakI niSThAko jAna letA hai taba vaha vizeSa rUpa AtmAko jAnatA hai dama, ki sAmAnya vizeSa niSThA zrAzraya meM rahatA hai-isa prakAra prayojana bhUta sAta tatva joki jinazAsana rUpa haiM yA jina zAsana meM batalAye gaye haiM inako guNasthAna mArgaNAsthAna Adi ke vivevanase yA dayA, tyAga, samAdhirUpa vivecanase - jo jAnatA hai vaha tasvArtha ajUna karane vAlA hone para vAstava AtmA ko jAnane vAlA sAre jinazAsanako jAnatA hai-jo bhI dravyazrutarUpaM syAdvAda zAsana meM yA bhAvazrutameM jo bhI * prakAzita hotA hai vaha sAta tatva rUpase batalAyA jAtA hai yA jAnA jAtA hai - jo prayojana bhUta zrAtmAko jAnatA hai vaha prayojanabhUta sAta tattvako batalAne vAle jina zAsanako bhI prayojanabhUta rUpase avazya pUrNarUpase jAnatA hai / jo prayojanabhUta jinazAsanako pUrNatayA nahIM jAnatA hai vaha zrAtmAko bhI nahIM jAnatA hai yA yathArtha rUpase nahIM jAnatA hai-- 'apadeza suttamajmaM jinasAsa dravya tameM batalAye gaye jinazAsanako, AmAko yathArtha rUpa se ghAmAko yathArtharUpase jAnanevAlA yA anubhava karane vAlA thA dekhane vAlA avazya pUrNarUpase jAnatA hai jo ki prayojana bhUya hai-- AmAko pUrNa rUpase saba guNaparyAyoM sahita jo jAna letA hai vaha sarvajJa hai cUM ki kisI bhI padArthakA pUrNajJAna sarvajJako hotA haiusane to avazya hI sAre jinazAsanako jAnA hI haikintu zrutajJAna yukta chadmastha bhI sAre jinazAsanako kucha guNaparyAya sahita prayojanabhUta rUpase avazya jAnatA hai yadi vaha samyakva hai, jo samyaktvI hai vahI sAta svako jAnane vAle apane aAmAkA prastha avasthA meM anubhava [ 273 karatA hai isaliye zrAtmAko jAnane vAlA sAre jinazAsanako pUrNa rUpa se avazya jAnatA hai jo ki prayojana bhUta hai / prayojanabhUta jinazAsanakA jo prayojanabhUtarUpase tajJAna hotA hai vaha prayojanabhUta va vajJAna bhI thakA paryAya hai ataH jo AtmAko prayojanabhUta rUpase ukta tIna vizeSaNoMse abaddhampaSTa ananya vizeSa avizeSa - sAmAnyarUpase jAnatA hai vaha prayojanabhUta jinazAsanako pUrNa rUpase jAnatA hai arthAt jo samayasArake sampUrNa prayojanabhUta adhikAroM ko sAmAnya vizeSa rUpase jAnatA hai vAstava meM vaha samayasArako tasvataH jAnatA hai aura jo samayasArako tasvataH jAnatA hai vaha nirastAgraha sAre jinazAsanako kucha guNaparyAyoM sahita jAnatA hai cAhe yaha daSpakSa sameM kahA gayA ho yA syAdavAdarUpase batalAyA gayA ho yA bhAva tase jAnA gayA ho / bhAva zrutajJAna zrAtmAkA paryAya hai ata: AtmAko jAnane vAlA samyagdaSTi evastha avazya usa (atajJAna) ke dvArA jAne gaye prayojanabhUta pUrNa jinazAsanako jAnatA hai- prakRta AtmAko jAnane vAlA jJAna paroca hai vaha myAyazAstrakI apekSA brahmasthakA prAmAnubhava yA jJAna sAMmyavahArika pratyakSa ho sakatA hai| (2) samAdhAna - 'zvAdvAda' jinazAsanameM khuda taya paMcAstikAya, sAta tAya aura bhI padArtha batalAe gaye haiM- ye saba jIva aura ajIvake vizeSa haiN| jIva ra ajIvake vizeSa zAstrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa haiN| sAta tathyoMkA vivecana karane vAlA tatvArthasUtra inameM kA gayA hai aura usa sUtra dvArA nirdiSTa sampUrNa prameya bhI sAMta tayakA ati vartana nahIM karate haiN| ve saba sAmAnyavizeSAtmaka jAtyantara hai-ina sAtoMmeMse prayojana bhUta eka arat pUrA jJAna taba hotA hai jaba sAtoMkA jJAna ho, ataH AtmAkA sambambodha usIko hotA hai jo prayojana bhUta rUpase ina sAtoMko jAna kara zraddhAna karatA hai| chaha dravya, paMcAstikAya aura nau padArtha inhIM sAta tattvoMmeM antarabhUta hai-- syAdvAdazrutajJAna inako jAnatA hai aura svAdvAda dravyazruta inakA vivecana karatA hai / syAdvAda aura usakA anyatama prameya sAmAnya vizeSAtmaka hai ataH sampUrNa jina zAsana sAmAnya vizeSaSAtmaka kahA bhI hai 'abheda bhedAtmakamathatattvaM, taba svataMtramaMtrAnyantaratkha- puSpam isa For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 ] viSaya meM prameyamalamArtaNDa dekheM ukta do caraNa yunu zAsana hai jo ki saMskRtameM udbhuta hai| anekAnta [ kiraNa na huA to ye saba samIcIna vAstra jammAyake netroM para cazmA lagAne ke samAna hai--jo nirastAgraha nahIM hotA hai vaha prakRtameM janmAnya tuzya hai cUMki syAdvAda rUpa sapheda cazmA usako yathArtha vastusthiti dekhane meM nimitta kAraNa nahIM ho rahA hai| yadi vaha nimitta kAraNa usake dekhane meM hai to vaha janmAndha nahIM hai| sampUrNa dvAdazAMga yA usake avayava Adika rUpa samayasArAdika syAdvAda rUpa haiM ataH be saba mahAna zrAcAryoM dvArA kahe gaye grantha satyake AdhAra para hI haiN| (3) samAdhAna - vaha jinazAsana jinazAsana zrI kundakunda samantabhadra, umAsvAti- gRddha picchAcArya, aura akalaGka jaise mahAt zrAcAyoMke dvArA pratipAdita athavA saMsUcita jinazAsanase koI bhinna nahIM hai / 4 " (4) ina sabake dvArA pratipAdita evaM saMsUcita jinazAsana ke sAtha usakI saMgati baiTha jAtI hai cuki kahIM para kisIne saMkSipta rUpase varNana kiyA hai to kisIne vistArase, kisIne kisI viSayako gaurA aura kisIko pradhAna rUpase varNana kiyA hai - jaise ki samayasAra meM AtmAkI mukhyatA se varNana hai yadyapi zeSa tatvoMkA bhI prAsaMgika rUpa se gauNatayA varNana hai-- jIva madhyakA vizada vivecana jIvakANDa meM milegA / bandhakA zratyanta vistAra pUrvaka varNana mahAbandha meM milegA | kisIne kisI bhaTTakA chandake kAraNa pahale varNana kiyA to kisIne bAdameM, to bhI bhaMga to sAta hI mAne hai kisIne eva' kAra likhA hai to kisIne kahA ki use yase jAna lenA cAhiye yA pratijJAse jAna lenA cAhie 'syAd', padake prayogake viSaya meM bhI ukta mantavya caritArtha hotA hai saMgraha vyavahAra aura RjusUtra ina tIna nayoMke prayoga se sAmAnya vizeSa aura avAdhyakI yA vidhi niSedha aura zravAcyakI yA nitya, anitya aura zravAcyakI - yA vyApaka, vyApya aura zravAcyakI yojanA karanA cAhiye na ki sarvadhA se ubhava nAmakA bhaMga, naigamanayase yojita karanA cAhiye saMgraha, vyavahAra aura ubhayake sAtha meM J jUnakI yojanA karake zeSa tIna saMgraha avApya vyavahAraavAcya aura ubhaya-zravAcya bhaGga, nayayogase lagAnA cAhiye na ki sarvathA - vinA sAmAnyakI niSThAko samajhe sAmAnyakA saccA jJAna nahIM hotA hai| cUMki nirvizeSa sAmAnya gadhe sIMga samAna hai| jaba sAmAnya hai to vaha vizeSa rUpa zrAdhAra meM --- niSThA meM rahatA hai zrataH saMkSiptase vaha sArA zAsana sAmAnya aura vizeSa zrAtmaka hai usIko prAmANika zrAcAryoMne batalAyA hai / ataH samayasAra par3ha kara nirastAgraha honA cAhiye na ki durAgrahI-- unamatta / isI prakAra anya kisI bhI nyAya yA siddhAntako par3ha kara yA kisI bhI anuyogakA par3ha kara buddhimeM aura AcaraNa meM apane yogya samaya aura saumyatA ke darzana honA caahiye| yadi durabhiniveza kA yA sarvadhA zrAgraharUpabhAvakA anta * (2.6. samAdhAna 'apade samuttamamjha savvaM jisAsaNaM dravya zrutameM rahane vAle sampUrNa jinazAsanako yaha ukta pAThakA artha honese pATha zuddha 6 / athavA dravyazrutameM vivecanA rUpase pAe jAne vAle sampUrNa jinazAsanako' yaha artha le leveN| athavA saptamI arthameM dvitIyakA prayoga mAnakara usako jiesAsa kA vizeSaNa na rakha kara prakRta tIna vizeSaNoMse yukta AtmAko batalAne vAle isa gAthA rUpa meM yA isake nimittase hone vAle bhAva me sampUrNa jinazAsanako dekhatA hai jo ki uka tIna vizeSakose viziSTa AtmAko samyag prakAra se jAnatA dekhatA yA anubhava karatA hai| ataH 'apadesasutama' pATha sagata aura kharakane sarIkhA nahIM hai bhale hI yahA~ 'a~pavesa samma vAle pAThakI saMgati kisIne tAtparyabhAvase rakkhI ho| kintu pracInatama pratimeM jo 'zrapadesasuttamajma' pATha hai to anya pAThakI saMgati se kyA ? (7) samAdhAna - isa viSaya meM mUla prAcInatama pratiyoMkI dekhanA cAhiye aura isa samayasAra para prA. prabhAcandrakA samayasAra prakAza nAmaka vyAkhyAna dekhanA cAhiye - jo ki senagaNa mandira kA Ame hai-jayasenAcArya ke sAmane 'sama' - yaha pATha thA thA. amRcandra ke sAmane yaha pATha nahIM thA yaha nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA hai / 'apavesasanta majbhaM' isa pAThako AtmAkA bhI vizeSaNa banAyA jA sakatA hai aura jinazAsanakA bhI cUMki jinazAsana bhI pravAhakI apekSAle anAdimadhyAnta hai| saMbhava hai ki-suttame se 'u' ke nahIM likhe jAnese 'apa devasaMtama' pATha ho gayA ho aura kisIne usakI zuddhi ke liye 'da' ko va' par3hA ho taba vaha 'apa vesa saMtamajma' ho gayA ho| donoM pATha zuddha haiM ca he donoMmeMse koI ho kintu 'apadeza suttamajyaM' hI usakA mUla pATha For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6 ] ATha zaGkAoMkA samAdhAna 275] honA cAhiye cUki jayasenAcAryane pAThako surakSita nahIM ho sakatA hai ki vaha pUrva gAthAme akSubdha artharakhA hai| meM prayukta huzrA hai-usakA artha moha aura rAga dveSa rahita (5) samAdhAna-jo artha ananya vizeSaNakA hai vaha avasthA vizeSa hai usase mukta prAsmAko batalAnA iSTa vizeSa hai aura sAmAnya arthakA sUcaka pada avizeSa hai| thaa| kintu prakRtameM aisA artha pAca ryavaryako iSTa nahIM vaisA artha na to niyata padameM hai jo ki kSobha rahita artha thA isI lie vaha niyata pada avizeSake sthAna para rakkhA meM prayukta huA hai aura na asaMyukta-zabdame cUki 14 gayA, naki upalakSaNa rUpa vaha banAyA gyaa| 14vIM gAthAvIM gAthAmeM usakA prayoga amizrita artha meM huA hai- meM zuddhanayake viSayabhUta AtmAko pA~ca vizeSaNoMse yukta isI lie avizeSa zabdakA prayoga huA hai / spaSTa arthameM batalAyA hai-usakA artha yaha hai ki zuddha naya kabhI abaddha prAcAryavaryako yaha batAnA thA ki AtmAko abaddha tathA dekhatA hai| kabhI dUsare rUpa nahIM hai-ananya hai isa prakAra vizeSa aura sAmAnya donoM prakArase dekhanA cAhiye ki dekhatA hai. kabhI moha kSobha rahita niyata dekhatA hai, kabhI mAtmAko vinA pUrvoktarItyA dekhe vaha jinazAsanakA pUrNa vaha jJAna, darzana, sukha ityAdika bheda na karate hue, jJAtA nahIM kahA jA sakatA thA jo ki prakRta apadezasUtrake jJAtA rUpase dekhatA ki jJAna bhI AtmA hai sukha bhI prAsmA madhyameM nirdiSTa hai-samayasArake sampUrNa adhikAroMkA vive. tyAdi aura kabhI vaha zuddhanayase bhAsmAko dUsare cana isI mUla gAthAkI bhitti para hai yadi usake aMta: dravyAdikake mizraNase rahita asaMyukta dekhatA hai-kintu parIkSaNase kAma liyA jAve / samayasAra kalazakA maMgalA- 15 vI gAthAmeM to sAre jinazAsanako dekhanekA kahA hai| caraNa bhI isa gAthAkI ora izArA karake batalA rahA hai ki ata: 5 vI gAthAkA vivecana apane viziSTa vivecanase 'sarvabhAvAntaracchide' aise samayasArake liye hI hamArA aMta: atyanta gambhIra aura vistRta ho gayA hai jo zuddha azuddha karaNase namaskAra hai-na ki durAgrahake daladalake prati / zrAdikako jAnane vAlA jJAtA-saptatattva dRSTA hai usako asaMyukta aura niyatapada 15 vIM gAthAmeM Avazyaka na the kevala sAmAnya hI nahIM vizeSa bhI jAnaneko kahA hai donoMcUki sArA jinazAsana jo sAtatattvako batalAne vAlA hai vaha samAnya vizeSa prAtmaka hai ataH prakRtameM vizeSa ko pradhAna rUpase jAnane vAlA jJAna pramANa hai prakRtameM vatrI pada rakkhA gayA hai| yahA~ upalakSaNa vAle jhamelese kyA yahA~ iSTa hai jo prAramarUpa hai| Age isa para aura bhI jaba ki vaha niyata pada prakRta 'avizeSa' arthakA ghAtaka adhika vistArase anya lekhoMmeM vicAra kiyA gayA hai| . 'anekAnta' kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 11 veM varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake landha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtattva, darzana aura sAhityake sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai| lekhoMkI mASA saMyata sambaddha aura sarala hai| lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiN| phAila thor3I hI raha gaI haiN| ataH maMgAne meM zIghratA kreN| phAiloM ko lAgata mUlya para diyA jaayegaa| posTeja kharca alaga hogaa| mainejara-'anekAnta' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dillI / For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI tIrthayAtrAke saMsmaraNa (lekhaka : paramAnanda jaina zAstrI ) . zravaNabelagolase calakara hama loga hAsana paae| vidha dAna dene meM dakSa aura vinayAdi sadguNoMse alaMkRta, hAmana maisUra sTeTakA eka jilA hai| yahA~ vanavAsIke prabhAcandra siddhAntadevakI 'zaSyA thI, jo mUlasaMgha dezIyakadambavaMzI rAjAoMne cauthI pAMcavIM zatAbdIse 11 vIM gaNa pustakagacchake vidvAn prAcArya meghacandra vidyadevake zatAbdI taka rAjya kiyA hai| yahAMkA adhikAMza bhAga jaina ziSya the, jinakA svargavAsa zaka saM0.1037 (vi0 saMvat rAjAoMke hAtha meM rahA hai| isa jile meM pUrvakAlameM jainiyoMkA 1172) meM magazira sudi 14 bRhaspativArake dina sadbar3A bhArI abhyudaya rahA hai| vaha isa jile meM upalabdha dhyAnasahita hA thaa| unake ziSya prabhAcaMdra siddhAMtadevane mUrtiyoM, zilAlekhoM granthabhaMDAroM aura dAnapatroM Adime mahAna mahAdaNDanAyaka gaMgarAja dvArA unakI niSadyA banavAI thii| sahajahI jJAta ho jAtA hai| hAsanameM Thaharane kA koI vicAra jinakI mRtya zaka saMvat 1068 (vi0 saMvat 1203) nahIM thA kintu roDa Taiksako jamA karaneke lie rukanA meM Azvina sadi 10 vRhaspativArake dina huI thI / pdd'aa| yahAM kevala lArIkA hA Taiksa nahIM liyA jAtA kintu zAntaladevIke pitAkA nAma 'mArasiGgayya aura mAtAkA savAriyoMse bhI phI rupayA savArI Taiksa liyA jatA hai| nAma mAcikamve thaa| inakI mRtyu zAntaladevIke bAda huI isameM kucha adhika vilamba hote dekha myunispala kameTIke thii| zAntaladevIne zaka saM0 1.10 (vi0 saM0 1185) eka bAgameM hama logAMne ghAjJA lekara bhojanAdikA kArya zuru meM caitasadi ke dina zivagaGga' nAmaka sthAnameM zarIrakA kiyA / maiM aura mukhtAra sAhaba nahA-dhokara zaharake maMdira meM darzana karaneke lie gae / zaharameM hameM pAsahI meM do jina rAjA viSNuvarddhana eka vIra evaM parAkramI zAsaka thaa| mandira mile| jinameM anya tIrthaMkara pratimAoMke sAtha isane mAMDalika rAjAbhoM para vijaya prApta kI thI aura madhyameM bhagavAna pArzvanAthakI mUrti virAjamAna tho / darzana apane rAjyakA khUba vistAra kiyA thA / pahaje isa rAjA. karake cittameM bar3I prasannatA huI / parantu yahA~ aura kitane kI AsthA jainadharmapara thI kintu san 1917 meM rAmAnujake mandira haiM, yaha kucha jJAta nahIM ho sakA aura na vahA~ ke prabhAvase vaiSNavadharma svIkAra kara liyA thA, aura usIkI jainiyoMkA hI koI paricaya prApta ho sakA / jaldImeM yaha smRtisvarUpa belUra meM viSNuvarddhanane kezavakA vizAla maMdira saba kArya honA saMbhava bhI nahIM hai / mandisjIse calakara bhI banavAyA thaa| yaha mandira dekhane yogya hai| kahA jAtA kucha zAka-sabjI kharIdI aura bhojana karaneke bAda hama hai ki jainiyoMke dhvaMsa kie gae mandiroMke pattharoMkA loga / baje ke karIba hAsanase 24 mIla calakara belUra upayoga isake banAne meM kiyA gayA hai| usa samaya hleviddpaae| yaha vahI nagara hai,jise dakSiNa kAzI bhI kahA jAtA meM jainiyoMke 720 jinamandira the| jainadharmakA parityAga thA; kyoMki yahAM hoyasala rAjA viSNuvarddhanane jainadharmase karaneke bAda viSNuvarddhanane una jainamandiroMko giravA kara vaiSNavadharmI hokara 'cenna kezava' kA vizAla evaM sundara naSTa-bhraSTa karavA diyA thA, itanA hI nahIM; kintu usa mandira banavAyA thA / belUrase 11 mola pUrva calakara samaya isane aneka prasiddha 2 jainiyoMko bhI maravA diyA hama loga 'halebIDa' shraaye| ise. dora yA dvArasamudra bhI thA aura unheM aneka prakArake kaSTa bhI diye the, jainiyoMke kahA jAtA hai| sAtha usa samaya bhArI anyAya aura atyAcAra kiye gae the jinakA ullekha kara maiM samAjako zokAkula nahIM banAnA 'halebIDa' pUrva samayameM jainadharmakA kendrasthala rahA hai: kimI samaya yaha nagara jana dhanase samRddha rahA hai aura ise cAhatA hoyasala vaMzake rAjA viSNuvarddhanakI rAjadhAnI bananekA bhI dekheM, jaina zilAlekha saMgraha bhAga 1, lekha naM. 47 (127) / saubhAgya prApta huzrA hai| rAjA viSNuvarddhanakI paTTarAnI x zilAlekha nN050(140)| jainadharma-parAyaNA, dharmaniSThA, vrata-zIlA, munibhaktA, catu- +zilAlekha maM053 (143) / For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa] hamArI jana tIthayAtrA saMsmaraNa [277 hAM, 'sthala purANa' ke kathanase itanA avazya jJAta kI jhAMkIkA bhI digdarzana ho jAtA hai| viSNuvarddhanane hotA hai ki viSNuvarddhanake dvArA jainiyoM para kiye gae zaka saM0 1033 (vi.saM. 1968 se zaka saMvat 1063 atyAcAroMko pRthvI bhI sahana karane meM samartha nahIM ho (vi. sa. 165) taka rAjya kiyA hai| halevirameM skii| phalasvarUpa haleviDa ke dakSiNameM anekavAra bhUkampa isa samaya jainiyoMke tIna mandira maujUda haiM pArzvanAthavasti, hue aura una bhU-kampoMmeM pRthvIkA kucha bhU-bhAga bhI bhU-garbha AdinAthavasti aura zAntinAthavasti, jinakA saMkSipta meM vilIna ho gayA, jisase janatAko apAra jana-dhanakI paricaya nimna prakAra hai:hAni uThAnI pdd'ii| ina upadravoMko zAnta karane ke liye 1 pArzvanAthavasti-haleviDakI isa pArzvanAthabastiyadyapi rAmAne aneka prayatna kiye, aneka zAnti-yajJa ko zaka saM0 1055 (vi0 saM0 1190) meM boppAne apane karAye aura pracura dhana-vyaya karane para bhI rAjA vahA~ jaba svargIya pitA gaNarAjakI puNya-smRtimeM banavAyA thaa| isa prakRtike prakopajanya upadrvAko zAMta karane meM samartha na ho mandirameM pArzvanAtha bhagavAnakI 14 phuTa U~cI kAle skaa| taba antameM majabUra hokara viSNuvarddhanako zravaNa pASANakI manojJa evaM cittAkarSaka tathA kalApUrNa mUrti belgolake tatkAlIna prasiddha prAcArya zubhacandra ke pAsa jA virAjamAna hai| isa mUrtike donoM ora dharaNendra aura kara kSamA yAcanA karanI pdd'ii| prAcArya zubhacandra rAjAke padmAvatI utkIrNita haiN| mandira Uparase sAdhAraNasA dvArA kiye gae atyAcAroMko pahalese hI jAnate the| prathama pratIta hotA hai; parantu andara jAkara usakI banAvaTako to unhoMne rAjAkI usa abhyarthanAko svIkAra nahIM kiyA; dekhanese usakI kalAtmaka kArIgarIkA sahajahI bodha ho kintu bahuta prArthanA karane yA gir3agir3Aneke pazcAt rAjA jAtA hai isa mandirameM kasauTI pASANake sundara caudaha ko kSamA kiyaa| rAjAne jainadharmake virodha na karanakI khambhe lage hue haiM unameM se bhAgeke do khambhoMpara pAnI pratijJA kI aura rAjyakI orase jainamandiroM evaM maThoMko DAlanese unakA raMga kAlese harA ho jAtA hai| mukhya pUjAdi nimitta jo dAnAdi pahale diyA jAtA thA use dvArake dAhinI ora eka yakSakI mUrti aura bAI bhora pUrvavat denekA zrAzvAsana dilAyA tathA ukta kAryoMke ana kUSmAMDinIdevIkI mUrti hai| tara zAntividhAna bhI kiyA gyaa| isa mandirake bAharakI dIvAlake eka pASANa para viSNuvaddhanake maMtrI aura senApati gaMgarAja tathA saMskRta aura kanadI bhASAkA eka vizAla zilAlekha aMkita hallAne usa samaya jainadharmakA baheta udyota kiyA, aneka hai jisameM isa mandirake nirmANa karAne aura pratiSThAdi jina mandira banavAe aura mandiroMkI pUjAdike nimitta kArya sampanna kiye jAne bhAdikA kitanAhI itihAsa diyA bhUmike dAna bhI diye / zravaNabelgola Adike aneka huA hai| usameM gaMgavaMzake pUrvajoMkA Adi srota prakaTa zilAlekhoMse gaMgarAja aura huklAkI dharmaniSThA aura kartavya karate hue unake 'povasala' nAma rUDha honekA ullekha parAyaNatAke ullekha prApta hai jinase unake vaiyaktika jIvana bhI kiyA gayA hai| usI vaMzameM vinayAdisya rAjAkA putra yaha zubhacandrAcArya sambhataH ve hI jAna par3ate haiM jo ereyaMga thA usakI patnI ecaladevIse brahmA viSNu aura mUbasaMgha kundakundanvaya dezIgaNa aura pustakagacchake kukka. zivakI taraha baksAla, viSNu aura udayAdisya nAmake tIna TAsana manadhAridevake ziSya the aura jinheM maMDalinADke putra hue inameM viSNukA nAma lokameM sabase adhika prasiddha bhujabala gaMga pemArdidevakI kAkI eDavi demiyakkane zruta- hmaa| usakI digvijayoM aura upAdhiyoMkA varNana karaneke paMcamIke udyApanake samaya, jo balikereke uttauMga caityAlayaH pazcAt talakADa, koka, naGgali, gaGgavADi, nolambavADi, meM virAjamAna the / dhavalATIkAko prati samarpita kI gaI mAsavADi, huligeTe, halasige banavase, hAnugala. aGga, thii| ina zubhacandrAcAryakA svargArohaNa zaka saM0 1045 kuntala, madhyadeza, kAmcI, vinIta aura maMdurApara bhI (vi0 saM0 180) zrAvaNa zuklA 10 mI zukravArako unake adhikArako sUcita kiyA hai| hunA thaa| viSNuvarddhanakA pAdapadmopajIvI mahAdaMDanAyaka gaMgarAja . dekho, jaina zilAlekha saMgraha bhA0 . le. naM0 43 / thA, jo aneka upAdhiyoMse alaMkRta thA, usane aneka dhvasta. For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 ] jaina mandiroMkA punaH nirmANa karAyA thA aura apane dAnoMse 36000 gaMgavADiko kopayuke samAna prasiddha kiyA thaa| ukta gaMgarAjakI rAyameM sapta naraka nimna the - jhUTha bolanA, yuddha meM bhaya dikhAnA, paradArArata rahanA, zaraNAthiyoMko Azraya na denA, adhInasthoMko aparitRpta rakhanA, jinheM pAsa meM rakhanA Avazyaka hai unheM chor3a denA aura apane svAmIse vidroha karanA / ukta senApati gaGgarAja aura nAgaladevI se 'bodha'' nAmakA eka putra utpanna huaa| usake kulaguru gautamagaNagharakI paramparA meM prakhyAta maladhArIdevake ziSya zubhacandadeva the jo bopadevake guru the, aura boSpadeva ke pUjya guru gaMgamAcArya prabhAcandra seddhAntika the| boSpadevane dora yA dvAra samudra ke madhya meM apane pitAkI pavitra smRti meM ukta pAzvanAtha vastikA nirmANa karAyA thA / usameM bhagavAna pArzvanAthakI mUrtikI pratiSThA nayakIrti siddhAnta cakravartIke dvArA zaka saM0 1022 ( vi0 saM0 1134 ) meM somavAra ke dina sampanna karAI gaI thI, jo mULa saMgha kundakundAnvaya dezIyagaNa pustakagacchuke vidvAna the / zrAge zilAlekha batalAyA gayA hai ki hanasoge grAmake samIpa vartI isa droha parajinAlayakI pratiSThAke bAda jaba purohita car3hAe hue bhojanako baMkApura viSNuvarddhanake pAsa le gae taba viSNuvarddhanane masaNa nAmaka zrAkramaNa karane vAle rAjAko parAsta kara mAra diyA aura usakI rAjyazrI jabta kara lii| usI samaya usakI rAmI jamI mahAdevIke eka putra utpanna huA, jo guNoMmeM dazaratha aura nahuSake samAna thA rAjAne purohitoMkA svAgata kara praNAma kiyA aura yaha samajha kara ki bhagavAnakI pArzvanAtha pratiSThA se yuddhavijaya aura putrotpatti evaM sukha-samRddhi ke upalakSa meM viSNubarddhanane devatAkA nAma 'vijaya pArzvanAtha' aura putrakA nAma 'vijayanarasiMhadeya rakkhA aura apane putra kI sukhasamRddhi evaM zAntikI abhivRddhi ke liye 'AsandinAda ke jAyagA mandirake liye dAna diyA, isake sivAya, aura bhI bahutase dAna diye taka zilAlekha ke nimna patha meM 'vijayapArzvanAtha' kI stutikI gaI hai vaha padya isa prakAra hai:zrImandramaNimaulimarIcimAlA, mAlAciMtA bhuvanaprayadhane / kAmAntakAya jita - janmajarAntakAya bhaktyA namo vijaya pAravajinezvarAya // / anekAnta [ kiraNa isa padya meM batalAyA gayA hai ki indrake mastaka para lage hue maNiyoM jaTila mukuToMkI mAlA paMkise pUjita bhuvanatrayake liye dharmanetra, kAmadevakA anta karane vAle janma jarA aura maraNako jItane vAle una vijaya pArzvanAtha jinendra ke liye namaskAra ho / yaha mandira jitanA sundara banA huA hai kheda hai ki Ajakala isa mandira meM bilkula saphAI nahIM hai, usame hajAroM camagAdar3e laTakI huI haiM jinakI durgandhi darzaka kAjI Uba jAtA hai, aura vaha usase bAhara nikalane ke jaldI prayatna karatA hai| maisUra sarakArakA karttavya hai ki yaha usa mandirakI saphAI karAnekA varana kre| jaba sarakAra purAtana dharmasthAnoMko apanA rakSaka mAnatI haiM, aisI hAlata meM usake saMcayIdikA pUrA dAyitva sarakAra para hI nirbhara ho jAtA hai| AzA hai maisUra sarakAra isa sambandha meM pUrA vicAra kregii| 2 AdinAthavasti - dUsarA mandira bhagavAna AdinAthakA hai jise san 11 meM hegar3e maslimoyAne banavAyA thA / 3 zAntinAthavastitIsarA mandira bhagavAna zAMtinAthakA hai| isa mandira meM zAntinAthakI 14 phuTa UMcIkhaDgAsamamUrti virAjamAna hai| yaha mandira san 1204 kA banA huA hai| isa mandira meM eka jaina munikA apane ziSyako dharmopadeza denekA bar3A hI sundara dRzya ati I mUrti donoM ora mastakAbhiSeka karaneke liye sIr3hI banI huI haiN| aura mandirake sAmane vAle mAnastambha meM zrIgommaTezvara kI mUrti virAjamAna hai| 1 haleviDameM sabase acchA darzanIya mandira hoyasalezvara kA hai| kahA jAtA hai ki isa kalAtmaka mandirake nirmANakArya 6 varSakA samaya lagA hai| phira bhI vaha adhUrA hI hai usakA zikhara abhI taka bhI pUrA nahIM bana sakA hai para yaha mandira jisa rUpa meM abhI vidyamAna hai vaha apanI lalita kalAmeM dUsarA sAnI nahIM rkhtaa| isakI zikSapa kakSA apUrva evaM bejor3a hai jisa catura zilpIne isakA nirmANa kiyA usane kevala apanI kalAkRtikA pradarzana hI nahIM kiyA; pratyuta ina kalAtmaka cIjoMke nirmANa dvArA apanI Antarika pratibhAkA sajIva citraNa bhI zrabhivyaMjita kiyA hai| isa mandirakI bAhya dIvAloM para hAthI, siMha, aura vibhinna prakArake pakSI, devI devatA aura400 phuTakI - For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] hamArI jaina tIrthayAtrAke saMsmaraNa 276 ] lambAI meM rAmAyaNa ke sarasa dRzya bhI aMkita kie gae haiM jo pahu~ce aura vahAMke rAmA devapAlake pelisa bhavanameM Thahare, darzakoMko apanI ora AkarSita kiye vinA nahIM rhte| bhavanake isa hisse para sarakArane kabjA kara liyA hai| kheda hai ! ki haleviDa meM Aja jainiyoMkI AvAdI nahIM hai| Apake nijI bhavana meM bhI eka caityAlaya hai| zilAlekhoMmeM vahA~ ke ye kIrti-mandira jainadharmakI guNa-garimA para kisI mUlabidrIkA prAcIna nAma 'bidrI' 'veNupura' yA 'vaMsapura' samaya iThalAte the / para Aja yaha nagara apane gaurava hIna ullikhita milatA hai| ise jainakAzI bha kahA jAtA hai| jIvana para sisikayA~ le rahA hai- duHkha prakaTa kara rahA hai| yaha nagara 'tulu' yA taulaba dezameM vasA huA hai| isa dezasar3akase dUra hone ke kAraNa yAtrI vahA~ darzanArtha bahuta hI ke bolacAlakI Ama bhASA bhI 'tulu' hai parantu vyAvahAkama jAte haiN| haleviDase cala kara hama logoMne rAtri uli-rika bhASA kanAr3I honeke kAraNa ise karnATakadeza bhI yUrameM dharmazAjAke pIcheke dahalAnameM bitAI aura sabere kahA jAtA hai| yaha nagara kisI samaya karnATaka dezake 4 bajese cala kara 10 // bajeke karIba dupaharake samaya veNUra kAMcI rAjyameM zAmila bhI thA, jisakI rAjadhAnI vAdAmI ( Venuru) phuNce| thI, jo bojApura jile meM avasthita hai| usake bAda uttara yaha grAma dakSiNa kanArAmeM haleviDase 60 mIla dUra hai| kanADA meM sthita kadambavaMzI rAjAoMne bhI usa para rAjya aura gurapura nadIke kinAre basA hA hai| yahA~ tAlAbameM zAsana kiyA hai aura sambhavataH chaThI zatAbdIke lagabhaga hama logoMne snAna kiyA. bAhubalI aura anya cAra maMdi- yaha pUrvI cAlukya rAjAoMke adhikAra meM calA gayA thaa| roMke darzana kiye, tathA thor3A sA nAstA kiyaa| bhiMDI tathA usa samaya taka isa dezakA rAjadharma jainadharma banA rahA, ramAzakI phalI khriidii| yahA zravaNabelagolake bhaTTAraka ___ jaba taka hoyasAlavaMzake rAjA viSNuvarddhana aura ballAlane cArukIrtikI preraNAse zaka saM0 1526 (vi0 saM0 1661) mainadharmakA parityAgakara vaiSNavadharmako svIkAra nahIM kiyA meM cAmuNDarAyake kuTumbI timmarAjane (Timmaraja) thaa| rAjA viSNuvardhanake dharmaparivartana ke kAraNa jaina rAjA ne, jo ajalarakA zAsaka thA, bAhubalIkI 37 phuTa U~cI bherasUDa proDIyara svatantra ho gae, usa samaya unakA zAsana kAryotsarga mUrtikI pratiSThA kraaii| isa mUtikA 60. kucha aisA rahA jo dUsare sampradAyake logoM para viparIta varSa meM eka bAra mastikAbhiSeka hotA hai / isake cAroM ora prabhAva ko zrIkata kara rahA thaa| phalataH usa samaya jaina 7-8 phuTa U~cA eka kora bhI hai| ukta timmarAjane eka dharmakI sthiti asthira evaM kamajora ho gii| usa samaya mandira zAntinAthakA bhI banavAyA thaa| isa mandira meM zaka unake AdhIna cauTara, baMgara aura ajalara vagairaha prasiddha 2 saM0 1526 (vi0 saM0 1661) kA eka zilAlekha bhI rAjA the / mUlabidrImeM cauTara jaina rAjAoMkA rAjya thA, taba zrIkata hai / gommaTezvarakI yaha mUrti gurupura nadIke bAyeM taTa yaha nagara cauTara rAjAoMkA prasiddha nagara kahA jAtA thaa| para prAkArake andara atyanta manogya jAna par3atI hai| aba bhI yahAM cauTaravaMzI rahate haiM jinheM aMgrejIrAjya meM penzana gommeTezvarakI isa mUrtikA paga 8 phuTa 3 iMca lambA hai| milatI thii| naMdAvarameM baMgara, aladaMgadIke ajalara aura bAhubalIkI mUrtike atirikta yahA~ cAra mandira aura bhI mulkIke sevatara hue| yahA~ rAjAkA purAnA mahala bhI hai, haiN| ise zaka saM0 1526 meM sthAnIya rAnIne banavAyA hai| jisameM lakar3I kI chata para bar3hiyA khudAI kI gaI hai aura vibhinna vasti 2 akkinagalevasti 3 tIrthakara vasti- bhItoM para aneka citra bhI uskIrNita haiN| isa mandirake zaka saM0 1946 ke zilAlekhase jJAta hotA dakSiNa taulabadezake aneka rAjAbhoMne vahAM para bahutase hai ki ise yahA~ ke sthAnIya rAjAne banavAyA thA / aura jina maMdira banavAe haiM jinakI saMkhyA 180 ke karIba zAntinAtha vasti / yahA~ ke eka mandira meM eka sahastra mUrti. batalAI jAtI hai| unameM se 18 maMdira mUlabigImeM aura yA~ virAjamAna hai, aisA vahAMke pujArIsaM jJAta huaa| ve 18 maMdira kArakalake bhI antarnihita haiN| ina saba maMdiroM dekhanemeM bhI prAI, parantu jaldI meM koI gaNanA nahIM kI jA aura usa samayake rAjyoM kA itivRtta mAlUma karanese isa sakI / yahA~se cala kara hama loga 2 bajeke karIba mUlabidrI bAtakA sahaja hI patA laga jAtA hai ki usa samaya vahAM 1. xSee, Indian Antiquary V.36 jainadharmakA kitanA gaharA prabhAva aMkita thaa| mUlavidrIkA See, mediaval Jainism P. 663 nAma dakSiNake atizaya jainatIrtha kSetroMmeM prasiddha hai| For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 ] guruvasti -- yahAM ke sthAnIya 18 mandiroM meM sabase prAcIna 'guruvasti' nAmakA maMdirahI jAna par3atA hai / kahA jAtA hai ki use bane hue eka hajAra varSase bhI adhikakA samaya ho gayA hai / isa mandira meM SaTkhaNDAgamadhavalA TIkA sahita, kaSAyapAhuDa jayadhavalA TIkA sahita tathA mahAbandhAdi siddhAntagrantha rahaneke kAraNa ise siddhAntavasti bhI kahA jAtA hai| isa mandirameM 32 mUrtiyA~ ratnoMkI aura eka mUrti tAr3apatrake jar3akI isa taraha kula 33 anarghya mUrtiyA~ virAjamAna haiM; jo cA~dI sonA, hIrA, pannA, nIlama, garutmaNi, vaiDUryamaNi, mUMgA, nIlama, pukharAja, motI, mANikya, sphaTika aura gomedhika ratnoMkI banI huI haiM / isa maMdira meM eka zilAlekha zaka saMvat 636 ( vi0 saM0 771) kA hai usase jJAta hotA hai ki isa mandirako sthAnIya jaina paMcoMne banavAyA thA / isa mandira ke bAhara ke 'gaddake' maMDapako zaka saMvat 1537 (vi0 saM0 1672 ) meM colaseTThi nAmaka sthAnIya zra eSThIne banavAyA thA / isI vastike eka pASANapara zaka saM0 1320 (vi. saM. 1464 ) kA eka utkIrNa kiyA huA eka lekha hai jisameM likhA hai ki ise sthAnIya rAjAne dAna diyA / tIrthaMkara vastike pAsa eka pASANa stambhake lekhameM jo zaka saM0 1226 (vi0 saM0 1364 ) meM utkIrNa huzrA ukta guruvastiko dAna denekA ullekha hai / isa maMdirakI dUsarI maMjila para bhI eka vedI hai usameM bhI aneka anarghya mUrtiyA~ virAjamAna haiM / kahA jAtA hai ki kucha varSa hue jaba bhaTTArakajIne isakA jIrNoddhAra karAyA thA, isI kAraNa ise 'gururvAsta' nAma se pukArA jAne lagA hai| mukhtArazrIne maiMne aura bAbU pannAlAlajI agravAla Adine ina saba mUrtiyoMke sAnanda darzana kiye haiM jise paM0 nAgarAjajI zAstrIne karAye the aura tADapatrIya dhavala ganthakI vaha prati bhI dikhalAI thI jisameM saMta' pada maujUda hai, paM0 nAgarAjajIne vaha sUtra par3hakara bhI batalAyA thaa| isI guruvastike sAmanehI pAThazAlAkA mandira hai jisameM munisuvratanAthakI mUrti virAjamAna hai / dUsarA mandira 'candranAtha' kA hai jise trilokacUDAmaNi vasti' bhI kahate haiN| yaha mandira bhI sambhavataH chahasau varSa jitanA purAnA hai| yaha mandira tIna khanakA hai jisameM eka hajAra zilAmaya stambha lage hue haiM / isIse ise 'sAbira kamaMdavasadI' bhI kahA jAtA hai / isa mandirake cAroM ora eka pakkA parakoTA bhI banA huA hai / rAnI anekAnta [ kiraNa bhairAdevIne isakA eka maMDapa banavAyA thA jise bhairAdevI / maMDapa' kahA jAtA hai usameM bhItara ke khambhoM meM sundara citraH / kArI utkIrNa kI gaI hai| citrAdevI maMDapa aura namaskAra maMDapa Adi chaha maMDapoMke anantara paMcadhAtukI kAyotsarga candraprabha bhagavAnakI vizAla pratimA virAjamAna hai| dUsare khaDameM aneka pratimAe~ aura sahastrakUTa caityAlaya hai| tIsarI maMjila para bhI eka vedI haiM jisameM sphaTikamaNikI aneka manogya mUrtiyA~ haiM / isa mandira meM praveza karate samaya eka unnata vizAla mAnastambha hai jo zilpakalA kI sAkSAt mUrti hai| isa mandirakA nirmANa zakasaMvat 1352 (vi0 saM0 1487) meM zrAvakoM dvArA banavAyA gayA hai / tIsarA maMdira 'baDagavasti' kahalAtA hai, kyoMki vaha uttara dizAmeM banA huA hai isake sAmana bhI eka mAnastambha banA huA hai| isameM sapheda pASANakI tIna phuTa U~cI candraprabha bhagavAnakI zrati manAMgyamUrti virAjamAna hai zevasti -- isameM mUlanAyaka zrI vardhamAnakI dhAtumaya mUrti virAjamAna hai| isa mandirake prAkArameM eka maMdira aura hai jisameM kAle pASANa para caubIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM pratiSThita haiN| isake donoM ora zAradA aura padmAvatIdevI kI pratimAe~ haiM / hiravevasti -- isa maMdira meM mUlanAyaka zAntinAtha haiN| isa mandirake prAkArake andara padmAvatIdevIkA maMdira hai, jisameM miTTI se nirmita cauvIsa tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| padmAvatI aura sarasvati kI bhI pratimAe~ haiM isIse ise abhmanavaravasti kahA jAtA hai / beTakeribasti -- isameM vardhamAna bhagavAnakI 5 phuTa OM cI mUrti virAjamAna hai| koTivasti - isa mandira ko 'koTi' nAmaka zraSThIne banavAyA thA / isameM neminAtha bhagavAnakI khaDgAsana eka phuTa UMcI mUrti virAjamAna hai / vikrama sadvivasti -- isa maMdirakA nirmANa vikramanAmaka seThane karAyA thaa| isameM mUlanAyaka AdinAthakI pratimA / andara eka caityAlaya hai aura jisameM dhAtukI caubIsa mUrtiyA~ virAjamAna haiM / lepyadavasti - isameM miTTIkI lepya nirmita candraprabhakI mUrti virAjamAna hai / isa mUrtikA abhiSeka vagairaha nahIM kiyA jAtA / isa maMdira meM lepa bimita jvAlAmAlinIkI For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] hamArI jana tIthayAtrAke saMsmaraNa [281 eka mUrti virAjamAna hai| miTTIkI mUrtiyoMke banAnekA kArakala-yaha nagara madrAsa prAntake dakSiNa karnATaka rivAja kabase pracalita hubhA yaha vicAraNIya hai| jile meM avasthita hai| kahA jAtA hai ki yaha nagara vijhamakI kalluvasti-isameM candraprabhabhagavAnakI do phuTa U~cI 13 vIM zatAbdaHse 17 vIM zatAbdI taka jana-dhanase sampanna mUrti virAjamAna hai| kahA jAtA hai ki pahale isa maMdirake 5va khUba samRddhazAlI rahA hai| isakI samRddhimeM jainiyone bhUgarbha meM hI siddhAntagrantha rakhe jAte the| apanA pUrA yogadAna diyA thA / ukta zatAbdiyAmeM kAra kala bhairarasa nAmaka pANDya rAjavaMzake jaina rAjAoMse sti-isa maMdirako 'derama' nAmaka seThane zAsita rahA hai| prArambhameM yaha rAjavaMza apanI svatantra banavAyA thA / mUlanAyaka mUrti tInaphuTa U~cI hai isa mUrtike nIce bhAgameM cauvIpa tIrthakara mUrtiyA~ haiN| aura Uparake sattA rakhatA thA; parantu vaha svatantratA adhika samaya taka kAyama na raha skii| kArakalake isa pAraDyavaMzako vijayakhaMDa meM bhagavAna mallinAthakI padmAsana mUrti virAjamAna hai| nagara aura hAyasana vaMza tathA anya aneka balazAlI zAsaka colaseTivasti-isa mandirako ukta seThane banavAyA rAjAoMkI pradhAnatA athavA parataMtratAmeM rahanA pdd'aa| usa thaa| isa maMdirameM sumati padmaprabha gaura supArzvanAthakI samaya vahAM jainiyoMkA bahu saMkhyAmeM nivAsa thA aura vahAMke cAra cAra phuTa UMcI mUrtiyA~ virAjamAna haiN| isa maMdirake vyApAra AdimeM bhI unakA vizeSa hAtha thaa| bhAge bhAgameM dAyeM bAyeM vAle koThoMmeM cauvIsa tIrthaMkara kArakalameM san 1261 se san 1986 taka pANDyamUtiyA~ virAjamAna haiN| isIse ise 'tIrthaMkaravasti' kahA cakravartI, rAmanAtha, vIra pAkhya aura immati bhairavarAya jAtA hai| Adi jaina rAjAoMne usa para zAsana kiyA hai| bhairarasa mahAdevaseTThivasti-isa vastike banavAne vAle ukta rAjA vIra pANDyana zaka saMvat 1353 (vi.saM. 1488) seTha haiN| isameM mUlanAyaka 5 phuTa U~cI mUrti virAjamAna hai| meM phAlguna zuklA dvAdazIke dina vahAMke tatkAlIna prasiddha baMkivarita-isa kisI kama adhikArIne vanavAyA rAjaguru bhaTTAraka lalitakIrti jo mUlasaMdha kundakundAnvaya thA / isa anantanAtha bhagavAnakI mUrti virAjamAna hai| dezIyagaNa pustakagacchake vidvAna, devakIrtike ziSya the aura kerevasti-isa mandirameM kAlepASANakI phaTa UMcI panasogeke nivAsI the, unake dvArA sthiralagnameM bAhubalIkI mallinAthaM bhagavAnakI mUti virAjamAna hai| usa vizAla mUrtikI, jo 11 phuTa 5 iMca U~cI tho-- pratiSThA karAI giithii| mUrtike isa pratiSThA mahotsava meM vijaya paDuvasti-isameM mUlanAyaka pratimA anaMtanAtha kI hai nagarake tatkAlIna zAsaka rAjAdevarAya (dvitIya) bhI zAmila jo padmAsana cAra phuTa U~cI hai| kahA jAtA hai ki pahale hue the / kavicandramane apane 'gommaTezvara carita' nAmaka zAstrabhaNDAra isI mandirake bhUgrahameM virAjamAna thA, jo pranyameM bAhubalIkI isa mUrtike nirmANa aura pratiSThAdi dImakAdine bhakSaNakara lupta prAya: kara diyA thA, usImase kA vistRta paricaya diyA hai jisameM batalAyA gayA hai avaziSTa thokI sUcAdikA kArya prArA nivAsI bAbU ki ukta mUrti ke nirmANakA yaha kArya yuvarAjakI dekha-rekha meM devakumArajIne apane dravyasaM karAyA thaa| bAdameM ve saba grantha maThameM virAjamAna karA diye gae haiN| bhaTTAraka lalitakIrti kAvya nyAya vyAkaraNAdi zAstroMke acche vidvAna evaM prabhAvazAlI bhahAraka the| inake maThavasti-isa mandirameM kAle pASANakI pArzvanAtha bAda kArakalakI isa bhaTTArakIya gahI para jo bhI bhaTTAraka kI sundara mUrti hai| pratiSThita hAtA thA, vaha vadvAna lalitakIti nAmasa hI yahA~ supArI nAriyala kAlImirca aura kAjUke vRkSoMke ullekhita kiyA jAtA hai| ukta bha. lalitakAtike aneka aneka bAga haiN| kAlImircakA bhAva usa samaya 1) rupayA ziSya the| kalyANakIrti, devacandra zrAdi / inameM kalyANa sera thaa| dhAna bhI yahA~ acchA paidA hotA hai| yahA~ ke nItine. jinayajaphalodaya (1350) jJAnacandAbhyavya cAvalabhI bahuta acche aura svAdiSTa hote haiN| yahA~ se kAmako pranale jinamatati tadA mAthi bhojanakara 11 bajeke karIba calakara hama loga kArakala zodhara carita (za. 1375) aura phaNikumAracaritakA (za. 1364) racanAkAla pAyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282] anekAnta [kiraNaM sampanna huA thaa| aura bIca-bIca meM rAjA svayaM bhI upa- rAjA immaDi bhairavarAya samudAra prakRti thA / usane yogI salAha detA rahatA thA mUrti taiyAra hone para bIsa san 1984 meM zaMkarAcArya ke paTTAdhIza narasiMha bhAratIko pahiyoMkI majabUta eka gAdI tayyAra karA kara dasa hajAra rAjadhAnI meM kucha samaya taka ThaharanekA bhAgraha kiyA thA, manuSyoM dvArA mUrtiko gAr3I para car3hAyA gayA thA, jisameM isa para unhoMne kahA ki yahA~ apane karmanuSThAnake liye rAjA; maMtrI, purohita aura senAnAyakake sAtha janasamudAyane koI deva mandira nahIM hai, ataH maiM yahA~ nahIM Thahara sktaa| jayaghoSake sAtha usa gAdIko khIMcA thA / aura kaI dinoMke isase rAjAke citta meM kaSTa pahu~cA, aura usane vaha apratilagAtAra parizramake bAda mUtiko abhilaSita sthAna para SThita jaina mandira jo navIna usane banavayA thA aura jisameM bAIsa khambhoMke bane hue asthAyI maMDapa meM virAjamAna kara ukta narasiMha bhAratIko ThaharAyA gayA thA, usImeM rAjAne pAyA thA, mUrtikI racanAkA avaziSTa kArya eka varSa taka barA / 'zeSazAyI anantezvara viSNu' kI sundara mUrti sthApita karA. para vahIM hotA rahA vahA~ hI mUrti para latA bela aura / do thii| isase bhaTTAraka jI ruSTa ho gaye the ataH unase nAsAdRSTi AdikA vaha kArya sampanna huA thA / isa mUrti rAjAne kSamA mA~gI, aura eka varSa meM usase bhI acchA jina kA koI AdhAra nahIM hai / mUti sundara aura kalApUrNa to mandira banavAne kI pratijJA hI nahIM kI, kintu 'tribhuvanahai hI, ataH aba isakI surakSAkA pUrA dhyAna rakhanekI tilaka' nAmaka caityAlaya eka varSake bhItara hI nimANa karA zrAvazyakatA hai| kyoMki yaha rAjA vIrapANDyakI bhaktikA diyaa| yaha mandira jainamaThake sAmane uttara dizAmeM maujUda sundara namUnA hai| hai| maThakI pUrva dizAmeM pArzvanAtha vasti hai| rAjA immaDi bhairavarAyane jo apane samayakA eka vora kArakalameM bAhabalIkI usa vizAla mUrti ke atirikta parAkramI zAsaka thA apane rAjyako pUrNa svatantra banAneke 1- mandira aura haiN| jinakI hama saba logoMne sAnanda prayatnameM saphala nahIM ho sakA / yaha rAjA bhI jina bhaktimeM yAtrA kii| ukta parvata para bAhubalIka sAmane dAhinI ora kama nahIM thaa| isane zaka saM0 1508 (vi0 saM0 1643) vAI ora do mandira haiM unameM eka zItalanAthakA aura meM 'catumukhavasadi' nAmakA eka mandira banavAyA thaa| yaha dUsarA pAzvanAthakA hai| mandira kalAkI dRSTise anupama hai aura apanI khAsa vize. kArakalakA vaha sthAna jahAM bAhubalIkI mUti virAjapatA rakhatA hai / isa mandirakA mUla nAma 'tribhuvana tilaka mAna hai bar3A hI ramaNIka hai| yaha nagara bhI kisI samaya caityAlaya' hai| isa mandirake cAroM tarapha eka eka dvAra hai vaibhavakI cama sImA para pahu~cA huaA thaa| yahAM isa vaMzameM jinameMse tIna dvAroMmeM pUrva, dakSiNa, uttarameM pratyekameM araha aneka rAjA hue haiM jinhoMne samayasamaya para jainadharmakA udyota nAtha mallinAtha aura munisuvrata ina tIna tIrthaMkaroMkI tIna kiyA hai / ina rAjAoMkI sabhAmeM vidvAnoMkA sadA zrAdara mUrtiyA~ virAjamAna haiN| aura pazcima dvArameM caturvizati rahA hai| kaI. rAjA to acche kavi bhI rahe haiM / pANDya tIrthaMkaroMkI 24 mUrtiyAM sthApita haiN| inake sivAya donoM dhamApatine 'bhavyAnanda' nAmakA subhASita grantha banAyA thA maNDapoma bhI aneka pratimAeM pratiSThita haiN| dakSiNa aura aura vIra pANDya kriyAnighaNTu' nAmakA grantha racA thaa| vAma bhAgameM brahmayakSa aura padmAvatIkI sundara cittArSaka inake samayameM isa dezameM aneka jaina kavi bhI hue haiM, lalitamUtiyAM haiN| mandirakI dIvAnoM para aura khaMbhoM para bhI puSpa kIrti devacanda, kAlyANakIrti aura nAgacandrAdi / latA Adike aneka citra utkIrNita haiM, jo ukta rAjAke ina kaviyoM aura ina kRtiyoMke sambandhameM phira kabhI avakalA premake abhivyaMjaka hai| jaina rAjAoMne sadA dUsare kAza milane para prakAza DAlA jaaygaa| dharma vAloMke sAtha samAnatAkA vyavahAra kiyA hai / rAjAoM kA vAstavika kartavya hai ki vaha dUsare dharmiyoMke sAtha samA kArakala meM aneka rAjA hI zAsaka nahIM rahe haiM, kintu natAkA vyavahAra kareM, isase unakI lokapriyatA bar3hatI hai ukta vazakA aneka vArAGganAone bhI rAjyakA bhAra vahana aura rAjyameM sukha zAntikI samRddhi bhI hotI hai| karate hue dharma aura dezakI sevA kI hai| -kramazaH For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTakAlameM jainadharma (le0 DA. a. sa. allekara, ema. e. DI. liTa.) dakSiNa aura karnATaka aba bhI jainadharmake sudRr3ha gar3ha haiN| dharmake anuyAyI tathA abhivarddhaka the| lakSmezvarameM kitane vaha kaise ho sakA ? isa praznakA uttara deneke liye rASTrakUTa hI kalpita abhilekha ( tAmrapatrAdi) mile3 haiM jo sambhavaMzake itihAsakI paryAlocana anivArya hai| dakSiNabhArata- vataH IsAkI 10 vI athavA 11 vIM zatImeM diye gaye hoMge ke itihAsa meM rASTrakUTa rAjyakAlakA (saM0 753-673 I.) tathApi unameM ve dhArmika ullekha haiM jo prArambhika cAlukyasabase adhika samRddhikA yuga thaa| isa kAla meM ho jaina- rAjA vinayAditya, vijayAditya tathA vikramAditya dvitIyane dharmakA bhI dakSiNa bhAratameM paryApta vistAra huA thaa| jaina dharmAyatanoMko diye the| phalataH itanA to mAnanA hI rASTrakUToMke patanake bAda hI naye dhArmika sampradAya liGgA- par3egA ki ukta cAlukya nRpati yadA kadA jainadharmake pRSThayatoMko utpati tathA tIvra vistArake kAraNa jainadharmako poSaka avazya rahe hoMge anyathA jaba ye pazcAt lekha likhe prabala dhakkA lagA thaa| rASTrakUTakAlameM jainadharmakA koI gaye taba ukta cAlukya rAjA hI kyoM dAtAra' rUpameM cune sakriya virodhI sampradAya nahIM thA phalataH vaha rAjyadharma gaye tathA dUsare aneka prasiddha rAjAoMke nAma kyoM na diye tathA bahujana dharmake pada para pratiSThita thaa| isa yugameM gaye isa samasyAko sulajhAnA bahuta hI kaThina ho jAtA janAcAryoMne jaina sAhityakI asAdhAraNa rUpase vRddhi kI hai| bahuba saMbhava hai ki ye abhilekha pahile pracArita hue thii| tathA aisA pratIta hotA hai ki ve janasAdhAraNako tathA chAla kara miTA diye gaye mUla lekhoMkI uttarakAlIna zikSita karaneke satprayatnameM bhI saMlagna the| varNamAlA pratilipi mAtra the| aura bhAvI itihAsakAroMke upayogake sIkhaneke pahale bAlakako zrI gaNezAya namaH' kaNThastha liye punaH utkIrNa karA diye gaye the, joki vartamAnameM karA denA vaidika sampradAyoM meM supracalita prathA hai, kintu unheM managar3hata kaha rahe haiN| talavAdake gaMga dakSiNa bhAratameM aba bhI jaina namaskAra, vAkya 'zrIm namaH ___ kAMza rAjA jaina dharmAnuyAyI tathA abhirakSaka the| jainasiddhebhyaH' (onAmAsIdhaM 1) vyApaka rUpase calatA / dharmAyatanoMko gaMgarAja rAcamalla dvArA pradatta dAnapatra zrI. ci. vi. vaidyane batAyA hai ki ukta pracalanakA yahI kurgameM mile haiN| jaba isa rAjAne valamalAI parvata para tAtparya lagAyA jA sakatA hai ki hamAre kAla ( rASTrakUTa) adhikAra kiyA thA to usa para eka namandirakA nirmANa me jaina guruvoMne - dezako zikSAmeM pUNa rUpase bhAga lekara karAke vijayI smRtiko amara kiyA thaa| prakRta rAjyakAlaitanI adhika apanI chApa jamAI thI ki jainadharmakA meM lakSmezvarameM 'rAya-rAcamana basadi. gaMgAparamAdi caisyAdakSiNameM saMkoca ho jAne ke bAda bhI vaidika sampradAyoMke laya, tathA gaMga-kandarpa caityamandira nAmoMse vikhvAta jainaloga apane bAlakoMko ukta jaina namaskAra bAkya sikhAte mandira6 vartamAna the| jina rAjAoMke nAmAnusAra ukta hI raheM / yadyapi isa jana namaskAra vAkyake aja namAnyatA mandiroMkA nAmakaraNa huaA thA ve saba gaMgavaMzIya rAjA para rana artha bhI kiye jA sakate haiM tathApi yaha sunizcita voga mainadharmake adhiSThAtA the; aisA niSkarSa uka lekha parase hai ki isakA mUlasrota jana-saMskRti hI thii| nikAlanA samucita hai| mahArAja mArasena dvitIya to parama bhUmikA jaina the| prAcArya ajitasena unake guru the| jainadharma meM " rASTrakUTa yugameM hue jainadharma ke prasAra kI bhUmikA pUrvavartI unakI itanI pragAr3ha zraddhA thI ki usoke vaza hokara rAjyakAloMmeM bhalI bhAMti taiyAra ho cukI thii| kadambavaMza unhoMne 676 I. meM rAjya syAga karake samAdhi maraNa (la.5 vI. 6ThI zatI I0) ke kitane hI rAjA 2 jana 3 iNDiyana eNTaukvAyarI 7-pR0 111 tathA aage| 1 madhyabhArata tathA uttarabhAratake dakSiNI bhAgameM isa 4 i. eNTI06 pR0 103 . rUpameM aba bhI calatA hai| 'iNDiyana eNTIkvAyarI 6-pRSTha 22 tathA Age 5 epI grAphikA iNDikA, 4 pR0 140 iNDiyana eNTIkvAyarI -pR. 34 6 i0 eNTI0 7 pR. 105-6 For Personal Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] anekAnta [kiraNa : (sallekhanA) pUrvaka prANa visarjana kiyA thaa| mArasiMhake yaha batAtA hai ki vaha kitanA saccA jaina thaa| kyoMki mantrI cAmuNDarAya cAmuNDarAyake racayitA svAmibhakta sambhavataH kucha samaya taka 'akiJcina' dharmakA pAlana karane prabala pratApI senApati the| zravaNabelagolAmeM gommaTezvara ke liye hI usane yaha rAjya syAga kiyA hogaa| yaha (prathama tIrthaMkara RSabhadevake dvitIya putra bAhubalI) kI amoghavarSakI jaina-dharma-AsthA hI thI jisane AdipurAvake lokottara, vizAla tathA sarvAGga sundara mUrtikI sthApanA antima pAMca adhyAyoMke racayitA guNabhadrAcAyako apane inhoMne karavAI thii| jainadharmakI prAsthA tathA prasArakatAke putra kRSNa dvitIyakA zikSaka niyukta karavAyA thA / mUlakAraNa hI cAmuNDarAyakI ginatI una tIna mahApuruSoMmeM guNDameM sthita jaina mandirako kRSNarAja dvitIyane bhI dAna kI jAtI hai jo janadharmake mahAna pracAraka the| ina mahA- diyA thA / phalataH kahA jA sakatA hai ki yadi vaha pUrNapuruSoM meM prathama do vo zrIgaMgarAja tathA hulla the jo ki rUpase jainI nahIM thA to kamase kama jaina dharmakA prazrayadAtA hoyasalavaMzIya mahArAja viSNuvarddhana tathA mArasiMha prathamake to thA hii| itanA hI isake uttarAdhikArI indra tRtIyake mantrI the | nolambAvADImeM jainadharmakI khUba vRddhi ho rahI viSayameM bhI kahA jA sakatA hai| dAnavulapadu6 zilAlekha meM thii| eka aisA zilAlekha milA hai jisameM likhA hai ki likhA hai ki mahArAja zrImAna nityavarSa (indra tR0 ne nolambAvADI prAntameM eka grAmako saThane rAjAse kharIdA apanI manokAmanAokI pUrtikI bhAvanAse zrImahantadevake thaa| tathA use dharmapurI / vartamAna salema jile meM par3atI abhiSeka maMgalake liye pASANakI vedI (sumeru parvatakA hai) meM sthita jaina dharmAyatanako dAna kara diyA thaa| upasthApana) banavAyI thii| aMtima rASTrakUTa rAjA indrajaina-rASTrakUTa-rAjA caturtha bhI saccA jaina thA jaba vaha bAraMbAra prayatna karake bhI taila dvitIyase apane rAjyako vApasa na kara pAyA taba rASTakUTa rAjAmoMmeM amoghavarSa prathama vaidika dharmAnu / usane apanI dhArmika AsthAke anusAra sarale janA vrata yAyIkI apekSA jaina hI adhika thaa| prAcArya jinasenane / dhAraNa karake prANa tyAga kara diyA thA / apane 'pArvAmyudaya' kAvyameM 'apane Apako nRpatikA jaina sAmaMtarAjAparamaguru likhA hai, jo ki apane guru puNyAtmA munirAjakA rASTrakUTa nRpatiyoMke aneka sAmaMta rAjA bhI jaina dharmAnAma mAtra smaraNa karake apane apako pavitra mAnatA thA" balambI the / saunadattike radRzAsakoMmeM lagabhaga saba sabahI gaNita zAstrake prantha sArasagraha' meM isa bAtakA ullekha jaina dharmAvalambI the| jaisA ki rASTrakUTa itihAsameM likha hai ki 'amoghavarSa' syAdvAdadharmakA anuyAyI thaa2| apane cukA huuN| amogha varSa prathamakA pratinidhi zAsaka kepaH rAjyako kisI mahAmArIse bacAne ke lie amodhavarSane bhI jaina thaa| yaha vanavAsIkA zAsaka thaa| apanI rAjaapanI eka aMgulIkI bali mahAlakSmIko car3hAI thii3| dhAnIke jaina dharmApatanoMko eka grAma dAna karane ke lie ise yaha batAtA hai ki bhagavAna mahAvIrake sAtha sAtha vaha vaidika rAja jJA prApta huI thii| devatAoM ko bhI pUjatA thA vaha jaina dharmakA sakriya tathA badheyakA putra lokAditya jinendradeva dvArA upadiSTa jAgahaka anuyAyI thaa| sva. prA. rAkhAladAsa banarjIne dharmakA pracAraka thA; aisA usake dharmaguru zrIguNacandra ne bhI mujhe batAyA thA ki banavAsI meM sthita jainadharmAyatanoMne likhA hai| indratRtIyake senApati zrIvijayI bhI jaina the amoghavarSakA apanI kitanI hI dhArmika kriyAoMke pravartaka inakI chatrachAyAma jena sAhityakA paryApta vikAsa huA thaa| rUpameM uklekha kiyA hai| yaha bhI suvidita hai ki amogha- (4) jarnala ba. bA. ro0 e0 so0, bhA0 22 pR0 85, varSa prathamane anekabAra rAjasiMhAsana tyAgakara diyA thaa| (5) jarnala ba.mI. ro0 e0 so0bhA010 pR. 182, 4 epI0 i0 bhA0 10 pR0 17 (6) Arke. sarve.ri. 19056 pR0 121-1, (7)i0 eNTI. bhA0 23 pR. 124, (1). eNTI . bhA0 7 pR. 216-8, (6) hiSTrI pro. rASTrakUTasa pR0 2723, (2) vieTara niszakA praizIcaTI' bhA0 3 pR0 575, (8) epI0 i0 bhA0 6 pR. 26 / (3) epI0 i. bhA0 18 pR. 248 (10) epI.i. bhA. 10 pR. 146, For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaNa 6 ] upayu likhita mahArAja, sAmaMtarAjA padAdhikArI to aise haiM jo apane dAna patrAdikake kAraNa rASTrakUTa yuga meM jaina dharma prasAraka ke rUpase jJAta hai, kintu zIghra hI jJAta hogA ki inake atirikta anya bhI aneka jaMna rAjA isa yuga meM hue the| isa yugane jaina graMthakAra tathA usake upadezakoMkI eka akhaNDa sundara mAnAhI utpanna kI thii| yataH ina sabako rAjyAzraya prApta thA phalataH inakI sAhi fers evaM dharma pracArakI pravRttiyoMse samasta janapada para gambhIra prabhAva par3A thaa| bahuta sambhava hai isa yugameM raha janapada kI samasta janasaMkhyAkA eka tRtIyAMza bhagavAna mahAvIrakI divyadhvani (siddhAMtoMkA anuyAyI rahA ho| 1 barunIke uddhAraNa ke zrAdhArapara rasIda uda-dInane likhA hai ki koMkaNa tathA thAnA nivAsI I0 kI gyAravIM zatIke prArambhanaM samanI (zramaNa arthAt bauddha) dharmake anuyAyI the / ala-idasIne naharavAlA (arnAhala paTTana ke rAjAko bauddha dharmAvalambI likhA hai| itihAsakA pratyeka vidyArthI / jAnatA hai ki jisa rAjAkA usane ullekha kiyA hai vaha jena thA, bIDa nhiiN| ata eva spaSTa hai ki musalamAna bahudhA jainoMko bauddha samaka lete the| phalataH upayu likhita razIda-uda-dInakA vaktavya dakSiNake koMkaNa tathA thAnA bhAgoM meM dazamI tathA myArahavIM zatIke jaina dharma- prasArakA sUcaka hai bauddha dharmakA nahIM / rASTrakUTa kAlakI samApti ke uparAntahI liMgAyata sampradAyake udayake kAraNa jainadharmako apanA bahuta kucha prabhAva khonA par3A thA kyoMki kisI hada taka yaha sampradAya jaina dharmako miTAkara hI bddh'aayaa| jaina saMgha jovana rASTrakUTa kAla meM jaina dharma isa kAma ke abhilekhoMse prApta sUcanA ke AdhAra para usa samayake jaina maThoMke bhItarI jIvanakI eka phokI milatI / prArambhika kadamba2 vaMzake abhilekhoMse patA lagatA hai ki varSA Rtu meM caturmAsa aneka jaina sAdhu eka sthAna para rahA karate the| isIke (varSAke3) antameM ve suprasiddha jaina paNa manAte the / jaina zAstroM meM paryUSaNa bar3hA mahatva hai| dUsarA dhArmika phAlguna zuklA aSTamI se prArambha hotA (1) firuz, 1. 8. 45, (2) i. TI. bhA. 7. 24, (3) ena. epI Toma coka 6067 / [ 285 thA aura eka saptAha taka calatA thaa| zvetAmbaroMmeM vaha caitra zuklA mamI se prArambha hotA hai| zatru aya4 parvata para yaha parva aba bhI bar3e samArohase manAyA jAtA hai, kyoMki unakI mAnyatAnusAra zrIRSabhadevake gaNadhara puNDarIkane pAMca karor3a anuyAyIyoke sAtha iha tithiko hI mukti pAyI thii| yaha donoM parva paSThazatIle dakSiNa meM supracalita ye phalataH ye rASTrakUTa yugameM bhI avazya bar3e utsAhase manAye jAte hoNge| kyoMki jaina zAstra inakI vidhi karatA hai aura ye bAja bhI manAye jAte haiN| rASTrakUTa yugake maMdira to bahuta kucha zaumeM vaidika maMdira kalAkI pratilipi the| bhagavAna mahAvIrakI pUjAvidhi vaisI hI vyaya-sAdhya tathA bilAsamaya ho gayI thI jaisI ki viSNu tathA zivakI thii| zilAlekhoM meM bhagavAna mahAvIra ke 'aMga bhoga tathA raMgabhoga' ke liye dAna deneke ullekha milate haiM jaisA ki vaidika devatAoMke liye calana thA / yaha saba bhagavAna mahAvIra dvArA upadiSTa sarvAMga AkiMcanya dharmakI vyAkhyA nahIM thii| jaina maThoMmeM bhojana tathA auSadhiyoMkI pUrI vyavasthA rahatI thI tathA dharma zAstra ke zikSaNa kI bhI paryApta vya vasthA thI ? amoghavarSa prathamakA konnUra zilAlekha tathA karka ke sUrata tAmrapatra jaina dharmAyatanoMke liye hI diye gaye the / kintu donoM lekhoM meM dAnakA uddezya balicarudAna, vaizvadeva tathA agnihotra diye hai| ye sabake saba pradhAna vaidika saMskAra haiM / zrApAtataH inako karaneke lie jaina maMdiroMko diye gaye dAna ko dekhakara koI bhI vyakti mAzcaryameM par3ha jAtA hai| sambhava hai ki rASTrakUTa yugameM jaina dharma tathA vaidikadharmake bIca AjakI apekSA adhikatara samatA rahI ho / athavA rAjya ke kAryAlayakI asAvadhAnIke kAraNa dAna ke ukta hetu zilAlekhoM meM jor3a diye gaye haiN| konnUra zilAlekhameM ye hetu itane ayukta sthAna para haiM ki mujhe dUsarI vyAkhyA hI adhika upayukta jaMcatI hai| (4) bhAdoMke aMta meM payUSaNa hotA hai tathA caturmAsake antameM kArtikakI aSTAnhikA par3atI hai| (2) inasAiklopIDiyA opha rilIjana tathA iSikasa bhAga 5 pR. 878 / (6) janaM bo. prA. ro. e. sosA. 10.220 For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286] anekAnta [kiraNa / rASTa-kUTa yugakA jaina sAhitya vikhyAta 'prameyakamalamArtaNDa' TIkA likhI thI / inhoMne jaisA ki pahale pA cukA hai amoghavarSa prathama kRSNa mArtaNDa ke atirikta 'nyAyakumudacandrabhI likhA thaa| jaina tarkazAstrake dUsare prAcArya jo ki isI yugameM hue the ve dvitIya tathA indra tRtIya yA to jaina dharmAnuyAyI the athavA jainadharmake prazraya dAtA the / yahI avasthA unake mallavAdI the, jinhoMne navasArImeM digambara jaina maThakI adhikatara sAmantoMkI bhI thii| zrataeva yadi isa yugameM sthApanA kI thI jisakA aba koI patA nahIM hai ? kakka jaina sAhityakA paryApta vikAsa huA to yaha vizeSa svarNavarSakai 4 sUta patrameM inake ziSyake ziSyako 21 I. AzcaryakI bAta nahIM hai| 8vIM zatIke madhyameM haribhadrasUri meM dattadAnakA ullekha hai inhoMne dharmottarAcAryakI nyAyahue haiM tathApi inakA prAMta ajJAta honese inakI kRtiyoMkA binduTIkApara TippaNa likhe the jo ki dharmottara TippaNa yahAM vicAra nahIM kareMge / svAmI samantabhadra yadyapi rASTra nAmase khyAta hai| bauddhagranthake Upara jainAcArya dvArA TIkA likhA jAnA rASTrakUTakAlake dhArmika samanvaya tathA sahikUTa kAlake bahuta pahale hue haiM tathApi syAdvAdakI sarvo SNutAkI bhAvanAkA sarvathA ucita phala thA / ttama vyAkhyA tathA tatkAlIna samasta darzanoMkI spaSTa tathA amoghavarSakI rAjasabhAto aneka vidvAnarUpI mAlAse sayuktika samIkSA karaneke kAraNa unakI prApta mImAMsA mAmAlA suzobhita thI yahI kAraNa hai ki AgAmI aneka zatiyoM meM itanI lokapriya ho cukI thI ki isa rAjyakAlameM 8vIM vaha mahAna-sAhityika prazrayadAtAke rUpameM khyAta thA / zatI ke prArambhase lekara Age isa para aneka TIkAyeM usake dharmaguru jinasenAcAya harivazapurANake racayitA the, dakSiNa meM likhI gayI thii| vaha prantha 783 I0 meM samApta huA thaa| apanI kRtikI rASTrakUTa yugake prArambhameM akalaMka bhaTTane isa para prazastimeM usa varSa meM vidyamAna rAjAoMke nAmAkA ullekha apanI aSTazatI TIkA likhI thI / zravaNabelagolAke karake unake prAcIna bhAratIya itihAsake zodhaka vidvAnoM 67 zilAlekhameM akalaMkadeva rAjA sAhasataGgase apanI para bar3A upakAra kiyA hai vaha apanI kRti prAdi purANako mahattA kahate hue citrita kiye gaye haiM / aisA anumAna samApta karane taka jIvita nahIM raha sake the| jise unake kiyA jAtA hai ki ye sAhasatuGga dantidurga dvitIya the / isa ziSya guNacandrane 867 I0 meM samApta kiyA thA; jo zilAlekhameM bauddhoMke vijetA rUpameM akala bhaTTakA varNana vijatA rUpame akala kabhaTTakA varNana banavAsI 12000 ke zAsaka lokAdityake dharmaguru the| hai| aisI bhI dantokti hai ki prakalaGka bhaTTa rASTrakUpa samrATa aAdi purANa jainagantha haiM jisameM jainatIrthe ra Adi zalAkA kRSNa prayamake putra the|| kintu ise aitihAsika satya puruSoke jIvana caritra hai| prAcArya jinasenana apane pArzamyubanAne ke liye adhika pramANoMkI AvazyakatA hai / prApta* daya kAmyameM zRGgArika khaNDakAvya meghadUtakI pratyeka zlokakI mImAMsAkI sarvAMgasundaraTIkAke racayitA zrIvidyAnanda aMtima pakti (caturtha bharaNa) ko tapasvI tIrthaMkara pArzvanAtha isake thor3e samaya bAda hue the| inake ullekha zravaNavela- ke jIvana varNanameM samAviSTa karanekI adbhuta bauddhika kuza golAke zilAlekhoMmeM hai| latAkA paricaya diyA hai| pAzrvAmyudayake pratyeka padyakI nyAya-zAstra antima paMkti meghadUtam ke usI saMkhyAke zlokase lI gaI - isa yugameM jaina tarka zAstrakA jo vikAsa huA hai vaha hai / vyAkaraNa graMya zAkaTAyanakI amoghatti tathA bhI sAdhAraNa na thA ? 8vIM zatIke uttarArdhameM hue prA- vIrAcAryakA gaNita grantha 'gaNitasAra saMgraha' bhI amoghamANikyanaMdine 'parIkSAmukhasUtra'3 kI racanA kI thii| nauvIM varSa prathamake rAjyakAlane samApta hue the| zatIke pUrvAddha meM isa para prAcArya prabhAcandra ne apanI (1) epI0e0 bhAga 21, (4bhA0 nyA0 pR. 164-11 (1) piTarasanakI riporTa saM 2,76 / ja0 ba0 brA. ro.e. (1) i0 eNTI0 1604 pR0 17, (6)i0 eNTI0 bhA0 12 pR.216 so. bhA. 18 pR0 213 / (7) isameM apaneko lekhaka amoghavarSakA paramaguru'kahatA hai (2) epI0 karnA. bhA.2saM. 254 (5)i. eNTI0 6114 pR. 205 (3) bhAratIya nyAyako itihAsa pR0 171, (8)viNThara nisza gaja TI. bhA0 3.57 For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6 ] taddezIya sAhitya kanArI bhASAmeM prathama lakSaNazAstra 'kavirAjamArga' likhe jAnekA zra eya bhI samrAT amoghavarSake rAjyakAlako hai / kintu vaha svayaM racayitA the yA kevala preraka the yaha aba bhI vivAdagrasta hai| praznottaramAlAkA racayitA bhI vivAdakA viSaya hai kyoMki isake liye zrI zaMkarAcArya, vimala tathA amoghavarSa prathamake nAma liye jAte haiN| DA0 epha0 DabalyU. thomasane tibbatI bhASAke isake anuvAdakI prazastike AdhAra para likhA hai ki isa pustikAke tibbatI 2 bhASA anuvAdake samaya amoghavarSaM prathama isakA karttA mAnA jAtA thA / ataH bahuta sambhava hai ki vahI isakA karttA rahA ho / dazavIM zatIke madhya taka dakSiNa karnATakake cAlukyavaMzIya sAmantoMkI rAjadhAnI gaMgadhArA bhI sAhityika pravRttiyoMkA bar3hA kendra ho gaI thii| yahIM para somadevasUri 3 ne apane 'yazastilakacampU' tathA 'nItivAkyAmRta' kA nirmANa kiyA thA / yazastillaka yadyapi dhArmika pustaka hai tathApi lekhaka ne isako sarasa campU banAne meM adbhuta sAhityika sAmarthyakA paricaya diyA hai| dvitIya pustaka rAjanItikI hai| kauTilya ke arthazAstrakI anugAminI honeke kAraNa isakA svatantra mahattva nahIM thAMkA jA sakatA hai tathApi yaha sAmpradAyikatAse sarvathA zUnya hai tathA kauTilya arthazAstra se bhI U~cI naitika dRSTise likhA gayA hai| rASTrakUTakAlameM jainadharma mahAkavi pampa isa rAjyakAla meM karnATaka jainadharmakA sudRr3ha gar3ha thA / tathA jainAcAryoM ko yaha bhalI bhAMti smaraNa thA ki unake (1) i0 eNTI 1104 pR0 166 (2) ja0 ba0 prA0 ro0 e0 so0 12 pR0 680 (3) yazastilaka campU pR0 416 [ 287 paramaguru tIrthaMkarane janapada kI bhASAoMmeM dharmopadeza diyA thA / pariNAmasvarUpa 10 vIM zatI meM hama kanArI lekhakoMkI bharamAra pAte haiM / jinameM jainI hI adhika the / inameM prAcInatama tathA pradhAnatama mahAkavi pampa the inakA janma 602 I0 meM huA thA / mAndhradezake nivAsI hokara bhI kanArI bhASA Adi kavi hue the| inhoMne apanI kRti Adi purANako 141 I0 meM samApta kiyA thA, yaha jaina grantha hai / apane mUla grantha 'vikramAju'na vijaya' meM inhoMne apane zrAzrayadAtA 'arikezarI '4 dvitIyako arjuna rUpale upasthita kiyA hai / ataH yaha grantha aitihAsika racanA hai| isI granthase hameM indra tRtIyake uttara bhArata para kiye gaye una AkramaNoMkI sUcanA milatI hai jinameM usakA sAmanta arikezarI dvitIya bhI jAtA thA / isa kAlake dUsare granthakAra 'asaMga' tathA 'jinabhadra' the jinakA ullekha hai / pUna kavi 10 vIM zatIke tRtIya caraNa meM pUnane kiyA hai yadyapi inakI eka bhI kRti upalabdha nahIM hue / yaha saMskRta tathA kanArI bhASAmeM kavitA karanemeM itane adhika dakSa the ki inheM kRSNa tRtIyane ubhayakula cakravartIkI upAdhi dI thii| inakI pradhAna kRti 'zAMtipurANa'5 hai / mahArAja mArasiMha dvitIyake senApati cAmuNDarAyane 'cAmu DarAya purANa' ko dasavIM zatIke tIsare6 caraNa meM likhA thA6 ranna bhI prasiddha kanArI kavi the| inakA jamma 146 I0 meM huA thaa| inakA ajitanAtha purANa 7, 333 meM samApta huA thA jainadharma granthoMkA purANa rUpameM racA jAnA batAtA hai ki rASTrakUTa yugameM jainadharmakA prabhAva tathA mAnyatA dakSiNa meM asIma thI / -(va abhinandana graMthase ) (4) karnATaka bhASAbhUSaNa, bhUmikA0 pR0 13-4 5) karnATaka bhASAbhUSaNa bhUmikA0 pR0 15 (6) epI0 i0 bhA0 1 pR0 175 (7) epI0 i0 bhAga 6 pR0 72 / For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ mathurAke jainastupAdikI yAtrAke mahatvapUrNa ullekha (zrI agaracanda nAhaTA) ___ mathurAkI khudAIse jo prAcIna sAmagrI prApta huI hai vaha sUcI meM zaurasena dezako rAjadhAnIke rUpa meM mathurAkA ullekha jaina itihAsa aura mUrtipUjA Adiko prAcInatAkI dRSise pAyA jAtA hai tatparavartI sAhitya 'vasudevahiNDI' zvIx bahuta hI mahatvapUrNa hai, mathurAkA devanirmita stUpa to jaina zatAbdIkA prAcInatama prAkRta kathA grantha hai, isake zyAmAsAhityameM bahuta hI prasiddha rahA hai, prastuta lekha meM hama vijaya laMbhakameM kaMsa apane zvasurase madhurAkA rAjya mAMgatA prAcIna jaina sAhityase I0 17vIM zatAbdI takake aise hai, aura apane pitA ugrasenako kaida kara svaya mathurAkA ullekhoMko saMgRhItakara prakAzita kara rahe haiM, jo mathurAse zAsaka bana jAtA hai / uddharaNa hai-isa graMthake prAraMbhameM jaMbU jainoMke dIgha kAlIna saMbaMdha para nayA prakAza DAleMge, unase svAmokA caritra diyA gayA hai| usameM mathurAkI kuberadattA patA calegA ki kaba-kaba kisa prakAra ina stUpAdi- vezyAkA 18 nAtoM vAlA vicitra kathAnaka hai phira kI yAtrAke liye jaina yAtrI mathurA phuNce| ina ullekhoMse AgamoMkI cUrNiyAM aura bhASyoMmeM bhI mathurAke sambandhameM mathurAke jaina stUpoM va tIrtha ke rUpa meM kaba taka prasiddhi raho, mahatvapUrNa ullekha milate hai| DA. jagadIzacandra jainane isakA hama bhalI-bhAMti paricaya pA jAte haiM sarva-prathama jaina ina ullekhoM kA saMkSipta apane 'jaina granthoMmeM bhaugolika sAhityameM mathurA sambandhI ullekhoMkI carcA kI jAtI hai| sAmagrI aura bhAratavarSa meM jainadharmakA pracAra' nAmaka lekhameM jaina-sAhityameM mathurA diyA gayA hai, jise yahAM uddhRta kara denA Avazyaka samazve. jainAgamoM meM ekadaza aMga satra sabase prAcIna grantha matA hU~ mAne jAte haiN| bhagavAna mahAvIrakI vANIkA prAmANika __ 'mathurAke pAsa-pAsakA pradeza zUrasena' kahA jAtA hai, saMha ina graMthoM meM milatA hai jahAM taka mere adhyayana,mathurAkA mathurA atyanta prAcIna nagarI mAnI jAtI hai| jahAM jainasabase prAcIna uklekha ina " aMga sUtroMmeMse cha? jJAtA zramaNoMkA bahuta pracAra thaa| (uttarAdhyayana cunnii)| sUtra meM jAtA hai, prasaMga hai draupadIke svayaMvara maMDapakA uttarApathameM mathurA eka mahatva pUrNa nagara thaa| jisake svayaMvara maMDapameM Aneke liye aneka dezake rAjAoMko antargata 16 grAmoMmeM lAga apana gharoMmeM aura caurAhoM para draupadIke pitA apane dUtoMke dvArA AmaMtraNa patra bhejatA hai, jina mUrtikI sthApanA karate the| anyathA ghara gira par3ate inameM eka dUta mathurAke 'ghara nAmaka rAjAke pAsa bhI jAtA the| (vRhad klpbhaassy)| iM, isase usa samaya mathurAkA zAsaka 'dhara' nAmaka koI mathurA meM eka devanirmita stUpa thaa| jisake liye jainoM rAjA rahA thA, aisA jJAta hotA hai| isI draupadI adhyayanake aura bauddhomeM jhagar3A huA thaa| kahA jAtA thA ki isameM zrAge calakara dakSiNa meM pAMDavoMne mathurA magarI basAI. inakA jainoMkI jIta huI aura stUpa para unakA adhikAra ho bhI ullekha milatA hai, isaliye bRhadkalpasUtrameM uttara gayA. (myavahAra bhASya) mathurA aura dakSiNa mathurA, ina do mathurAoM kA nAma mathurA AryamaMgU va AryarakSita Adi jaina zramaNoMkA milatA hai, vahAMke ullekhAnusAra zAlivAhanakA daDanAyaka vihAra sthala thaa| yahAM aneka pAkhaMDI sAdhu rahate the, atadonoM mathurA para adhikAra karatA hai, paravatIM prabaMdhakoSameM eva mathurAko 'pAkhaDI garbha kahA gayA hai| (bhAvazyaka bhI yaha anuzruti sI milatI hai| cUrNI, AcArAMga-cUrNI zrAvakacaritra) aMgasUtroMke bAda upAMgasatroMkA sthAna hai| inakI - xyaha grantha 7vIM zatAbdIkA hai, vinA kisI prAmAsaMkhyA 12 mAnI gaI hai, jinameM se pannavaNA (prajJApanAsUtra) meM sAr3he paccIsa prArya dezoMkI sUcI dI gaI hai| ina Nika anusaMdhAna ke anumAnase zvIM zatI likha diyA gayA hai| usakI racanA 7vIM zatAbdIse pUrvakI nahIM hai| lekhakakA yaha kathana abhI bahuta hI vivAdApanna -prakAzaka . -prakAzaka 1. isake kAraNake liye dekhiye vividha tIrthakarUpa / For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] mathurAke jaina stUpAdikI yAtrAke mahatvapUrNa ullekha jaina sUtroMkA saMskAra karaneke liye mathurAmeM aneka kathA koza' ke antaragata vairakumArakI kathAmeM mathurAke jaina zramaNoMkA saMgha upasthita huaA thaa| vaha sammelana paMca stUpoMkA varNana pAyA hai| isa pranthakA racanAkAla 'mAthurI vAcanA' ke nAmase prasiddha hai| ( nandIcUrNI) I. saM. 132 hai| tadanaMtara I0 saM0 156 meM racita mathurA bhaMDArayajJakI yAtrAke liye prasiddha thaa| (zrAva- somavasUrike yazastilakacaMpUmeM kucha hera pherake sAtha zyaka cUrNI / / devanirmita stUpakI anuzruti dI hai| somadevane jaba eka yaha magara vyApArakA bar3A kendra thA. aura vizeSa kara stUpa honA batalAyA hai to hariSeNane stUpoMkI saMkhyA 5 vastrake lie prasiddha thaa| (Avazyaka ttiikaa)| batalAI hai / ina anuzrutiyoMke sambandhameM vizeSa vicAra __ yahA~ke loga vyApAra para hI jIvita rahate the, DA0 motIcaMdrajIne apane ukta lekhameM bhalI prakAra kiyA khetI-bAr3I para nahIM' (vRhadkalpa bhASya 1) yahAM hai| unhoMne jimaprabhusUrike 'vividhatIrthakalpa' kI sthala mArgase mAla pAtA jAtA thaa| prAcArAMga cuurnnii)| anuzrutikA sArAMza bhI diyA hai| mathurAke kSiNa pazcimakI ora maholI nAmaka grAmako abhI taka vidvAnoMke sanmukha upayukta ullekha hI prAcIna granthoM meM mathurA batalAyA jAtA hai| (muni kalyANa- Aye haiN| aba maiM apanI khojake dvArA mathurAke jaina stUpAvijayajIkA zramaNa bhagavAna mahAvIra, pR0 376) / dike bAre meM jo mahatvapUrNa ullekha prApta huye haiM unheM isameM prAdhArita mathurAke devanirmita jaina stUpakI kramazaH de rahA hU~anuzrati vyavahArabhASyameM sarvaprathama pAI jAtI hai / DA. AcArya bhagavAhukI propaniyuktimeM muni kahAM kahAM 'moticandra ke 'kucha jaina anuzrutiyA~ aura purAtatva' zIrSaka vihAra kreN| inakA nirdeza karate hue 'cakke thume' pATha lekhameM usa anuzratikA sArAMza isa prakAra hai zrAtA hai| TIkAkArane isakA 'stUpamathurAyAM' ina zabdoM eka samaya eka jainamunine mathurAmeM tapasyA kii| dvArA spaSTIkaraNa kiyA hai| tapasyAse prasanna hokara eka jainadevIne muniko varadAna . 1334 meM prabhAvaka caritrake anusAra prAryarakSita. denA cAhA, jise munine svIkAra nahIM kiyaa| ruSTa hokara sUri mathurAmeM padhAre the taba indrane pAkara nigoda sambandhI devIne rannamaya devanirmitastUpakI racanA kI / stUpako pRcchA kI thI, jisakA sahI uttara pAkara usane santoSa dekhakara bauddha bhikSu vahAM upasthita ho gaye aura stUpako pAyA / isI granthake pAdaliptasUri . prabaMdhAnusAra ve bhI apanA kahane lge| bauddha aura jainoMko stUpa sambandhi yahAM padhAre the va 'supArzvajinastapakI yAtrA kI thii| ladAI 6 mahIne taka calatA rhii| jaina sAdhuoMne aisI yathA* gar3abar3I dekhakara usa devIkI pArAdhanA kii| jisakA varadAna lenA pahale asvIkAra kara cuke the| devIne unheM rAjAke 'athavA mathAyAM samurirgavA mahAyazI pAsa jAkara yaha anurodha karanekI salAha dI ki rAjA isa zrIsupArzvajina-stupe'namat zrIpAlamajusu... zarta para phaisalA kare ki agara stUpa bauddhoMkA hai to usa prabhAvakacaritra' evaM 'prabandhakoza' donoM anyoMke para gairika jhaMDA phaharAnA cAhiye, agara vaha jainakA hai to bappabhaTTasUri prabandhake anusAra yahAM pAma rAjAne pArzvanAtha sapheda mNddaa| rAtoM rAta devIne bauddhoMkA kezariyA jhaMDA maMdira banavAyA thA jisakI pratiSThA bappaTTisUrijIne kI badalakara noMkA sapheda maNDA stUpa para lagA diyA aura thii| bhAma rAnAke kahanese vAkpatirAjako prabodha deneko sabere jaba rAjA stUpa dekhane AyA to usa para sapheda maMDA ve mathurA pAye taba vAkpati rAjA 'varAha maMdira' meM dhyAnastha phaharAte dekhakara usane use jaina stUpa mAna liyaa| thaa| sarijIne ise prabodha dekara jaina banAyA, usakA . isake pazcAt digambara hariSeNAcArya racita 'vRhat _svargavAsa bhI yahIM huaa| bappabhaTTasUrise lepamaya 4 bimba kalAkArase banavAye the| unameMse eka mathurAmeM sthApita 1. bRhadkalpabhASyagata ullekhoMke liye muni puNya- kiyA gyaa| vividha tIrtha kalpAnusAra bappaTTisarijIne vijayajI sampAdita saMskaraNake chaThe bhAgakA pariziSTa jIrNoddhAra karavAyA evaM mahAvIra bimbakI sthApanA kii| inameM prAryarakSita prathama zatI, pAdalipta pAMcavIM, For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260] anekAnta [kirnn| vabappabhaTTi vIM zatAbdI meM iye haiN| prabhAvaka caritrameM isa gAthAmeM vyavahArabhASyako pUrva dI gaI anuzrati vIrasUrike bhI yahA~ padhAranekA ullekha hai| kA ullekha diyA gayA hai| acalagaccha pahAvalImeM isa yugapradhAnAcArya gurvAvalIke anusAra saM0 1214 se tIrthamAlAke racayitA mahendrasiMhasUrikA gacchanAyaka 17 ke bIca maNidhArI jinacandra sUrine mathurAkI yAtrA kAla saM0 1266 se 1306 takakA batalAyA hai| isa kI thii| tIrthamAlAmeM AbUke vastupAlakA racita mandirakA bhI saM01375 meM hastinApura aura mathurA mahAtIrthakI ullekha honese isakI racanA saM0 1300 se 1306 ke yAtrAkA saMgha kharataragacchAcArya jinacandrasUrike netRtva meM bIcameM huI pratIta hotI hai| ThAkura acalane nikaalaa| isa bar3e sapane mathurAke pArzva, 14 vIM zatIkI aMcalagacchake saMgha yAtrAkA ullekha supArava va mahAvIrakI yAtrA kI / isa saMghakA vistRta pUrva kiyA jA cukA hai| varNana upayukta yugapradhAnAcArya gurvAvalImeM milatA hai| 15 vIM zatAbdIke kharatara gacchAcArya jinavardhanasUri___'matyapUjyaH / suzrAvakasaghamahAmelApakena zrImathurAyAM jIne pUrvadezake jainatIrthoM kI yAtrA karake 'pUrvadezacaitya zrIpArzva, zrImahAvIratIrthakarANAM va rAjANAM ca mahatA paripATI; kI racanA kii| isakI 8 vIM gAthAmeM likhA haivistareNa yAtrA kRtA. ta pAsu supAsaha thUma * namauM, sirimathurA nayaraMmi / pATaNa bhaMDArake tADapatrIya graMthoMko sUcike pRSTha 155meM ta saurIpUra sirinemijiNa, samudavijaya saMmi // 8 // siddhasenasUri racita sakalatIrthastotrameM aitihAsika jaina isI zatIke muni prabhasUrike aSTotarI tIrthamAlAke tIthoM sambandhi gAthAyeM prakAzita haiN| unameM mathurA sambaMdhI 20veM padyameM 'maharAnayarI thama supAsaha ina zabdoM meM gAthA isa prakAra hai ullekha milatA hai| siri pAsanAha sahiyaM rammaM sirinimmiyaM mahAthUmaM / 17 vIM zatAbdIke bhayarava racita 'pUrva deza caityakalikAlavi sutisthaM mahurAnayarIGa (e)vaMdAmi // 2 // paripATI' kI 11vIM gAthAmeM mathurA yAtrAkA ullekha isa yadyapi isa stotrake racanAkAlakA ThIka samaya jJAta prakAra hainahIM, para tADapatrIya pratiko dekhate hue yaha 12vIM 13vIM tiha tIratha yAtrA kari, pahutA mathurA ThAma zatAbdIkI racanA avazya hogii| duI jiNa hara thI riSamanA, thUma siri prabhavA svAmI // 11 // ' saMskRtameM saMgamasari racita 'tIrthamAlA' kI eka prati mantrIzvara karmacandra vaMzotkIrtana kAgyake anusAra hamAre saMgrahameM haiN| isameM mathurAke stUpAdikA ullekha isa bIkAnerake mahArAjA rAyasiMhake mantrI karmacandrane mathurAke prakAra hai caityoMkA jIrNoddhAra karavAyA thaa| yathAmathurApuri pratiSThitaH supArvajimakAla saMbhavo jaryAta / zatrajaye madhupaye jIrNoddhAra cakAra yaH adyApi sUrA'bhyarya zrIdevI vinirmita stUpa :... yenaitatsadRzaM puNyaM kAraNaM nAsti kiMcana / / 314 / isa tIrtha mAlAmeM bhI racanAkAla diyA huzrA nahIM hai vyAkhyA-yo maMtrI zatra aye puNDarIkAkSe tathA madhupapara isameM prAbUke jaina mandirakA ullekha karate huye kevala chamatharAnAM jINodvAra-jIrNa patitaM caitya samAracanaM cakAra / vimalavAhake racita yugAdimandirakA hI ullekha hai, isI zatAbdIke kavi vyAkuzalane saM0 1946 meM vastupAla tejapAla kArita nemijinAlayakA nahIM hai| isa aneka janatIrthoMkI yAtrA karake 'tIrthamAlI bnaaii| isakI khiye isakI racanA saMvat 1086 se 1289 ke bIcakI prArambhika 28 gAthAyeM prApta nahIM hai para prApta payoMmeM se nizcita hai| 40 veM meM mathurAke 100 stUpoM aura sthAna-sthAna para jina isake pazcAt aMcalagacchake mahendrasUri racita pratimAoMke honekA ullekha isa prakAra hai:'praSTotarI tIrthamAlA' meM mathurAke supArzvastUpa sambandhI mathurA dekhiu mana uklasai, manohara thumbha jihAM paaNcsiN| gAthA isa prakAra milatI hai| gautama jaMbU prabhavo sAma, jiNavara pratimA ThAmoThAma // 40 // tuccaM niyANavAye, seya par3AgA nisAi jahiM jAyA. isa zatAbdIke suprasiddha prAcArya hIravijaya sUrijIne khavaga pabhAvA taM thuNi, mahurAI supAmajiNa thUmaM... mathurAke 127 stUpoMkI yAtrA kI, jisakA ullekha unake bhara For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] mathurAke jaina stUpAdikI yAtrAke mahatvapUrNa ullekha 261] kavi RSabhadAsane 'hIravijayaharirAsa' meM isa prakAra kraayaa| tathA ina stUpoMke pAsa hI 12 dvArapAla Adi kiyA hai: kI bhI sthApanA kii| pratiSThA kArya vikrama saM0 1630 ke hIrai karyo jai vihAravAlA, hIre karyo jai vihaar| jyeSTha zuklA 12 budhavArake dina nau ghar3I vyatIta hone mathurApura nagarImeM Ave, juhArayA ja pAsa kuvAra vaalaa|| para sUrimantra pUrvaka nirvighna sAnanda samApta huaa| yAtrA kari supAsanI re, pUThe bahu privaar| sAhu ToDarane caturvidha saMghako Amantrita kiyaa| sabane saMgha caturvidha vihAM milyo, pUrase tIratha susAra vAla // 2 // parama Anandita hokara ToDarako pAzIrvAda diyaa| aura jambU paramukha nA valIre, thUma te atihi udAra / gurune usake mastaka para puSpa vRSTi kii| tatpazcAt sAhupAMcase satAvisa sUto, juhAratA harSa apAra vAlA // 3 // ToDarane sabhAmeM khar3e hokara zAstrajJa kavi rAjamallase isa yAtrAkA vistRta varNana hIrasaubhAgyakAnyake prArthanA kI, ki mujhe naMbusvAmipurANa sunanekI bar3I 143 sargameM milatA hai| pArzvanAtha supArzva evaM 127 utkaNThA hai| isa prArthanAse prerita ho kavi rAjamallane stUpoMkI yAtrAkA hI usameM ullekha hai| yaha racanA kii| upayuka sabhI ullekha zvetAmbara jaina sAhityake haiM vizAla jaina sAhityake samyak anuzIlanase aura bhI digambara sAhityameM bhI kucha ullekha khojane para avazya bahuta sAmagrI milanekI sambhAvanA hai para abhI to jo . milanA cAhie / 17 vIM zatIke di. kavi rAjamallake ullekha dhyAnameM the, unheM hI saMgrahita kara prakAzita kara jaMbUsvAmI caritrake prArambhameM yaha grantha, jisa zAha- rahA hU~ / inase bhI nimnokta huI naye jJAtavya prakAzameM ToDarake anurodhase racA gayA usakA aitihAsika paricaya dete hue saM. 1630 meM usake dvArA mathurAke stUpoMke 1. mathurA sambandhI ullekhoMkI pracuratA zvetAmbara jIrNoddhArakA mahatvapUrNa vivaraNa diyA hai| sAhityameM hI adhika hai| ataH unakA saMbaMdha yahA~se prastuta grantha jagadIzacandra zAstrI dvArA saMpAdita, adhika rahA hai / jaina tIrthake rUpameM mathurAkI yAtrA mAnikacandra digambara jaina granthamAlAse prakAzita hai| 17 vIM zatI taka zve0 muni evaM zrAvakagaNa nirantara jagadIzacandrajIne upayukta prasaMgakA sAra isa prakAra karate rhe| diyA hai 2. deva nirmita stUpa sambandhI anubhUtiyA~ donoM 'agaravAla jAtike gargagotrI sAdhu ToDarake liye sampradAyake sAhityameM milatI haiM, ataH vaha stUpa donoMke rAjamanlane saMvat 1632 ke caita vadi ko yahA~ jabU. lie samAna rUpase mAnya-pUjya rahA hogaa| yaha stUpa svAmi caritra bnaayaa| ToDara bhATaniyAke nivAsI the| pArzvanAthakA thaa| eka bArakI bAta hai ki sAdhu ToDara siddhakSetrakI yAtrA 3. kucha zatAbdiyoM taka to jainoMke liye mathurA eka karane mathurAmeM pAye / vahA~ para bIcameM jaMbU svAmikA stUpa viziSTa pracAra kendra rahA hai| jainoMkA prabhAva yahA~bahuta (niHsahI sthAna ) banA huA thA aura usake coM meM adhika rhaa| jisake phalasvarUpa mathurA va usake 16 gAMvoM vidya racara munikA stUpa thaa| pAsa pAsa anya mokSa jAne meM bhI pratyeka gharameM maMgalacatya sthApita kiye jAne lage, vAle aneka muniyoMke stUpa bhI maujUda the| ina muniyoMke jisameM jana mUrtiyA~ hotI thii| vividhatIrthakarUpake bhanustUpa kahIM pAMca kahIM pATha, kahIM dasa aura kahIM bIsa, sAra yahA~ke rAjA bhI jaina rahe haiN| isa taraha bane huye the / sAhu ToDarako ina stUpoMke jIrNa- 4. jainAgamoMkI 'mAthurI vAcanA' yahA~kI eka cirazIrNa avasthAmeM dekha kara inakA jIrNoddhAra karanekI pravala smaraNIya ghaTanA hai| bhAvanA jAgRta huI / phalataH ToDarane zubha dina aura zubha 1.vIM zatIke prAcArya bappabhaTTasarine yahA~ pArva nagna dekhakara atyanta utsAhapUrvaka isa pavitra kAryakA jinAlayako pratiSThita kiyA va mahAvIra bimba bhI bhejaa| prArambha kiyaa| sAha ToDarako isa punIta kArya meM bahuta sA 6. pahale yahA~ eka devanirmita stUpa hI thA phira dhana vyaya karake 1.1 stUpoMkA eka samUha aura 13 stUpoM- pA~ca stUpa huye, kramazaH stUpoMkI saMkhyA 120 taka pahu~ca kA dUsarA samUha isa taraha kula 514 stUpoMkA nirmANa gaI, jo 17 vIM zatI taka pUjya rahe haiM / 227 stUpokA For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] anekAnta sambandha jaMbUsvAmI, prabhavasvAmI Adi 527 vyaktiyoMse jo sAtha hI dIcita hue the jor3A gayA pratIta hotA hai| 7. bhavaravakI caitya paripATI ke anusAra 17 vIM zatI se pahale yahA~ RSabhadeva ke bhI do mandira sthApita ho cuke the| 8. saM0 1630 meM yahA~ di0 sAhu ToDara dvArA 514 stUpoMkI pratiSThA ullekhanIya hai / prApta sabhI ullekha akabarake rAjyakAla takake haiN| yahA~ taka to stUpAdi surakSita aura pUjya the| isake bAda inakA ullekha nahIM milatA / ataH auraMgajeba ke samaya yahA~ anya hiMdU prAcIna mandiroMke sAtha jaina smAraka bhI vinAzake zikAra bana gaye hoMge / mathurAse prApta jaina purAtatva aura ina sAhityagata ullekhoMke prakAzameM mathurAke jaina itihAsa para punaH vicAra karanA Avazyaka hai | yahAMke jaina pratimAlekhoMkA saMgraha sva0 pUrNacandra jI nAhaTA, hiMdI aMgrejI anuvAda va Tippa NiyoM sahita chapAnA cAhate the| para unake svargavAsa ho jAne se vaha saMgrahagrantha yoM hI par3A raha gayA / ise kisI yogya byAMka se saMpAdita karAke zIghra hI prakAzita karanA zrAvazyaka hai / jana mUrtikalA para zrI umAkAnta zAhane hAlahI meM 'DAkTareTa' pada prApta kiyA hai unhoMne mathurAkI janakalA para bhI acchA adhyayana kiyA hogaa| usakA bhI zIghra prakAzita honA Avazyaka hai 1 jaina sAhityakI vizada jAnakArI vAle vidvAnoMse mathurA sambandhI aura bhI jahA~ kahIM ullekha milatA hai| usakA saMgraha karavAyA jAnA caahie| bhAzA hai jaina samAja isa ora zIghra dhyAna degI di0 vidvAnoM vizeSa rUpase anurodha hai ki unakI nirvANakAMDa-bhakti zrAdimeM jo jo ullekha hoM zIghra prakAzita kara hamArI jAnakArI bar3hAveM / noTa : zrI zragaracanjI nAhaTAne apane isa lekha meM mathurA ke sambandha meM jo apanI dhAraNAnusAra niSkarSa nikAlA hai vaha ThIka mAlUma nahIM hotA / kyaka digambara sAhityake mathurA sambandhI sabhI ullekha prakAzita ho cuke haiM ? yadi nahIM to phira jo kucha thor3e se samullekha prakAzita hue haiM una parase kyA nimna niSkarSa nikAlanA ucita kahA jA [ kiraNa hai. sakatA hai ki- 'mathurA sambandhI ullekhoMkI pracuratA zveta para sAhitya meM hI hai| ataH unakA sambandha yahA~ se adhika rahA hai|' digambara granthoMmeM mathurA sambandhI aneka ullekha nihita / itanA hI nahIM kintu mathurA aura usake ghAsapAsake nagaroM meM digambara jainoMkA prAcIna samayase nivAsa hai / aneka maMdira aura zAstra bhaNDAra haiM, bAdazAhI samayameM jo naSTabhraSTa kiye gaye haiM aura aneka zAstra bharadvAra jalA diye gye| thor3I dera ke liye yadi yaha bhI mAna liyA jAya ki ullekha kama hai aura yaha bhI ho sakatA hai ki digambara vidvAn isa viSaya meM AjakI taraha upekSita bhI rahe hoM to isase kyA unakI mAnyatAkI kamIkA aMdAja lagAyA jA sakatA hai| . mathurA rAjA uditodayake rAjyakAlameM arhaddAsa seThake kathAnaka meM kArtikamAsa kI zuklapakSakI mamIse pUrNimA taka kaumudI mahotsava manAnekA ullekha hariSeNa kathAkoSa meM vidyamAna hai jinameM ukta seThakI ATha striyoMke samyaktva prApta karaneke ullekha ke sAtha usa samaya mathurAmeM prAcAryoM aura sAdhusaMghakA bhI ullekha kiyA gayA hai| isake sivAya tIrthasthAnarUpase nirvANa kANDakI 'mahurAe ahiGitte' nAmaka gAthAmeM mathurAkA spaSTa ullekha hai| isa kAraNa sArthakSetrakI yAtrA ke liye bhI ve Ate jAte rahe aura vartamAna meM tIrtha yAtrA ke liye bhI Ate rahate haiM / inake sivAya mathurAke devanirmita stUpakA ullekha zrAcArya somadevane apane yazastilakacampUmeM kiyA hai aura zrAcArya hariSeNane apane kathAkoSameM vairamunikI kathA nimnapadyameM mathurAma paMcastUpoMke banAye jAnekA ullekha kiyA hai| 'mahArajatanirmaNAn khacitAn mariNanAyakaiH / paJcastUpAn vidhAyAme samuccajinavezmanAm // 132 // paMcastUpAnvayakI yaha digambara paramparA bahuta purAnI hai / zrAcArya vIrasenane dhavalAmeM aura unake ziSya jinasenane jydhvlttiik| prazastimeM paM vastUpA* vayake candrasena zrAryanandi nAmake do zrAcAryoM kA nAmollekha kiyA hai jo vIrasenake guru va praguru the / isase spaSTa hai ki zrAcArya candrasenase pUrva ukta paraMparA pracalita thI isake sivAya paMcastUpa nikAya ke prAcArya guhanandIkA ulekha pahAdapurake tAmrapatra meM pAyA jAtA hai, jisameM gupta saMvat 156 san 478 meM nAthazarmA brAhmaNake dvArA guhanandIke vihAra meM For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] arhatoMkI pUjAke liye tIna grAmoM aura azarphiyoMke dene kA ullekha hai / isase bhI spaSTa hai ki ukta saMvatse pUrva yastUpAnvaca vidyamAna thA / apabhraMza bhASAke aprakAzita kucha grantha - pAMDe rAyamallane apane jambU svAmIcaritameM 514 stUpoM kA jIrNoddhAra sAhU ToDara dvArA karAnekA ullekha kiyA hai / isase 17vIM zatAbdI taka to mathurAke stUpoMkA samuddhAra digambara paramparAkI orase kiyA gayA hai yAtrAdike sAdhAraNa ullekhoMko chor3a diyA gayA hai| saba vivecanase spaSTa hai ki mathurA di0 jaina samAjakA samaya se hI mAnya tIrthasthAna thA aura vartamAna meM bhI hai| muni udayakIrtine apanI nirvANa pUjAmeM mathurA 515 stUpoMkA ullekha kiyA hai isa purAtana 'mahurAuri vaMdauM prAsanAha, dhuma paMcasayaI Thiha paMdarAI / " saMvat 1640 meM brahmacArI bhagavatIdAsa ke ziSya pAMDe jinadAsana apane jaMbUsvAmicaritrameM sAhu pArasake putra ToDara dvArA mathurA ke pAsa nisahI banAnekA bhI ullekha kiyA hai| aura bhI aneka ullekha yatra tatra bikhare par3e haiM jinheM phira kisI samaya saMkalita kiyA jAyagA / ataH nAhaTAjIne Adhunika tIrthayAtrAdike sAmAnya ullekhoM parase jo niSkarSa nikAlane kA prayatna kiyA, vaha samucita * dekho, epi grAphikA iMDikA bhAga 20 pe0 56 / [ 263 pratIta nahIM hotA / digambara jaina paramparAkA mathurAse bahuta purAmA sambandha hai / lekhakane zvetAmbarIya granthoMmeM madhurAke dakSiNa uttara mathurAkA ullekha kiyA hai| digambara sAhitya meM bhI uttara dakSiNa madhurAke ullekha nihita haiN| itanA hI nahIM uttara mathurA to digambara jainoMkA kendra sthala hai hI. kintu dakSiNa mathurA bhI digaMbara jaina saMskRtikA keMdra rahA hai| madrAsakA vartamAna madurA jilA hI dakSiNa mathurA kahalAtI hai / usa jile meM di0 jaina guphAeM aura prAcIna mUrtiyoMkA astitva Aja bhI unakI vizAlatAkA dyotaka hai| madurAkA pAraDya rAjyavaMzabhI jainadharmakA pAlaka rahA hai| * hariSeNakathAkozake anusAra pAMDhyadeza meM dakSiNa mathurA nAmakA nagara thaa| jo dhana dhAnya aura jinAyatanoMse maMDita thA, vahAM pANDu nAmakA rAjA thA aura sumati nAmakI usakI patnI / vahA~ samasta zAstrajJa mahAtapasvI AcArya munigupta the| eka dina manovega nAmake vidyAdhara kumArane jainamaMdira aura ukta zrAcAryakI bhaktibhAvasahita vandanA kI / eka muhUrtake bAda kumArane zrAvasti nagarake jinakI vandanAko jAnekA ullekha kiyaa| taba guptAcAryane kumArase kahA ki tuma revatI rAnIse merA ArzIvAda kaha denA / basa vidyAdhara kumArane revatI rAnIkI aneka taraha se parIkSA kI aura bAdameM zrAcArya guptakA AzIrvAda khaa| isa saba kathanase donoM mathurAoMse nirmAmtha digambara sampradAyakA sambandha hI purAtana rahA jAna par3atA hai| apabhraMza bhASAke aprakAzita kucha grantha ( paramAnanda jaina zAstrI ) [ kucha varSa hue jaba mujhe jainazAstra bhaNDAroM kA zranveSaNa kArya karate hue apabhraMza bhASAke kucha grantha mile the jinakA sAmAnya paricaya pAThakoMko karAneke liye maiMne do varSa pUrva eka lekha likhA thA, parantu vaha lekha kisI anya kAgajake sAtha anyatra rakkhA gayA, jisase vaha abhI taka bhI prakAzita nahIM ho sakA / use talAza bhI kiyA gayA parantu vaha usa samaya nahIM milA kintu vaha mujhe kucha noTsake kAgajoMko dekhate hue zrama mila gayA / ataH use 6. sa kiraNa meM diyA jA rahA hai / ] bhAratIya bhASAoM meM apabhraMza bhI eka sAhityika bhASA rahI hai| lokameM usakI prasiddhikA kAraNa bhASA sauSThava aura madhuratA hai| usameM prAkRta aura dezIya bhASAke zabdoMkA sammizraNa honese prAntIya bhASAoMke vikAsa meM usase bahuta sahAyatA milI hai / para apabhraMzabhASAkA padya sAhitya hI dekhane meM milatA hai gaya-sAhitya nahIM / jainakaviyoMne prAyaH padya sAhityakI sRSTi kI hai / yadyapi dUsare kaviyoMne bhI grantha likhe haiM parantu unakI saMkhyA tyanta virala hai / apabhraMza bhASAkA kitanA hI prAcIna For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264] anekAnta [kirnn| sAhitya naSTa ho gayA hai aura kitanA hI sAhitya jaina- vaha upalabdha ho jAya / kavine isa granthako bhASAr3ha zuklA zAstrabhaNDAroM meM abhI dabA par3A hai jisake prakAzameM lAne- trayodazIko prArambha karake caitra kRSNA trayodazIko / / kI khAsa AvazyakatA hai| yahI kAraNa hai ki apabhraMza mahIne meM samApta kiyA hai| isa granthakI eka prati jayapura bhASAkA abhI taka koI prAmANika itihAsa tayyAra nahIM meM maiMne saM0 1556 kI likhI huI san 44 ke maI mahIne kiyA jA sakA / prastu, isa lekha meM nimna granthoMkA pari meM dekhI thI, aura DAkTara hIrAlAlajI ema. e. DI. caya diyA jAtA hai jo vidvAnoMkI dRSTise abhI taka projhala liTako isa granthakI eka prati saM0 111. meM prApta huI the| unake nAma isa prakAra haiM-NemiNAhacariu lacamaNa-, thii| sambhava hai anya graMthabhaNDAroMmeM isase bhI prAcIna deva sambhavaNAhacariu aura varAMgacariu kavi tejapAla. pratiyA~ upalabdha ho jaayN| sukamAlacariuke kartA muni pUrNabhadra, siripAlacariu aura 2. sambhavaNAhacariu-isa graMthake kartA kavi tejajinarattikathAke kartA kavi narasena, NemiNAhacariDa aura pAla haiM, jo kASThAsaMghAntargata mAthurAnvayake bhaTTAraka candappahacariuke kartA kavi dAmodara, bArAhavAsArake sahastrakIrti, guNakIrti. yazaHkIrti malayakIrti aura guNakartA kavi viir| bhadrakI paramparAke vidvAna the| yaha bhahAraka dehalI, gvAli. yara, sonIpata aura hisAra Adi sthAnoM meM rahe haiN| para yaha 1. NemiNAhacariu-isa grantha ke kartA kavi lakSma yaha paTTa kahA~ thA isa viSayameM abhI nizcayataH kucha nahIM Nadeva haiN| inakA vaMza puravAra thA aura pitAkA nAma rayaNa kahA jA sakatA hai, para ukta paTTake sthAna vahI haiM jinakA yA ratnadeva thA / inakI janmabhUmi mAlavadezake antargata nAmollekha Upara kiyA gayA hai| kavi tejapAlane apane gonanda nAmake nagarameM thI, jahA~ para aneka uttuMga jina- jIvana aura mAtA-pitAdika tathA vaMza evaM jAti AdikA madira aura me jinAlaya bhI thA / vahIM para kavine koI lena / pahale kisI vyAkaraNa granthakA nirmANa kiyA thA jo budha- haiM jinameM jainiyoMke tIsare tIrthaMkara sambhavanAthajIkA jIvana janoMke kaNThakA zrAbharaNa rUpa thA, parantu vaha kaunasA paricaya diyA hAnA hai| isa granthakI racanA bhAdAnaka gyAkaraNa grantha hai, usakA koI ullekha dekhanemeM nahIM pAyA dezake zrInagarameM dAUdazAhake rAjyakAlameM kI gaI hai| aura na abhI taka usake astitvakA patA ho calA hai| zrIprabhanagarake agravAla vaMzIya mittalagotrIya sAhU gonanda nagara kahA~ basA thA. isake astitvakA ThIka patA lakhamadevake caturtha putra tholhA, jinakI mAtAkA nAma nahIM calatA; parantu itanA jarUra mAlUma hotA hai ki yaha mahAdevI aura prathama dharmapatnIkA nAma 'kolhAhI; aura nagarI ujjaina aura bhelamAke madhyavartI kisI sthAna para dUsarI patnIkA nAma prAsArahI thA, jisase tribhuvanapAla rahI hogii| kavi lakSmaNa usI gonanda nagarameM rahate the, aura raNamala nAmake do putra utpaba hue the| thImahAke pA~ca ve viSayoMse virakta aura puravAra vaMzake tilaka the, tathA bhAI aura bhI the, jinake nAma ziDasI, holu, divasI, rAta dina jinavANIke rasakA pAna kiyA karate the / kavike mallidAsa aura kunthadAsa the / ye sabhI bhAI aura unakI bhAI ambadeva bhI kavi the, unhoMne bhI kisI granthakI saMtAna jainaki upAsaka the| racanA kI thI, usa granthakA nAma, pAramANa bhAra racanA- lakhamadevake pitAmaha sAha halune jina vimba pratiSThA kAla Adi kyA thA yaha saba anveSaNIya hai| bhI karAI thI. unhIMke vaMzaja thIvahAke anurodhase kavi ___ kavivara lakSmaNakI eka mAtra kRti 'NemiNAhacariu' tejapAlane ukta sambhavanAtha caritakI racanA kI hai / granthameM hI isa samaya upalabdha hai jisameM jainiyoMke bAIsaveM tIrtha- racanAkAlakA koI samullekha nahIM hai, bhaTTArakoMkI nAmAvalI kara zrIkRSNake cacere bhAI bhagavAna neminAthakA jIvana- jo Upara dI gaI hai unameM sabase antima nAma bhaTTAraka paricaya diyA huA hai| isa granthameM 7 pariccheda yA guNabhadrakA hai, jo bhaTTAraka malayakIrtike ziSya the, aura saMdhiyA~ haiM, jisake zlokoMkI AnumAnika saMkhyA 1305 saM0 1900 ke bAda kisI samaya paTTa para pratiSThita hue the, hai| granthakI antima prazastimeM racanAkAla diyA huA unakA samaya vikramakI 15 vIM zatAbdIkA antima caraNa nahIM hai| sambhava hai granthakI kisI anya prAcIna pratimeM aura solahavIM zatAbdIkA prArambhika kAla jAna par3atA hai| For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa] apabhraMza bhASAke aprakAzita kucha grantha [265 isa granthakI eka prati saM0 1583 ko likhI huI bhaTTAraka zubhacandra ke ziSya evaM paTTadhara bhaTTAraka jinacandrake ailaka panAlAla digambara jaina sarasvatI bhavana byAvara samayameM likhI gaI hai| bha. jinacandrakA paTTasamaya saM0. maujada hai. jisase spaSTa hai ki isa granthakA racanAkAla ukta 1507 paTTAvaliyoM meM pAyA jAtA hai| isase yaha spaSTa jAna saM0 1583 se bAMdakA nahIM hai yaha sunizcita hai, kintu par3atA hai ki isa granthakA nirmANa saM0 15 2 se pUrva huzrA vaha usase kisane pUrvakA hai yaha Uparake kathanase spaSTa hI hai. parantu pUrva sImA abhI anizcita hai| granthameM do hai, arthAt yaha anya saMbhavataH 1500 ke pAsa pAsakI sandhiyA~ haiM jinameM zrIpAla nAmaka rAjAkA caritra aura racanA hai| siddhacakravatake mahatvakA digdarzana karAyA gayA hai| ___ inakI dUsarI kRti 'varAMgacariu' hai| yaha grantha inakI dUsarI kRti 'jinattivihANakahA' nAmakI hai, nAgaurake bhaTTArakIya zAstra bhaNDArameM surakSita hai| usameM jisameM zivarAtrike DhaMga para 'vIrajinanivANarAtrikathA' cAra saMdhiyA~ haiN| yaha graMtha isa samaya sAmane nahIM hai, isa ko janma diyA gayA hai aura usakI mahattA ghoSita kI gaI kAraNa usake sambandhameM abhI kucha bhI nahIM kahA hai| yaha eka choTA sA khaNDa grantha hai jo bhaTTAraka mahendrajA sktaa| kIrtike bhAmera ke bhaNDArameM surakSita hai| 3 sukamAlacariu-isa graMthake kartA muni pUrNabhadra haiM 5-6 NemiNAhacariu, caMdappahacariu-ina donoM jo muni guNabhadra ke praziSya aura kusumabhadrake ziSya the| yaha granthoMke kartA jinadevake suta kavi dAmodara haiN| ye donoMhI gujarAta dezake nAgara maMDala' nAmaka nagarake nivAsI the| grantha nAgaura bhaNDArameM surakSita haiM, abhya sAmane na hone se granthakI antima prazastimeM muni pUrNabhadra ne apanI guru para- isa samaya inakA vizeSa paricaya denA sambhava nahIM hai| mparAkA ullekha karate hue nimna muniyoMke nAma diye haiN| 7 mallinAthakAvya-isa granthake kartA mUlasaMghake vIrasUri, munibhadra, kusumabhadra, guNabhadra, aura pUrNabhadra / bhaTTAraka prabhAcandrake praziSya aura bhaTTAraka padmanandike ziSya granthakartAne apaneko zIlAdiguNoMse alaMkRta aura 'guNa- kavi jayamitrahala yA kavi haricandra haiM jo sahadevake putra samudra' batalAyA hai| the yaha grantha abhItaka apUrNa hai| bhAmera bhaMDAra meM isakI inako ekamAtra kRti 'sukamAlacariu' hai, jisameM eka khaNDita prati prApta huI hai| isa grantha pratimeM zuruke avantIke rAjA sukamAlakA jIvana paricaya chaha sadhiyoM cAra patra nahIM haiM aura antima 122 vAM patra bhI nahIM hai| athavA paricchedoMmeM diyA huA hai jisase mAlUma hotA hai granthakI upalabdha prazastimeM usakA racanA kAla bhI diyA ki ve jitanaM sukomala the, parISahoM tathA upasargoMke jItane- hA nahIM hai jisase kavi haricandrakA samaya nizcita kiyA meM utane hI kaThora evaM gambhIra the aura upasargAdika kaToke jA sake / yaha graMtha puha me (pRthvI) dezake rAjAke rAjyameM sahana karane meM dakSa the| grantha meM usakA racanAkAla diyA thAlhAsAhuke anurodhase banAyA gayA thaa| prArahAsAhuke 4 hudhA nahIM hai jisase nizciyataH yaha kahanA kaThina hai ki putra the jinhoMne isa graMthako likhAkara prasiddha kiyA hai| yaha graMtha kaba banA? aAmera bhaNDArakI isa pratimeM lekhaka inakI dUsarI kRti 'vaDDhamANakavva athavA zroNaka puSpikA vAkya nahIM hai| kintu dehalI paMcAyatI mandirakI carita hai| yaha grantha sandhiyAmeM pUrNa huA hai jisameM prati saM0 1632 kI likhI huI hai aura isakI patra saMkhyA jainiyoMke cauvIsaveM tIrthaMkara mahAvIra aura tatkAlIna mAdha43 hai| jisase spaSTa hai ki yaha graMtha saM0 1632 se pUrva dezake samrATa bimpasAra yA zreNikakA carita varNana kiyA kI racanA hai kitane pUrva ko yaha abhI anveSaNIya hai| gayA hai| isa granthako devarAyake putra saMdhAdhipa holivammu' 4 siriMpAla cariu-isa granthake kartA kavi narasena ke anurodhase banAyA gayA hai aura unhIMke karNAbharaNa haiM kavine isa granthameM apanA kAI paricaya nahIM diyA kiyA gayA hai / isa granthako kaI pratiyA~ kaI zAratra aura na granthakA racanAkAla hI diyA hai, jisase usa para bhaMDAroMmeM pAI jAtI haiN| isa graMthameM bhI racanAka la diyA vicAra kiyA jA sakatA / isa granthakI eka prati saMvat huaA nahIM hai| yaha prati jaina siddhAnta bhavana prArAkI hai 1602 caitravadi 11 maMgalavArakA rAvara pattanake rAjAdhi- saMvat 1600 kI likhI huI hai jisase isa granthakI uttarA rAja DUMgarasiMhake rAjyakAlameM balAtkAragaNa sarasvati gacchake vadhi to nizcita hai ki vaha 160. se pUrva racA gayA hai| For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] anekAnta cUMki granthakartAka guru bhaTTAraka padmanandi haiM jo bhaTTAraka prabhAcandra ke paTTadhara x the jaisA ki 'mallinAthacariGa' kI antima prazastike nimna vAkyase prakaTa hai jisameM padmanandiko prabhAcandake paTTadhara honekA spaSTa ullekha hai:'muNi] pahacaMda paTTa su pahAvaNa, paumagaMdi guru viriya upAvaNa' jinakA samaya vikramako 14 vIM zatAbdIkA antima caraNa aura 12 vIM zatAbdIkA prArambhika samaya hai; kyoMki paTTAvaliyoM meM padmanandIke guru prabhAcandake paTTa para pratiSThita hone kA samaya saMvat 1375 batalAyA gayA hai / padmanandI mUlasaMgha, nandisaMgha, balAtkAragaNa aura sara - svatI gacchake vidvAna the / yaha usa samayake atyanta prabhAva zAlI vidvAna bhaTTAraka the| inakI kaI kRtiyA~ upalabdha huI haiN| jinameM padmarnAndazrAvakAcAra pramukha hai, dUsarI kRti 'bhAvana paddhati' jisakA dUsarA nAma 'bhAvanAcatustriMzatikA', tIsarI kRti vardhamAna carita' hai jo saMvat 1522 phAguNa sudi saptamIkA likhA huA hai aura gopIpurA sUratake zAstrabhaMDAra meM surakSita hai| inake sivAya 'jIrApallI' 'pAzrvanAtha stavana' aura aneka stavana, padmanandi muni dvArA banAe hue upalabdha hue haiN| inake aneka ziSya the, jinameM aneka ziSya to bar3e kavi aura grantha kartA huye haiN| jinameM bha0 sakalakorti aura bha0 zubhacandrake nAma uhahaM khanIya haiN| inake eka ziSya vizAlakIrti bhI the jinake dvArA saM0 1470 meM pratiSThita 26 mUrtiyA~ ToMka X zrImatprabhA candamunIMdra paTTe zazvatpratiSThA pratibhA gariSTaH / vizuddha siddhAntarahasyaratnaratnAkaro nandatu padmanandI -bijoliyA zilAlekha ha~so jJAnamarAlikA samasamAzleSaprabhUtAdbhutAnandaM krIDati mAnaseti vizade yasyAnizaM sarvataH / syAdvAdAmRtasindhuvardhanavidhauzrImatprabhe duprabhAH, paTTa e sUrimallikA sa jayatAt zrIpadmanandI muniH // 1 // mahAvatapurandaraH'zamadagdha rAgAGkaH / sphuratparamapauruSaH sthitira zeSazAstrArthavit / yazobharamanoharI kRtasamasta vizvambharaH, paropakRtitatparo jayati padmanandIzvaraH // - zubhacandra gurvAvalI [ kiraNa rAjasthAna meM prApta huI haiM / isa saba vivecanase spaSTa hai ki ukta donoMke kartA kavi haricanda yA jayamitrahala vikramakI 12 vIM zatAbdIke prArambhika vidvAna hai / 8 ArAdhanAsAra - isa granthake kartA kavi vIra haiM ye kaba hue haiM aura unakI guru paramparA kyA hai ? yaha grantha parase kucha bhI jJAta nahIM hotaa| yaha vIra kavi 'jambUsvA mI carita' ke kartAse saMbhavataH bhinna jAna par3ate haiM jisakA racanAkAla vikrama saMvat 1076 hai prastuta grantha meM darzana jJAna, cAritra, aura tapa rUpa cAra ArAdhanAoMkA svarUpa 20 kaDavakoM meM batalAyA gayA hai| jo zrAmaira bhaMDArake eka bar3e guTake patra 333 se 338 taka diyA huA hai / ina granthoMke atirikta aura bhI aneka grantha apabhraMzabhASAke rAsA athavA 'rAsa' nAma se sUciyoM meM darja milate haiM, parantu unake avalokanakA avasara na milane se yahA~ paricaya nahI diyA jA sakA / 6 dohAnuprekSA- -isa anuprekSA granthake kartA grantha pratimeM lakSmIcandra batalAe gaye haiM, parantu unakI guru paramparAkA koI parijJa na nahIM ho sakA / granthameM 47 dohe haiN| jinameM 12 bhAvanAoMke atirikta adhyAtmakA saMkSipta varNana diyA huA hai / yaha graMtha anekAntakI isI kiraNa meM anyatra diyA jA rahA hai ! digambara zAstra bhaNDAroMmeM abhI sahastroM grantha par3he hue haiM jinake dekhane yA noTa karanekA koI avasara hI nahIM AyA hai / jaina samAjakA isa ora koI lakSya bhI nahIM hai / kheda hai ki isa upekSA bhAvase aneka bahumUlya kRtiyA~ naSTa ho gaI haiM aura ho rahI haiN| kyA samajake sAdharmI bhAI aba bhI apanI usa gAr3ha nidrAko dUra karanekA yatna kareMge / - sarasAvA (sahAranapura), tA0 12-11-21 * saMvat 1570 jyeSTa sudi 11 gurau zrImUla saMghe guNe (gacche) lokagaNa uddhAraka zrI prabhAcandradevaH (tat) paTTa e padmananda devAH ziSyaH vazAlakIrtidevaH tayorupadezena mahAsaMgha khaMDelavAla gaMgavAla gotrasya khetA bhAryA khivAsirI tayo putra dharmA bhAryA lalu tayo putratrayaH sA0 bhojA, rAjA, delU praNamaMti [ nityam ] / For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta sAhitya ke vikAsa meM jaina vidvAnoMkA sahayoga (DA0 maMgaladeva zAstrI, ema. e., pI. eca. DI. ) bhAratIya vicAradhArAkI samunnati aura vikAsa meM anya zrAcAryoMke samAna jaina zrAcAryoM tathA granthakAroMkA jo bar3A hAtha rahA hai usase AjakalakI vidvAna maMDalI sAdhAraNatayA paricita nahIM hai / isa lekhakA uddezya yahI hai ki ukta vicAra dhArAkI samRddhi meM jo jaina vidvAnoMne sahayoga diyA hai usakA kucha digdarzana karAyA jAya jaina vidvAnoMne prAkRta, apabhraMza, gujarAtI hindI, rAjasthAnI, tejagu, tAmila zrAdi bhASAoMke sAhityakI taraha saMskRta bhASA sAhityakI samRddhi meM bar3hA bhAga liyA hai| siddhAnta, zrAgama, nyAya, vyAkaraNa, kAvya, nATaka, cambU, jyotiSa zrAvurveda, koSa, alaMkAra, chanda, gaNita, rAjanIti, subhASita Adi kSetra meM jaina. lekhakoMkI mUlyavAna saMskRta racanAe~ upalabdha haiM / isa prakAra khoja karane para jaina saMskRta sAhitya vizAlarUpameM hamAre sAmane upasthita hotA hai / usa vizAla sAhityakA pUrNa paricaya karAnA isa alpakAya lekhameM saMbhava nahIM hai| yahA~ hama kevala una jaina racanAoMkI sUcanA denA cAhate haiM jo mahatvapUrNa haiN| jaina saiddhAntika tathA zrAraM bhika granthoMkI carcA hama jAnabUjhakara chor3a rahe haiM / jaina nyAya jaina ke maulika tatvoMko marala aura subodharIti se pratipAdana karane vAle mukhyatayA do grantha haiN| prathama zrabhi nava dharmabhUSayati-viracita nyAyadIpikA dUsarA mANi kyanandikA parIkSAmukha, nyAyadIpikAmeM pramANa aura nayakA bahuta hI spaSTa aura vyavasthita vivecana kiyA gayA hai / yaha eka prakaraNAtmaka saMkSipta racanA hai jo tIna prakAzoM meM samApta huI hai / gautama nyAyasUtra' aura dignAgake 'nyAyapraveza' kI are mANikyanandikA 'parIkSAmukha' jaina nyAyakA sarva prathama sUtra graMtha hai| yaha chaH paricchedoMmeM vibhakta hai aura samastasUtra saMkhyA 207 hai / yaha navamI zatIkI racanA hai aura itanI mahatvapUrNa hai ki uttaravartI granthakAroMne isapara aneka vizAlaTIkAe~ likhI haiM prAcArya prabhAcandra [ 7801065 I0] ne isa para bAraha hajAra zloka parimANa 'prameyakamalamArtaNDa' nAmaka vistRta TIkA likhI hai / 12vIM zatI ke laghuzranantavIryaMne isI grantha para eka 'prameyaratnamAlA' nAmaka vistRta TIkA likhI hai| isakI racanAzailI itanI vizada aura prAnjala hai aura isameM carcita kiyA gayA prameya itane mahatvakA hai ki zrAcArya hemacandrane aneka sthaloMpara apanI 'pramANamImAMsA' meM isakA zabdazaH aura arthazaH anukaraNa kiyA hai| laghu zranantavIryane to mANikyanandIke | parIkSAmukhako akalaGkake vacanarUpI samudrake manthana se udbhUta nyAyavidyAmRta 1 batalAyA hai / uparyukta do maulika granthoMke atirikta anya pramukha nya granthoMkA paricaya denA bhI yahA~ aprAsaMgika na hogA / anekAntavAdako vyavasthita karanekA sarvaprathama zra eya svAmI samantabhadra, (dvi0 yA tR0 zadI I0) aura siddhasena divAkara (chaThI zatI I0) ko prApta hai svAmI samantabhadrakI zrAptamImAMsA aura yuktyanuzAsana mahatva pUrNa kRtiyAM haiM / zrApta mImAMsA meM ekAntavAdiyoMke mantavyoMkI gambhIra zrAlocanA karate hue zrAptakI mImAMsA kI gaI hai aura yuktiyoMke sAtha svAdvAda siddhAntakI vyAkhyA kI gaI hai| isake Upara bhaTTAkalaMka (620-680 I0 ) kA aSTazatI vivaraNa upalabdha hai tathA prAcArya vidyAnaMdi (havIM za. I0) kA 'aSTasahasrI' nAmaka vistRta bhASya aura vasunandikI (deva (gama vRtti) nAmaka TIkA prApya hai / yuktyanuzAsana meM jaina zAsanakI nirdoSatA sayuktika siddha kI gaI hai| isI prakAra siddhasena divAkara dvArA apanI stuti pradhAna battIsiyoM meM aura mahatvapUrNa sammatitarkabhASya meM bahutahI spaSTa rIti se tatkAlIna pracalita ekAntavAdoMkA syAdvAda siddhAtake sAtha kiyA gayA samanvaya dikhalAI detA hai / bhaTTAkalaGkadeva jaina nyAyake prasthApaka mAne jAte haiM aura inake pazcAdbhAvI samasta jainatArkika inake dvArA vyavasthita nyAya mArgakA anusaraNa karate hue hI dRSTigocara hote haiN| inakI bhraSTazatI, nyAyavinizcaya, siddhivinizcaya laghIstraya aura pramANasaMgraha bahuta hI mahatvapUrNa dArzanika racanAe~ haiN| inakI samastaracanAe~ jaTila aura durbodha 1. 'akalaGkavaco'mbhodheruddha bena dhImatA / nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyeMnandine // ' 'prameyaratnamAlA' pR0 2 For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] haiM / parantu ve itanI gambhIra haiM ki unameM 'gAgarameM sAgara' kI taraha paDhe- pade jaina dArzanika tattvajJAna bharA par3A 1 AThavIM zatIke vidvAna AcArya haribhadrakI 'anekAMta jayapatAkA' tathA SaTdarzana samuccaya mUlyavAna aura sArapUrNa kRtiyA~ haiM / IsAkI navIM zatIke prakANDa zrAcArya vidyAnandake aSTasahastrI, zrAptaparIkSA aura tasvArthazlokavArtika, Adi racanAoMmeM bhI eka vizAla kintu alocanA pUrNa vicArarAzi bikharI huI dikhalAI detI hai / inakI pramANaparIkSA nAmaka racanAmeM vibhinna prAmANika mAnyatAoMkI AlocanA kI gaI hai aura akalaGka sammata pramANoMkA sayuktika samarthana kiyA gayA hai / suprasiddha tArkika pramAcandra AcAryane apane dIrghakAya prameyakamala mArtaNDa aura nyAyakumudacandra meM jaina pramANa zAstra sambandhita samasta viSayoMkI vistRta aura vyavasthita vive canA kI hai| tathA gyAravIM zatIke vidvAna abhaya devane siddhasena divAkara kRta sammatitarkakI TIkAke vyAjase samasta dArzanika vAdoMkA saMgraha kiyA hai| bAravIM zatI ke vidvAn vAdI devarAja sUrikA syAdvAdaratnAkara bhI eka mahattvapUrNa grantha haiM / tathA kalikAla savajJa zrAcarya hema candrakI pramANamImAMsA bhI jaina nyAyakI eka anUThI racanA hai| anekAnta ukta racanAe~ navya nyAyakI zailIse eka dama aspaSTa hai / hA~, vimaladAsakI saptabhaMgataraMgiNI aura vAcaka yazovijayajI dvArA likhita anekAntavyavasthA zAstravArtAsamuccaya tathA aSTasahasrIkI TIkA avazya hI navya nyAyakI se likhita pratIta hotI haiN| 1 vyAkaraNa - prAcArya pUjyapAda ( vi chaTIM za0 ) kA 'jainendravyAkaraNa' sarvaprathama jainabhyAkaraNa mAnA jAtA hai / mahAkavi dhananjaya ( 8 vIM zatI) ne ise apazcimaratna batalAyA hai ? isa grantha para nimnalikhita TIkAe~ upalabdha haiM: ( 1 ) abhayanandikRta mahAvRtti ( 2 ) prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskara (3 zrAcArya zrutakIrtikRta paMcavastuprakriyA, (4) paM0 mahAcandrakRta laghujainendra | 1 pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNaM / dhanajayakaH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // [ kiraNa prastuta jaina vyAkaraNake do prakArake sUtra pATha pAye jAte haiM / prathama sUtrapAThake darzana Upari likhita cAra TIkAgraMthoM meM hote haiM aura dUsare sUtrapAThake zabdArNavacandrikA tathaH zabdArNavaprakriyAmeM / pahale pAThameM 3000 sUtra haiM / yaha sUtrapATha pANinIyakI sUtra paddhatike samAna hai| ise sarvAGga sampanna banAnekI dRSTise mahAvRtti meM aneka vAtika aura upasaMkhyAoMkA niveza kiyA gayA hai| dUsare sUtrapATha - meM 3700 sUtra / pahale sUtrapAThakI apekSA isameM 700 sUtra adhika haiM aura isI kAraNa isameM eka bhI vArtika zrAdikA upayoga nahIM huA hai / isa saMzodhita aura parivaddhita saMskaraNakA nAma zabdArNava hai / isake kartA guNanandi (vi0 10 za0 ) AcArya hai / zabdArNava para bhI do TIkAe~ upalabba haiM: - ( 1 ) zabdANavacandrikA aura (2) zabdArNava prakriyA zabdANavacandrikA sAMmadeva munine vi0 saM0 1262 meM likha kara samApta kI hai aura zabdAvaprakriyAkAra bhI bAravIM2 zatI. cArukIrti paNDitAcArya anumAnita kiye gaye haiM / - dhanaMjaya nAmamAlA mahArAja amoghavarSa prathama ) ke samakAlIna zAkaTAyana yA pAlyakIrtikA zAkaTAyana ( zabdAnuzAsana ) vyAkaraNa bhI mahatvapUrNa racanA / prastuta vyAkaraNa para nimnAkita sAta TokAeN upalabdha haiM (1) zramodhavRtti - zAkaTAyanake' zabdAnuzAsana para svayaM sUtrakAra dvArA likhI gayI yaha sarvA dhaka vistRta aura mahatvapUrNa TIkA hai| rASTrakUTa nareza amoghavarSako lakSya meM rakhate hue hI isakA ukta nAmakaraNa kiyA gayA pratIta hotA hai (2) zAkaTAyananyAsa amoghavRtti para prabhAcandrAcArya dvArA viracita yaha nyAsa hai / isake kevala do.. adhyAya hI upalabdha haiM / (3) ciMtAmaNa TIkA ( laghIyasIvRtti ) isake racayitA yakSavarmA haiM aura zramodhavRttiko saMkSipta karake hI isakI racanA kI gayI hai| (4) maNiprakAzikA - isake kartA zrajita senAcArya haiN| (5) prakriyAsaMgraha - bhaTTojIdIkSitakI siddhAMtakaumudI kI paddhati para likhI gayA yaha eka prakriyA TIkA hai, isake kartA abhayacandra AcArya haiM / (6) zAkaTAyana TIkA2 jaina sAhitya aura itihAsa ( paM0 nAthUrAma premI ) kA 'devanandi aura unakA jainendra vyAkaraNa' zIrSaka nibandha | For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa & ] bhAvasena? traividyadevane isakI racanA kI hai yaha kAtantra rUpamAlA TIkAke bhI racayitA haiM / (7) rUpasiddhi - laghukaumudIke samAna yaha eka alpakAya TIkA hai| isake kartA dayApAna vi0 11 vIM za0 ) muni haiM / saMskRta-sAhityake vikAsa meM jaina vidvAnoMkA sahayoga prAcArya hemacandrakA siddhama zabdAnuzAsana bhI mahatva pUrNa racanA hai / yaha itanI AkarSaka racanA rahI hai ki isake AdhAra para taiyAra kiye gaye aneka vyAkaraNa grantha upalabdha hote haiM / inake atirikta anya aneka jaina vyAkaraNa graMtha jainAcAryoMne likhe haiM aura aneka jainetara vyAkaraNa granthoM para mahatvapUrNa TIkAe~ bhI likhI haiN| pUjyapAdane pA yAnI vyAkaraNa para zabdAvatAra' nAmaka eka nyAsa likhA thA jo samprati zraprAya hai| aura jainAcAryoM dvArA sArasvata vyAkaraNa para likhita vibhinna bIsa TIkAeM Aja bhI upalabdha haiM / ' zarvavarmA kAtaMtra vyAkaraNa bhI eka subodha aura saMkSipta errkaraNa hai tathA isa para bhI vibhinna caudaha TIkAe~ prApya 1 alaGkAra alaGkAra viSaya meM bhI jainAcAryoMkI mahatvatUrNaM racanAe~ upalabdha haiM / hemacandra aura vAgbhaTake kAvyAnuzAsana tatha bAgbhaTakA vAgbhaTAlaMkAra mahatvakI racanAe~ haiM zrajitasena AcAryakI alaMkAra cintAmaNi aura zramaracandrakI kAvyakakpalatA bahuta hI saphala racanAya haiM / jainetara alaMkAra zAstroM para bhI jainAcAryoMkI tipaya TIkAe~ pAyI jAtI haiM / kAvyaprakAza ke Upara bhAnucandragaNi jayanandisUri aura yazovijayagaNi (tapAgaccha kI TIkAe upalabdha haiN| isake sivA daNDIke kAvyadarza para tribhuvanacaMdrakRta TIkA pAyI jAtI hai aura rudraTake kAvyAlakAra para namisAdhu (1121 vi0saM0) ke TippaNa bhI sArapUrNa hai| nATaka nATakIya sAhityasRjanameM bhI jaina sAhityakAroMne apanI pratibhAkA upayoga kiyA hai / ubhaya-bhASA-kavicakravarti istimakla ( 13 vIM za0 ) ke vikrAMtakaurava, jayakumAra sulocanA) subhadrAharaNa aura zraMjanApavanaMjaya 1 jinaratnakoza ( bha0 0 ri0 i0 pUnA ) * jinaratnakoza (ma0 0 ri0 i0, pUnA) / [ 266 ullekhanIya nATaka haiN| Adike do nATaka mahAbhAratIya kathA ke AdhArapara race gaye haiM aura uttarake do rAmakathAke AdhArapara | hemacandra AcAryake ziSya rAmacandrasUrike aneka nATaka upalabdha haiM jisameM nalavivAha, satyaharizcaMdra, kaumudI mitrAnaMda, rAghavAbhyudaya, nirbhaya bhI maNyAyoga Adi nATaka bahuta hI prasiddha haiM / zrIkRSNa mizra ke 'prabodha caMdrodaya' kI paddhatipara rupakAtmaka ( Allegorical ) zailImeM likhA gayA yazapAla ( 13 vIM zatI0 )' kA 'moharAja parAjaya' eka suprasiddha nATaka hai| isI zailImeM likhe gaye vAdicandra sUrakRta jJAnasUryodaya tathA yazazcaMdrakRta muditakumudacaMdra sAmpradAyika nATaka haiM / inake atirikta jayasiMhakA hammIramadamardana nAmaka eka aitihAsika nATaka bhI upalabdha hai / kAvya jaina kAvya - sAhitya bhI apane r3haMgakA nirAlA hai / kAvya sAhitya se hamArA Azaya gadya kAvya, mahA kAvya, caritrakAvya, campRkAvya, citrakAvya aura dUtakAvyoMse hai / gadyakAvya meM tilakamaMjarI (170 I0) aura proDayadeva (vAdIbhasiMha 11 vIM sadI) kI gadyacintAmaNi mahAkavi bANakRta kAdambarI ke jor3akI racanAe~ haiM / mahAkAvya meM haricaMdrakA dharmazarmAbhyudaya, vIranandikA candraprabhacarita abhayadevakA jayantavijaya, arhAsakA munisuvrata kAvya, vAdirAjakA pArzvanAthacaritra, bhaTakA neminarvANakAvya municandakA zAntinAthacarita aura mahAsanakA pradyumnacaratra, Adi utkRSTa koTike mahAkAvya tathA kAvya haiN| caritra kAvyameM jaTAsiMhanandikA vara - carita, rAyamallakA jambUsvAmIcaritra, asaga kavikA mahAvIra carita, Adi uttama carita kAvya mAne jAte haiM / campU kAvya meM AcArya somadevakA yazastilakacampU (vi0 1016) bahuta hI khyAti prApta racanA hai / aneka vidvAnoMke vicAra meM upalabdha saMskRta sAhityameM isake jor3a kA ekabhI thampU kAvya nahIM hai| harizcandra mahAkavikA jIvandharacampU tathA zraIddAsakA purudevacampU (13vIM zatI) bhI ucca koTikI racanAe~ haiM / citrakAvya meM mahAkavi dhanaMjaya (8vIM za0) kA dvisandhAna zAntirAjakA paJcasaMdhAna, hemacandra tathA meghavijayagaNIke saptasandhAna, jagannAtha (1666 vi0 saM0) kA caturviMzati sandhAna tathA For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300] anekAnta [kiraNa. jinasenAcAryakA pArzvabhyudaya uttama koTike citra kAvya haiN| kA yatheSTa kauzala pradarzita kiyA hai| amarasiMhagaNIkRta dUta kAvyameM meghadUtakI paddhati para likhe gaye vAdi- amarakoSa saMskRtajJa samAjameM sarvopayogI aura sarvottama koSa mAnA jAtA hai| usakA paThana-pAThanabhI anya koSoMkI candrakA pravanadUta, cAritra sundarakA zIladUta, vinayaprabhakA candradata, vikramakA nemidUta aura jayatilakasUrikA dharmadUta apekSA sarvAdhika rUpameM pracalita hai / dhanaJjayakRta dhanaJjayaullekhanIya dUta-kAvya haiN| nAmamAlA do sau zlokoMkI alpakAya racanA hone parabhI inake atirikta candraprabhasUrikA prabhAvaka carita, bahuta hI upayogI hai| prAthamika kakSAke vidyArthiyoM ke liye merutuGgakRta prabandha cintAmaNi (1306 I.) rAjazekhara jena samAjameM isakA khUba pracalana hai| kA prabandha koSa (1342 I.) Adi prabandha kAvya aiti amarakoSakI TIkA (pAkhyAsudhAkhyA) kI taraha isa para bhI amarakIrtikA eka bhASya upalabdha hai / isa hAsika dRSTise bar3ehI mahatva pUrNa haiN| 'prasagameM prAcArya hemacandraviracita abhidhAnacintAmaNi chandazAstra nAmamAlA eka ullekhanIya kozakRti hai| zrIdharasenakA banda zAstra para bhI jaina vidvAnoMkI mUlyavAna racanAe~ vizvalocanakoSa, jisakA apara nAma muktAvalI hai eka upalabdha haiN| jayakIti (1112)kA svopajJa chando'nu- viziSTa aura apane DhaMgakI anUThI racanA hai| isameM kakAzAsana tathA prAcArya hemacandrakA svopajJa chando'nuzAsana rAMtAdi vyaMjanoMke kramase zabdoMkI saMkalanA kI gayI hai.. mahatvakI racanAeM haiM / jayakIrtine apane chando'nuzAsanake jo ekadama navIna hai| antameM likhA hai ki unhoMne mANDavya. piGgala, janAzraya, * mantrazAstrazaitava, zrIpUjyapAda aura jayadeva Adike chandazAstroMke mantrazAstra para bhI jaina racanAe~ upalabdha haiN| vikramamAdhArapara apane chando'nuzAsanakI racanA kI hai| / vAgbhaTa- kI 5 vIM zatIke anta aura bAravIke zrAdike vidvAna kA Ando'nuzAsana bhI isI koTikI racanA hai aura isa malliSeNakA 'bhairavapadmAvatikalpa, sarasvatImantrakalpa aura para inakI svopajJa TIkA bhI hai| rAjazekharasUri jvAlAmAlinIkalpa mahatvapUrNa racanAeM haiN| bhairava padmAvati(1146 vi.)kA chandaHzekhara aura rasnamaMjUSA bhI ullekha- klpmeN| mantrIlakSaNa, sakalIkaraNa, deNyarcana, dvAdazanIya racanAeM haiN| raMjikAmantroddhAra, krodhAdistambhana, aGganAkarSaNa, vazIisake atirikta jainetara chandaH zAstra para bhI jainA- karaNayantra, nimittavazIkaraNatantra aura gAruDamantra nAmaka cAryoMkI TIkAeM pAyI jAtI haiN| kedArabhaTTake vRttaratnA dasa adhikAra haiM tathA isa para bandhuSaNakA eka saMskRta vivaraNa bhI upalabdha hai| jvAlAmAlinI kapa nAmaka kara para somacandragayI, kSemahaMsagaNI, samayasundaraupA eka anya racanA indra nandikI bhI upalabdha hai jo zaka dhyAya, prAsaha aura merumundara AdikI TIkAyeM upalabdha saM0861 meM mAnyakheTameM racI gayI thii| vidyAnuvAda haiN| isI prakAra kAlidAsake zratabodha para bhI harSakIrti, yA vidyAnuzAsana nAmaka eka aura bhI mahatvapUrNa racanA hai aura kAMtivijayagaNIkI TIkAe~ prApya haiN| saMskRta bhASA jo 24 adhyAyoMmeM vibhakta hai| vaha malliSeNAcAryakI kRti ke chanda-zAstroMke sivA prAkRte aura apabhranza bhASAke chaMda batalAyI jAtI hai parantu antaH parIkSaNase pratIta hotA hai zAstroM para bhI jainAcAryoMkI mahatvapUrNa TIkAe~ upa ki ise malliSeNake kisI uttaravarti vidvAnane prathita kiyA hai / inake atirikta hastimallakA vidyAnuvAdAja tathA koza bhaktAmarastotra mantra bhI ullekhanIya racanAe~ haiN| kozake kSetra meM bhI jaina sAhityakAroMne apanI lekhanI isa granthako zrI sArAbhAI maNilAla navAba (1) mAMDavya-piMgala-janAzraya-saitavAkhya, ahamadAbAdane sarasvatIkalpa tathA aneka pariziSToMzrIpUjyapAda-jayadevabudhAdikAnAM / meM gujarAtI anuvAda sahita prakAzita kiyA hai| chandAsi vIcaya vividhAnapi, sasprayogAn , 2 jaina sAhitya aura itihAsa (zrI paM. nAthUrAmachandonuzAsanamidaM jayakIrtinoktam // . jI pramI) pR0 4aa / For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] subhASita aura rAjanIti - subhASita aura rAjanIti se sambaMdhita sAhityake sRjanameM jaina lekhakoMne paryApta yogadAna kiyA hai / isa prasaMga AcArya zramitagatikA subhASita ratnasandoha (1050 vi0 ) eka sundara racanA hai isameM sAMsArikaviSayanirAkaraNa, mAyAhaMkAra nirAkaraNa indriyanigrahopadeza, strIguNadoSavicAra, devanirUpaNa zrAdi battIsa prakaraNa haiM / pratyeka prakaraNa bIsa bIsa, paccIsa paccIsa padyoMmeM samApta huA hai / somaprabhakI sUktimuktAvalI. sakalakIrtikI subhASitAvalI zrAcArya zubhacandrakA jJAnArNava, hemacandrAcAryakA yoga zAstra Adi ucca koTike subhASita grantha haiN| inameM se antima donoM granthoM meM yogazA kA mahatvapUrNa nirUpaNa hai| rAjanIti meM somadevasUrikA nItivAkyAmRta bahuta hI mahatvapUrNa racanA hai / somadevasUrine apane samaya meM upalabdha hone vAle samasta rAjanaitika aura arthazAstrIya sAhityakA manthana karake isa sAsvat nItivAkyAmRtakA sRjana kiyA hai / ataH yaha racanA apane DhaMgakI maulika aura mUlyavAna hai / Ayurveda saMskRta-sAhityake vikAsa meM jaina vidvAnoMkA sahayoga zrAyurveda sambandha meM bhI kucha jaina racAnAeM upalabdha haiN| ugrAdityakA kalyANakAraka, pUjyapAdavaidyasAra acchI racanAe~ haiN| paNDitapravara zrAzAvara ( 12 vIM sadI) ne bAgbhaTTa yA caraka sahitApara eka aSTAGga hRdayodyotinI nAmaka TAkA likhI thI parantu samprati vaha zraprApya hai / cAmuNDarAyakRta naracikitsA, maliSeNakRta bAlagraha cikitsA, tathA somaprabhAcAryakA rasaprayoga bhI upayogI racanAeM haiN| kalA aura vijJAna jainAcAryoMne vaijJAnika sAhitya ke Upara bhI apanI lekhanI calAyI / haMsadeva ( 13 vIM sadI ) kA mRgapakSI - zAstra eka utkRSTa koTikI racanA mAlUma hotI hai / isameM 1712 padya haiM aura isakI eka pANDu la' patriveM dramuke rAjakIya pustakAgArameM surakSita hai| isake prati rikta cAmuNDarAyakRta kUpajalajJAna, vanaspatisvarUpa, vidhAnAdi parIkSAzAstra, dhAtusAra, dhanurveda ratnaparIkSA, vijJAnAva Adi grantha bhI ullekhanIya vaijJAnika racanAe~ haiM / Jain Education Intimational 301 ] jyotiSa, sAmudrika tathA svapnazAstra jyotiSa zAstra ke sambandhameM jainAcAryoMkI mahatvapUrNa racanAe~ upalabdha | gaNita aura phalita donoM bhAgoMke Upara jyoti pAye jAte haiN| jainAcAryoMne gaNita jyotiSa sambandhi viSayakA pratipAdana karaneke liye pATIgaNita, bIjagaNita, rekhAgaNita, trikoNamiti, golIya - rekhAgaNita, cApIya evaM vakrIya trikoNamiti, pratibhAgaNita, gonnatigaNita, paMcAMga nirmANa gaNita, janmapatranirmANa gaNita grahayuti udayAstasambandhI gaNita evaM yantrAdisAdhanasambandhitagaNitakA pratipAdana kiyA hai| jaina gaNita ke vikAsakA svarNayuga chaThavIMse bAravIM taka hai / isa bIca aneka mahatvapUrNa gaNita graMthoMkA prathana huA haiM / isake pahalekI koI svatantra racanA upalabdha nahIM hai / katipaya zrAgamika granthoMmeM avazya gaNitasambandhi kucha bIjasUtra jAte haiM / sUryaprajJapti tathA candraprajJapti prAkRtakI racanAyeM hone para bhI jaina gaNita kI atyanta mahatvapUrNa tathA prAcIna racanAeM haiN| inameM sUrya aura candrase tathA inake graha, tArA maNDala Adi se sambandhita gaNita tathA vidvAnoMkA ullekha STagocara hotA hai / inake atirikta mahAvIrAcArya (havIM sadI) kA gaNitasArasaMgraha zrIdharadevakA gaNitazAstra, hemaprabhasUrikA trailokyaprakAza aura siMhatilakasUrikA gaNitatilaka Adi grantha sAragarbhita aura upayogI haiM / phalita jyotiSa se sambandhita horAzAstra, saMhitAzAstra, muhUrtazAstra, sAmudrikazAstra. praznazAstra aura svapnazAstra Adi para bhI jainacAryoMne apanI racanAoM meM paryApta prakAza DAlA hai aura maulika graMtha bhI diye haiN| isa prasaMga meM candrasena munikA kevalajJAna horA dAmanaMdike ziSya bhaTTavAsarikA zrAyajJAnatilaka, caMdronmIlanaprazna, bhadrabAhunimittazAstra, arghakANDa, muhUrtadarpaNa, jinapAlagaNIkA svapnaciMtAmaNi Adi upayogI grantha * 1 jaisA Upara kahA gayA hai, isa lekha meM saMskRta sAhitya ke viSaya meM jainavidvAnoMke mUlyavAna sahayogakA kevala digdarzana hI karAyA gayA hai| saMskRta sAhityake pra emiyoMko una AdaraNIya jaina vidvAnoMkA kRtajJa hI honA cAhie / hamArA yaha kartavya hai ki hama hRdayase isa mahAn sAhitya se paricaya prApta kareM aura yathA sambhava usakA saMskRta samAjameM pracAra kareM / ( varNI abhinandana granthase ) For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dohANupehA ( kavi lakSmIcaMda) paNavivi siddha mahArisihiM, jo parabhAvaha mukku / Asau saMsAraha muNahiM, kAraNu aeNu Na koi / paramANaMda pariThiyau, cau-gai-gamaNahaM cukku // 1 // ima jANe viNu jI tuhu~, appA appau joi / / 18 jai bIhau cau-gai-gamaNa, to jiNauttu krehi| jo pariyANaMi appa-paru, jo parabhAva caei / do daha aNuvehA muNahi, lahu siva-sukkhu lahehi // 2 // so saMvara jANe vi tuhu~, jiNavara ema bhaNei // 1 // adbhuya asaraNu jiNu bhaNaI, saMsAru vi duha-khANi / jai jiya saMvaru tuhu karahi, bho ! siva sukkhu lahehiM / ekattuvi aNNattu muNi, asui sarIru viyANi // 3 aNNu vi sayalu paricayahiM, jiNavara ema bhaNehiM // 20 // Asava saMvara Nijjara vi, loyA bhaavvisesu| sahajANaMda pariTThiyauM, je parabhAva Na liti / dhammuvi dullaha bohijiya,, bhAveM galai kilesu // 4 // te suhu asuhu vi NijjarahiM, jiNavaru ema bhaNaMti // 21 // jalabubbau joviu cavalu, dhaNu jovvaNa tddi-tullu| sa-sarIru vi tailou muNi, aNNu Na bIyau koi / isau viyANi vi mA gahi mANusa-jammu amullu // // jahiM AdhAra pariTTiyau, so tuhUM appA z2oi // 22 // jai Niccu vi jANiyai, to pariharahiM aNiccu / so dullaha lAhu vi muNahiM, jo paramappaya lAhu / . . taM kAI Niccuvi muNahiM, ima suya kevali vuttu // 6 aNNu Na dullaha kiMpi tuhu~, NANI bolahiM sAhu / / 23 asaraNu jANahiM sayalu jiya, jIvahaM saraNu Na koi| puNu puNu appA jhAiyai, maNa-vaya-kAya-ti-suddhi / daMsaNa-NANa-carittamau, appA appau joi / / 7 rAya rosa-ve parihari vi, jai cAhahi siva-siddhi // 24 // dasaNa-NANa-carittamau. appA saraNu munnei| rAya-rosa-jo parihari vi, appA appahiM joi| aNNu Na saraNu viyANi tuhu jiNavaru ema bhaNei / / jiNasAmiu emai bhaNaI, sahaji upajjai soi / / 2 / / tai lo u vi mahu maraNu buhu, hauM kahu saraNa hu jAma / jo jovaiso joiyai, aNNu Na joyahiM koi / ima jANe vigu thiru rahai, jo tai loyaku sAma / ima jANeviNu sama-rahaM, saI pahu paiyau hoi|| 6 // paMca payAraha paribhamai paMcaha baMdhiu soi / ko jovai ko joiyai, aNNu Na dIsai koi| jAma Na appu muNehi phuDu, ema bhaNaMti hu joi // 10 // so akhaMDu jiNa uttiyau, ema bhaNaMtihu joi / / 27 ikillau guNagaNanilau, bIyau asthi Na koi| jo suNNu vi so suNNu muNi, appA suNNu Na hoi / micchAdaMsaNu mohiyau, caugai hiMDaI soi / / 11 sallu sahAveM parihavaI, ema-bhaNaMti hu joi // 28 jai sahasaNu so lahai, to parabhAva caei / paramANaMda pariTThiyahiM, jo upajai koi| ikillau siva-suhu lahai, jiNavaru ema bhaNei // 12 // so appA joNevi tuI, ema bhaNaMti hu joi / / 26| aNNu sarIru muMNehiM jiya, appau kevali annnnu| sudhu sahAveM pariNavai, parabhAvahaM jiNa uttu / to aNu visayalu vicayahi, appA appau maNNu / / 3 / / appa sahAveM su Nu Navi, ima sui kevali uttu // 30 // jima kaTThaha DahaNahaM muNahiM vaisAnaru phuDu hoi| appa sarUvaha lai rahahi, chaMDai sayala-upAdhi tima kammaha DahaNahaM bhaviya, appA aNNu ka hoi // 14 bhaNaI joi joihiM bhaNau, jIvaha eha samAdhi // 31 // satta dhAumau puggAlu vi, kimi-kulu-asui nivaasu| so appA muNi jIca tuhuM, kevalaNANa sahAvu / tahiM NANiuM kimaI karai, jo chaMDai tava pAsu // 15 // bhaNai joI joIhi jiu, jai cAhahi sivalAhu // 3. asui sarIru muNehiM jai, appA Nimmalu jaanni| joiya jou nivAri, samarasatAi pariTThiyau / to asui vi puggalu cayahi,ema bhaNaMti hu NANi ||16|appaa aNNu vicAri, bhaNaI joihi bhaNiu // 33 jo sa-sahAva cae vi muNi, parabhAvahiM prnnei| joi ya joyai jIo, jo joijjai so ji tuhuuN| so Asau jANe hi tuhuM, jiNavara ema bhaNei // 17 // aNNu Na bIyau koi, bhaNaiM joi joihiM bhaNiu / 34 For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6 ] / sohaM sohaM ji harDa, puNu pu pu mui / mokkhahaM kAraNa joiyA, aNu ma so ciMtei ||35 dhammu mujihi ikku para, jai ceyaNa pariNAma | appA para jhAiyai, so sAsaya-suhu-dhAmu || 36 tAI bhUpa vivi, go itthahi ( vvi to na samIhi tattu tuhuM, jo tailoya- pahANu // 37 hattha duTTha ju devali, taha siva saMtu muNei / mUDhA devala deva, bhullara kAI bhamei ||38 jo jAi ti jANiya, aNu ga ma jAgai koi / dhaMdhai paDiyau sayallu jagu ema bhAMti hu joi // 36 // jo jAi so jAyiI yahu siddhaM tahaM sAru / so bhAijjai ikku para, jo tailoyaha sAru // 40 // bhavasAraNa NimittairaNa, jo baMdhijjai kammu / so muccijjai to jiparu, jai labbhai jiraNa dhammu // 41 dohA [ 303 jo hu-hu vivajjayau, suddha saceyaNa bhAu / so dhammuvi jANehiM jiya, gANI bollahi sAhu // 42 // yahaM dhAraNa parihariu, jAsu paTTai bhAu / so kamme hi baMdhayaI, jahiM bhAvai tahiM jAu // 43 so dohau appAraNa ho, appA jo muNei / so jhAyaMta haM parama paDa, jiraNavaru ema bhaNei ||44 u-u-riyama karaMta yahaM jo Na muragai appA | so micchAdiTThi havai rAhu pAvahi givvA // 45 jo appA gimmalu muNai, vaya-tava-sIla samANu / so kammaranau phuDu karai, pAvai lahu NivvANu // 46 e aNuvehA jiNa bharaNaya, gANI bolahiM sAhu / tAvijjahiM jIva tuhu~, jai cAhahi siva-lAhu ||47|| iti vehA vIra sevAmandirakA nayA prakAzana pAThakoMko yaha jAnakara atyanta harSa hogA ki zrAcAryaM pUjyapAdakA 'samAdhitantra aura iSTopadeza' nAmakI donoM AdhyAtmika kRtiyA~ saMskRtaTIkA ke sAtha bahuta dinoMse aprApya thIM, | tathA mumukSu zrAdhyAtma premI mahAnubhAvoMkI ina granthoMkI mAMga honeke phalasvarUpa vIrasevAmandira ne 'samAdhitantra aura iSTopadeza' nAmaka grantha paM0 paramAnanda zAstrI kRta hindI TIkA aura prabhAcandrAcAryakRta samAdhitantra TIkA aura AcArya kalpa paM0 AzAdharajI kRta iSTopadezakI saMskRta TIkA bhI sAtha meM lagA dI hai| svAdhyAya premiyoMke liye yaha grantha khAsa taura se upayogI hai / pRSTha saMkhyA saba tIna sau se Upara hai / sajilda pratikA mUlya 3) rupayA aura binA jindakA (2) rupayA hai| vAiDiMga hokara grantha eka mahIne meM prakAzita ho jAyagA / grAhakoM aura pAThakoM ko abhI se apanA ArDara bheja denA cAhiye / mainejara - vIrasevA mandira, 1 dariyAgaMja, dehalI For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. D.211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500 ) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI, 101) bA0 kAzInAthajI, ... 251) bA0 sohanalAlajI jaina lamecU 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI , 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 101) bA0 jItamala jI jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) vA0 ratanalAlajI jhAMmarI , 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 10.) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 255) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha suAlAlajI jaina 101) zrI phatehapura jaina samAja, kalakattA 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 101) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) lA0makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraniyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA0 badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagI, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmala jI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101)-bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokeTa, hisAra 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) ku~vara yazavantasihajI, hAMsI ji. hisAra 051) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMco 101) seTha jokhArAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) zrImatI jJAnavatIdevI jaina, dharmapatnI sahAyaka . 'vaidyaratna' AnandadAsa jaina, dharmapurA, dehalI 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI dehalI 101) vaMdyarAja kanhaiyAlAlajI cA~da auSadhAlaya,kAnapura 101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) ratanalAlajI jaina kAlakA vAle dehalI 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji0 sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI 1. dariyAja dehlii| mudraka-rUpa-vANI priTiMga hAUsa 23, dariyAgaMja, dehlii|